ЄЛ-ФАРАБИатындаѓыЌАЗАЌ¦ЛТТЫЌУНИВЕРСИТЕТІ КАЗАХСКИЙНАЦИОНАЛЬНЫЙУНИВЕРСИТЕТимениАЛЬ-ФАРАБИ AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY «ХХІЃАСЫРДАЃЫФИЛОЛОГИЯЃЫЛЫМЫ: МЄСЕЛЕЛЕРІМЕНБОЛАШАЃЫ» аттыхалыќаралыќѓылымифорум материалдарыныњжинаѓы 16 мамыр, 2014 жыл Proceedings International scientific forum «PHILOLOGY SCIENCE IN XXI CENTURY: PROBLEMS AND PROSPECTS» 16 мay, 2014 Сборникматериаловмеждународногонаучногофорума «ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯНАУКАВХХІВЕКЕ: ПРОБЛЕМЫИПЕРСПЕКТИВЫ» 16 мая, 2014 год Алматы «Ќазаќуниверситеті » 2014 Жауаптыредактор Ќ.Єбдез±лы Ќ±растырушылар: А.Темірболат, А.Ж‰сіпова, Ш.Шортанбаев. «ХХІ ѓасырдаѓы филология ѓылымы: мєселелері мен болашаѓы» атты халыќаралыќ ѓылыми форум материалдары / ќ±раст.: А.Темірболат, Ш.Шортанбаев, А.Ж‰сіпова. -Алматы: «Ќазаќ университеті», 2014. - б. ISBN Жинаќќа 16.05.2014 жылы єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетінде µткен «ХХІ ѓасырдаѓы филологияѓылымы: мєселелеріменболашаѓы» аттыхалыќаралыќѓылымифорумматериалдарыенгізілді. Жинаќєдебиеттанушы, тілші мамандарѓа, жоѓарыоќуорындарыстуденттеріменмагистранттарынаарналѓан. © А.Темірболат, Ш.Шортанбаев, А.Ж‰сіпова, 2014 ISBN © Єл-ФарабиатындаѓыЌаз¦У, 2014 ХХІЃАСЫРДАЃЫЌАЗАЌФИЛОЛОГИЯСЫНЫЊ ¤ЗЕКТІМЄСЕЛЕЛЕРІ Т±рсынбек Кєкіш±лы, єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы АТАЖЫРАУ Ќ±дая тєубе, Ќазаќстанѓа аспаннан т‰скен тєуелсіздік еліміздіњ µткен тарихын біліп алуѓа, зерттеуге ќуаныш – шаттыќты кµзге елестететін тойлар µткізуге м‰мкіндік берді. Кењес заманында ќазаќ деген атауды ептеп елжірей айтсањ «±лтшылсыњ» деп тап беріп тањба басатын, жєбір – жапа кµрсететін ќисынсыздыќ т‰гелдей болмаѓанымен, саябырси бастаѓаныныњ µзі тарихымызды білуге, елдігіміздіњ ерекшелігін тануѓа, сµйтіп ±лттыќ намысымызды оятуѓа м‰мкіндік бергеніне ќуанып ж‰рміз. ¦заѓынан болѓай! І‡ ѓасырѓа жуыќ, яѓни 360 жыл ќ±лдыќ психологияда, кµрінгенніњ табанында езіліп, аузына ќарап к‰н кµруге, ќабаѓына ќарап сµйлеуге даѓдыланып ќалѓанымыз азаттыќ дєуірде сезілмейді, елпілдеп т±ратынымыз кєзір байќалмайды деп ешкім айта ќоймас. Єйтеуір келгеніне ширек ѓасыр болѓан азаттыќ ењсемізді кµтеруде. Оныњ наќты кµрінісі ата – бабамыздыњ, µнерпаздарымыз бен батырларымыздыњ, хан мен ќаралардыњ д‰ниеге келген жылын, к‰нін, жасаѓан жаќсылыќтары мен ерліктерін атап µтуде басќа елдерден асып т‰спесек, кем ќала ќойѓан жоќпыз. Тіпті асырып жіберіп, той – домалаќтыњ баѓасын тµмендетіп бара жатќан жоќпыз ба деген ой да ќылањдап ќояды! Б±ѓан µзіміздіњ дараќылыѓымыз бас болса, жµн – жоба, ±ят – аятдегендерді ретке салып отыратын ж‰йеліліктіњ де жетіспей жатќаны себепкер шыѓар. ¤ткен бабаларымызды ќ±рметтеу кезінде єрќайсысыныњ елге сіњірген ењбектері мен артында ќалѓан м±раларыныњ салмаѓы мен ѓибраты міндетті т‰рде есепке алынуы шарт. Єйтпесе тарихи оќиѓаныњ ќою – с±йыѓы, ауыр–жењілдігі, парасаттылыѓы мен парыќсыздыѓы араласып кетіп жатќаны да жоќ емес. Осы т±рѓыдан келгенде µкімет тарапынан мєн беріліп тізімге т‰скендердіњ республикалыќ дењгейде аталатын, т±лѓалар жайлы арнайы шешім жасаѓанныњ ешбір артыќтыѓы, сµкеттейтіні жоќ. Атаќтытарихшы, академик М.Ќозыбаевша айтсаќ, «біз соњѓы он жыл шамасында, єсіресе тєуелсіздік алѓан жылдары ата – тарихымызѓа ‰њілу ‰стіндеміз. Оныњ басты себебі – Ресей империясы т±сында тарихымызды отаршылдар жазды, советтік заманда Ќызыл империяныњ м‰ддесіне негізделіп жасалды» (Манаш Ќозыбаев. Т±лѓалар т±ѓыры. 2009. 244 бет) деген с‰белі ойды айтќан еді. Манаш большевиктік идеологияныњ тоќпаѓын біраз соќса да µз халќына жаны ашыѓандыќтыњ белгісін сездірген кезде талай сµгіс естіп, сµзге ќалуды басќалардан кµп кµріп, марксшіл тарихшылардыњ ішінен шындыќтан ќорыќпай, шын ой – пікірінайтќан, соѓан жету ‰шін µмір тауќыметін талай тартќан, сµйтіп ±лттыќ таным, намыс дењгейіне алѓаш жеткендердіњ бірі болѓан, ірі азамат еді. Б±рынѓыдан єлі к‰нге дейін арыла алмай келе жатќандарымыз кєзір де жоќ емес. Соныњ наќты кµрінісі мектепте оќытылатын оќулыќтарымыздан єлі к‰нге дейін ескі ізден арыла алмай келе жатќандыѓы дер ем. Тєуелсіздік бізге таусылмайтын ќуаныш – шаттыќєкелді. Оны жыл сайын µтіп жататын той – домалаќтардан кµріп ж‰рміз. Басќа елде де осылай ма екен, єлде табаны к‰ректей тµрт ѓасыр бойына кµрінгенніњ ќ±лы болып, табанда езілген кездеріміздіњ есесін ќайтарайыќ деп жатырмыз ба, єлде болар-болмас шындыќты сылтау етіп µтірік пен адам айтпас хикаяны ойлап тауып, жылына сансыз той µткізгенімізге мєз болып жатќан жоќпыз ба?! М±ндай кµріністер 3 елдіњ жай – к‰йін есептемейтін басшылар ‰шін ж±маќтыњ кµрінісіндей болып, ештењені ойлатпауы да ѓажап емес. «Елім -айды» білмейтін естімегендер ќазаќтыњ соњѓы шоќына бастаѓан, тілін ±мыта бастаѓандары болмаса, тµрт ѓасырдай зарлана айтылатын халыќтыќ гимнді білмейтіндер аз болар. Оныњ авторы кім дегенге ќателескендер де, білмейтіндер де, тіпті ќысыр есеппен пікір айтатындар да, ол фольклорлыќ бегіне ѓой дейтіндер де кездесіп жатады. Мен µзім тарихи деректерсіз сµйлеуді, пікір толѓауды білмейтін пенде болѓан соњ, б±рынѓыныњ ‰стіне кµп ќ±жаттарды ќарастырдым. Єсіресе ќазаќ тарихшыларыныњ пікірінен Манаш Ќозыбаевтыњ ізденістеріне ќол ќоятынымды жасырмай айтатын болсам, ЌазССР Ѓылым академиясыныњ тарих, археология, этнография институтыныњ директоры болып т±рѓан шаќта тарихќа, оныњ ішінде ќазаќќа жаны ашитын зиялыларын, профессорлар мен академиктерін «Ќожаберген жырау Толыбайсыншы±лыныњ Отан тарихы мен ќазаќ поэзиясында алатын орны» деген таќырыпта республикалыќ ѓылыми – теориялыќ конференция µткізу ‰шін сонау солт‰стік µлкеге назар алып баруы, ойлантуы єшейінгі рушылдыќтыњ белгісі емес. Ќожабергентану ілімін ќалыптастырудыњ наќты ќадамы болѓан еді. Мен µзім б±л процеске тоќсаныншы жылдары араласып, профессор А.К‰зембаев басќаратын зањ институтыныњ басшысынан Ќожабергенніњ, Сегіз серініњ µлењ – жырларын жинап бастыруѓа аспирантым М.Дастанбаеваны жіберіп, біраз ќозѓау салѓанмын. Жєне Сегіз сері жµнінде кандидаттыќ диссертация жазѓан марќ±м дарынды Тµлеш С‰лейменовтыњ кітап шыѓаруына демесін жасаѓанмын. Сол кезден басталѓан ізденіс б‰гінгі тарих, этнография институты 2013 жылы наурыз айында Алматыда µткізген ‰лкен ѓылыми конференцияѓа жалѓасты. Алда єлі талай белгіленген шаралар бар. Яѓни биылѓы жыл Ќожаберген жылы болмаќ. Мені айрыќша ќуантќаны µкіметтіњ мєдени-тарихи ќ±былыстарѓа мєн беріп, халыќтыќ гимн авторыныњ 350 жылдыѓын айрыќша атап µту жµнінде шешім жасаѓандыѓы. М±ны елдігіміздіњ, ±лттыќ танымымыздыњ тамыр жая бастауыныњ алѓашќы нышаны деп ќабылдаѓан жµн. Оѓан дєлел ќандай. Тµрт ѓасыр бойына жылап-сыќтап келген ќазаќтыњ «Елім-айды» білмейтіні жоќ. Єрине, Кењес кезінде интернационализм ±ранын айѓайлап айтып, ±лы державалыќ шовинизмге айналдырса, орыс тілі арќылы совет халќын жасамаќ болѓан пиѓылдыњ алдыњѓы ќатарында болдыќ ќой. Азаттыќкелгенде тењдікті сезіне бастауымыз есімізді жиюѓа м‰мкіндік беріп отырѓанын ±лттыќ намысы-мыздыњ оянуына пайдаланайыќ. Заман єрќашан бірќалыпта т±рмайтындыѓын енді т‰сінбесек, онда елдікпен ќош айтысар сєттер алда да аз болмас. Осыншама кіріспе жазатын Ќожаберген кім еді, одан ќалѓан м±раныњ б‰кіл ќазаќ ‰шін ќандай ќасиеттері бар еді деген мєселеге ќысќаша болса да жауап беруге ±мтылѓанымыз жµн болар. Ењ алдымен кєрісі бар, жасамысы бар б‰кіл ќазаќтыњ «Ќаратаудыњ басынан кµш келеді, Кµшкен сайын бір тайлаќ бос келеді, Ел – ж±ртынан айрылѓан жаман екен, Мµлтілдеп екі кµзден жас келеді» дегенді ќазаќтыњ зарлап айтпаѓандары кем. «¦жмаќ» орнаѓан Кењес заманында зорлыќпен тілден айрылѓандардыњ арасынан «Елім-айды» естімегендерді іздеп табу ќиын емес. Халыќтыќ м±њѓа, ±лттыќ гимнге айналѓан шыѓарманы, шыѓарма емес – ау, бір ±лттыњ таным – т‰сінігінде, есінде ж‰ретін «Елім-айдыњ» д±рыс баѓаланбауы, оны шыѓарѓан дарынныњ тарихтан ойып т±рып орын алмауына не себеп болды дегенге Ќозыбаевтыњ пікірін келтірейік: «бірінші -Ќожаберген баба орыс империясына ашыќ ќарсы, оныњ «Елім-айы» империяѓа ќарсы туынды, екінші – ќазаќ хандарыныњ тµре т±ќымынан сайлануына ќарсы» дегеніне µз танымымыз т±рѓысынан ќосарымыз, ‰шінші, жалпы ќазаќтыњ демей-аќ ќояйын, ел сµзін айтатын билікке ие тµре-ќаралардыњ, басшылардыњ, зиялылардыњ саясатшылдыѓы еді деп т‰сінген орынды болар. Елдіњ рухани сусыны, аттанар µрісі болѓан «Елім-ай» єнініњ, жырыныњ, дастаныныњ иесі Ќожабергенніњ тарих ќалтарысында ќалып ќойѓанын мойындасаќ онда рухани жаѓынан шыѓындалѓанымыз µте мол жєне ірі болѓанын кµреміз, µкінішіміз µксітпей ќоймайды. Б‰кіл халыќтыќ гимнніњ ќасиетіне дер кезінде жетпеуіміз біздіњ б‰кіл мєдениетіміздіњ орынсыз датталуына єкеп соќты. «Жазуы болмаѓан елде ќандай мєдениет, єдебиет болмаќ?» деген евроцентристік кµзќарас біздіњ ќазаќ хандыѓы тыњ, т±раќты мемлекеттігімізді, батыс елдерінен єлдеќайда б±рын салтанат ќ±рѓанымызды ай алмай, соњѓы тµрт ѓасыр бойына бµтенніњ ќасы мен ќабаѓынаќарап, емеурінінбаѓуменµткізгенімізењµкініштідєуірдемескешарањжоќ. Осы µкініштіњ жалѓасына да кездесіп отырмыз. «Халыќ сµзі» газетініњ 1913 жылы 12, 19 сєуірде шыќќан екі санындаѓы (23,24) «Ќолдан ќаћарман жасаудыњ халыќќа ќанша? Немесе соќпал Ж±мабаев фантастикамен ойпалысса кµп жетістікке жетер мед?» депмаќалаоњѓаб±рылѓанќадамѓа таѓы да к‰дік келтіріп, дау-дамайѓа шаќырып жатыр. Маќала авторы профессор Жамбыл 4 Артыќбаевтыњ осы уаќытќа дейін шаќырѓан ењбектеріне, єсіресе ќазаќ тіліндегі д‰ниелерді оќып, ќажетті кезінде пайдаланып ж‰ретініне ішім жылып ж‰руші еді. Соњѓы кезде ѓана ашылѓан дарбазаныњ есігін шатастырып алѓаны ќайта µкінтіп отырѓанын жасыра алмаймын. Ќазаќта не кµп аттастар кµп. Бір Жєнібекті атасањ ѓана да, ќарасы да, батыры да, болушы ол, аќын-жыраудыдаќосаќтапшыѓакеледі. Ал тарихта ќалѓан Ќожабергендер де аз емес. Жамбылдыњ µзсµзіменайтсаќ, «меніњбілетінім «Дауылпазбаба – Ќожабергенжырау» µмірс‰ргенж‰зжылдыќта (1663-1763 жылдар) тарихи ќ±жаттар мен елдіњ аузындаѓы єњгімеге мысал болѓан бір ѓана Ќожабергенбелгілі. Ол он екі ата Абаќ керейдіњ ішінде Ш±байѓырдан шыќќан Ќожаберген батыр. БасќадаЌожабергендерболѓаншыѓар, біраќ елдіњ есінде ќалѓаны тарихи ќ±жат бетіне іліккені сол. Оныњµзінде 1765-1757 жылдардаѓыќазаќ-ќытайсоѓыстарыныњарќасында» депті. Екінші: «Ќазаќ тарихында Ќанжыѓалыѓа ±ран болѓан Толыбай сыншыдан басќа Толыбай сыншы жоќ» («Халыќсµзі» №23.12.О4.2313) деп т‰йіндейді. Ќазаќстанда Сарыарќаныњ солт‰стігін Ашамайлы керей елі жайлайтынын, басќаларды былай ќойѓанда, классиктеріміз Сєбит пен Ѓабит сол рудан µрбитінін білмейтіндерге не айтарымды білмеймін. Єсіресе Толыбай сыншыныњ єйгілі Жалантас баћад‰рдіњ апасы Жамалдан 2О±л, кенжесі Ќожабергенді кµргені белгілі. Яѓни Толыбай сыншы, оныњ ±лы, ќазаќтыњ ерен энциклопедиялыќ т±лѓасыЌожабергенАбаќкерейдіњШ±байѓырынанемес, солт‰стікЌазаќстаноблысынмекендеген Ашамайлыкерейдіњкµшебесінентуѓандыѓытарихшынышатастырѓан. Бір ѓажабы тамаша єулеттіњ негізін ќалаушы Толыбай сыншы, µз кезењініњ ѓажап т±лѓасы Ќожаберген, оныњ тамаша ±рпаѓыныњ єсіресе Сегіз Серіні тіпті тарихта болмаѓан, µміргекелмеген деген жалѓандыќты айтушыларѓа тарихшы Жамбыл Артыќбаевтыњ екпіндеп ќосылуы ќалдырады. Ойланыњдараѓайындар. Сіздер мені жања ѓана оянѓан екен деп ќалмањыздар. Еленбей жатќандардыњ бєрін біліп, ‰н ќосып отыруѓа ешкім де міндетті емес. Алайда, елдіктіњ шылбырын ±стап, ірі азаматтыќ танытќан ±лыдарынныњдањќынелемеушыѓыпжатќанм±расынад±рыстапназараудармауєринекешіреќояр жай к‰нє емес. Тіпті ќазаќ елініњ осыншама ±лан-байтаќ жерге ие болып, µзініњ ±лттыѓын саќтау жолындаЌожабергенніњ±лыќолбасылыќќызметінатќарѓанынажењіл-желпіќарауѓаболмайды. Ќазаќ халќыныњ оныњ ±ландарыныњ адамзат тарихында ірі де мєнді істерді тындыра білгендігі дерексіземесќой. Єз Тєуке хан т±сында жазылѓан, атаќты би Тµле, Ќазыбек, Єйтекелерменаќылдаса отырып, “Жеті жарѓыны” д‰ниеге єкелген кемелділігін, бес жыл бойына елшілікпен айналысќанынбылайќойѓанда (1688 жылдан 1710), 23 жыл бойына ќазаќ, ноѓай, ќараќалпаќ халыќтарыныњ біріккен ќолына сардар болып, µз еркімен ќолбасылыќты ќалыњ ќауымныњ алдында Т‰ркістанќаласындаќанжыѓалыБµгенбайбатырѓатапсырѓанынќалай±мытармыз. Мемлекеттікісті ±заќ жылдар атќардым дей салу ќиын болмаѓанмен Єз-Тєуке ханныњ ќарсылыѓына ќарамай болашаѓызорбатырѓасардарлыќтыелкµзіншетабысетуієшейінгіпенденіњќолынанкелебермейтін ерлік ќой. Ќаракерей Ќабанбай, ќанжыѓалы Бµгенбай, шапырашты Наурызбай, Ер Жєнібек пен Т±рсынбай батырларѓа аќылшы болу, ‰лгікµрсетуазабыройболмасакерек. Ќазаќелінорысќада, ќытайѓадажемќылмай, тєуелсіздігінсаќтайбілгенАбылайдыњбатырлары єњгімегеараласыпжатќансоњ 1879 жылышыќќанкітапќад±рыстапмєнберілмегенінайтакетейін. Олєріаќындыќтыњ, єріаќылдылыќтыњ, єрікµрегендікпенмєрттіктіњкуєсіболуѓажарайтындерек. ЫбырайАлтынсаринµзініњ “Ќырѓыз (ќазаќ) хрестоматиясында” Абылайханѓаарнаѓантарауда “ЌожабергенжырауѓаАбылай: “менімаќтапжырайтшы” дейді. Ќожабергенайтты: -Абылай, сені менкµргендет±рымтайдай±ледіњ, Т‰ркістандаж‰редіњ. Єбілмємбетаѓањаќызметшіболѓан±ледіњ. ‡йсінТµлебилердіњт‰йесінбаќќанќ±ледіњ. Сенжиырмаѓакелгендеаќс±њќардайт‰ледіњ. Алыстан тоят тіледіњ. Аќтан болды ќ±ніњіз, арсы мен ќ±рсіге тау таласты ‰ніњіз. Енді сіздіњ б±л к‰нде бір кµшеге сыймайды, азаптерде ќ±лыњыз” (Ыбырай (Ибраћим) Алтынсарин. “Ќазаќ хрестоматиясы”. Алматы. “Білім” баспасы, 2003 жыл. 13 бет ) . Осы идеяны жырѓа айналдырѓан Б±ќар жырау, оныњкейіпкеріАбылайб‰кілќазаќхалќынак‰ні б‰гінгедейінќазаќелініњ±лылары, данышпандары ретінде µмір с‰ріп келе жатќанын ескерсек, онда Б±ќардыњ µзі Ќожабергенніњ шєкірті болѓандыѓы, “Ќожаберген ±стазым” деп маќтанатыны тек µнерпаздыќт±рѓыданѓанаемес, тарихи т±рѓыдан да ќ±нды ѓой. Олайболса, адалдыќ т±рѓыдан да, адамгершілік келбеттен де жалѓыз тµњірегін ѓана емес, б‰кіл елін ±йыта білген данышпандыѓыныњ еленбеуіне тањ ќалмасќа болмас. Ќожаберген ќол бастаѓан сардар ѓана емес, сµзге ќ±дірет бітіре алѓанаќын, ‰нгежансалѓансазгер, айтќанынаелдісендіргендастаншылжырауболѓандыѓынестен шыѓаруѓаболмайды. Ќожаберген ќайраткерлігін жіліктей бастасаќ “Елім-айды” шыѓарѓан сазгерлігі алдымен єуен ±йќастылыѓына, сµз ‰йлесімдігіне негізделгені айдан аныќ. Олай болса, азаматтыќ келбетін ай 5 ќындай т‰скен батырлыѓы, батылдыѓы, сардарлыѓы, мємілегерлік ќайраткерлігі ±йќасты сµзбен кµмкерілгені, єсіресе, “Елім-ай”, “Бабатіл” дастандары, “Аќтабанш±бырынды, Алќакµлс±лама” , “Жаќсылыќпенжамандыќжайындахикая”, “Ататек” , “ЄулиеЌойлыбай” сияќтыдастандарыныњ, ќисса-толѓауларыныњ, “Абылайханѓаайтќанаќылы” ќарасµзбенболсада±йќасќанегізделуініњµзі оны кемењгер аќылдыќтыњ ѓана емес, аќындыќтыњбиігіненкµрсетерісµзсіз. Сµз µнері арќылы сыртќа шыѓып, елдіњ таным – біліміне арќау болѓан Ќожабергенніњ тарихшылыѓынайрыќшаатаукерек. ¤кінішкеорай, Евроцентристіктеорияѓаєбденберілгендіктенфольклорлыќ туындыларды кµркем сµздіњ екінші сорты, еріккенніњ єшейінгі ермегі деп т‰сінудіњ ќырсыѓы оныњ ел, ж±ртќа жеткізіп жатќан дерек шындыќтарына мєн бергізбегені µкінішті. Осы µкінішіміздіњкейбірмезеттерінатаќтыѓалымАќселеуСейдімбековтыњ «Ќазаќтыњауызшатарихы» деген тамашаењбегіндееленгенініњµзіќуанышты. Алархивтікµзектергеєбдениманынберіпќойѓанорыс тілді тарихшыларымыз ќазаќтыњ жыр – дастандары мен ќиссаларын, ањыздарын оќи алмаѓандары µкінішті. Олардыњ мєн-маѓынасын білмегендері елді µз тарихынан маќ±рым ќалдыруѓа дейін апарѓанын енді ќысылмай айтуымыз керек. Тєуелсіздіктіњарќасында “Мєденим±раныњ” аќтаруѓа ќолымыздыњжеткенінеќуанѓанайыќ. Мен м±ны Ќожабергеннен, оныњ жасампаз ±рпаќтарынан ќалѓан, соњѓы уаќытќа дейін еленбей келгентом-томєдебикµркемшыѓармалардыежіктейоќудыњнєтижесіарќылыайтыпотырмын. ¦лы ањданпаздыѓымен, аќындыѓымен ќатар Ќожаберген жырау µз заманыныњ ѓана емес, µзіне дейінгі дєуірлердіњшежіресіндєйектепжасаѓан±лыѓ±ламатарихшыекенінендібаѓаламасаќ, ондабіздердіњ зиялыелміздегенімізшындыќтаншалѓайжатќанжалѓандыќ, ќып-ќызылµтірікболыпшыѓады. Б±л мєтінді ойды ежіктеп таратпай-аќ тек с‰белі де мєнді тарихи оќиѓаларды Ќожабергенніњ ќалай жеткізгеніне, айтќанына назар аударайыќ. “Баба тіл” деген дастанда тарихшы Єбілѓазы Бєћєд‰р (1603-1663) µзініњ “Т‰рік шежіресі ” ењбегінде ќазаќты атамай, ‡ш ж‰з деген атаудыњ сырын ашпай кеткенін сынап, “Айналайын, ‡ш ж‰зім, Єбілѓазыѓа налыма, шежіресі бар елімніњ, ќоймаспыз жатќа жалына” деп алады да, “Шыњѓыс ханнан кµп б±рын, ќазаќ пен ‰ш ж‰з бір атау” деп ой т‰йгенін естен шыѓармайыќ. Жойќын Жоњѓар шабуылына дейінгі дєуірді “¤ткен кезењ” дастанында тарата, тіпті ежіктей баяндап, б‰кіл Сібірді жайлаѓан елдерді, єсіресе, татарлардыњ єр тайпасына дейін таратып, ќазіргі айтылып – жазылып келгендердіњ шындыќтан алыс екенін кµзге елестетеді. “Жасымдажасапсанжорыќ, Байкµлденасаменбардым. Ордабасыбопж‰ріп, кµпелмен жердітаныдым” дегеніндастанныњєртарауынанѓанаемес, тіптієрбіршумаѓынанањѓарып, тарих терењінес‰њгибересіњ. Ќалмаќтардыњата-бабасынадейінтаратыпшыѓады. Олазболса, «Ойѓырдыњ анасы – Ќытай, атасы-Т‰рік, соќтыѓып Ќытаймен кµрші т±рды жиенсініп. Ќараќалпаќ аѓайынѓа шетіненж±ртымызѓасалдыб‰лік. Д‰нгенніњапасы – Ќытай, атасы – Араб. Жатпадыолардаѓытеккеќарап, ¦рыныпНайман, Ќоњырат, Жалайырѓа Мазасынкетірдіелдіњшабуылдап,деген сияќты шумаќќа б‰кіл Байкал, Сібірµњірінѓанаемес, єррутайпаныњтегінде, кµшіпќонуын дадєлелдібаяндайды. Осыт±рѓыданкелгендебіздіњќазаќтілінбілмейтінќандастарихшыларымыз ауыз єдебиетініњ ‰лгілеріне айрыќша зейін салып, халыќ тарихын бµтендердіњ айтќанымен емес, µздерініњтанымыменѓасырларќойнауындаѓышындыќтыб‰гінгі±рпаќќажеткізуікерек. Міне, Ќожабергенжыраудыњѓ±ламатарихшылыѓынтекосыданѓанатаныпќоймай, б‰кілауыз єдебиеті‰лгісінетарихи – мєденит±рѓыданќарауќажеттігіµзіненµзікµкейгеоралады. Ќожабергенніњ µнерпаздыѓын єнші, к‰йші, болды, айтќыш шешен, емші-балгер, тілші, палиглот болды деп тарата бергенше ќазаќ халќына белгілі болѓан µнерпздардыњ біразына ±стаз болѓандыѓын айтып, µткентарихтыњќыр – сырынд±рысањѓартуарќылыѓ±лама±стаздыњдењгейінекµтерілгенінкµреміз. Батыр – баѓландарєринеЌожабергенсардардыњыѓынажыѓылып, кµзќиыѓынаќараѓанынбылай ќойып, єр шыѓарманыњ мєн – маѓынасына шыраќ ќойып ќарайтын болсаќ, сµз зергерлігініњ µзін ќазаќтыњ±лыаќыныС.Торайѓыровтыњойымент‰йіндейік. ТолыбайсынныњбаласыЌожаберген Тарихынаноѓыз – т‰рікхабарберген. ‡мбетей, Б±ќаржырау, Тєтіќара ‡шеуіЌожабергеннен‰лгікµрген,- дегеніннемесеЌожабергенбабамыздыњ‰лгісідарыѓанќазаќтыњсµзµнерін 20 томкµлеміндежинап, б‰гінгі±рпаќќажеткізіпкеткенМєшћ‰рЖ‰сіпКµпей±лыныњ: Ќолбасы, аќын-жыраућємелші, би Шыѓарды “Елім-айдай” тамашак‰й, 6 “Елім-ай” єніменжырындаѓы ШыѓарѓанЌожабергенбабањдыс‰й,- дегенін±мытпаукерек. Таратаберсекбабамызѓаайтыларсµздежетеді, ой – пікірдеазболмас. Кештеуболсадаосыигі іске м±рындыќ болѓан тарихшы Манаш Ќозыбаевты есте т±тып, Ќызылжар – Петропавлќаласындаѓы халыќаралыќ “Жеті жарѓы ћєм Ќожаберген жырау” ќоѓамдыќ ќорыныњ атќарып жатќан істерін айрыќша атау шарт. Ќазір Ќазаќстанда ќорлар кµп. Олар бірді – екілі елеулі шараларды µткізіп, ата-бабаларыныњру, ата, ауылболып, м‰шелдітойынµткізуменкележатыр. Тігілген‰йдіњ, сойылѓанмалдыњ, тартылѓантабаќтыњаз – кµптігінеќарайк‰йінетіндерде, к‰ндейтіндердеаземес. Ал мына µзініњ зањды да тарихи атын айтып ала алмай отырѓан Ќызылжар ќаласындаѓы ќорды Ќазаќстанныњ ењбек сіњірген зањгері, профессор Бекет Т±рѓараевтыњ ±йымдастырѓанына жалѓыз Ќожабергенніњ ѓана емес, солт‰стік µњір µнерпаздарыныњ м±раларын жалыќпай, жасы келіп ќалѓанынаќарамай, ќажымайжинап, баспаѓаµткізіп, кітапетіпшыѓарыпж‰ргенуаќСоќпалЖ±мабаевтыњењбекшілдігін, азаматтылыѓынайрыќшаайтуымызкерек. Тарихымыздаѓы ерен энциклопедиялыќ т±лѓаныњ артына тастап кеткен м±расы енді-енді ѓана ќолѓа алынып жатќандыќтан кµрген – білгенімді, архив – м±раѓаттан тапќанымды жайып салуѓа дайынмын. ¤зіњді – µзіњќадірлепќ±рметтемесењ, басќабіреусеніњжоѓыњдыжоќтамайтынынєсіресе б‰гінгі жастар мыќтап ±ѓып алѓаны д±рыс. Ол ‰шін ресми Ќожабергенбану орталыѓын ашып, азаматтыќ жєне µнер-єдебиет тарихтарына арнайы монографиялыќ тараулар м±раларын жариялап, жазып, ќасиеттіесімімен, ауыл-кент, кµшелеріаталып, µткенгекетпейдіеріксізбейнелеріќойылып, Петропавлт‰рдеµзініњтарихиатауынаиеболып, ќазаќелініњтыњтєуелсізекендігінекуєболайыќ. Елдіњтілегіосы. ДєдебаевЖ., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы АБАЙДЫЊІЛІМІ АдамбаласыныњтіршілігініњмаѓынасыменмєнітуралыАбайѓадейінде, Абайданкейіндеталай ойшылдар ойланѓан, ой айтќан. Адам баласыныњ µмірге келуініњ, µмірініњ жєне µмірден кетуініњ, адамдыѓыныњ маѓынасы мен мєні туралы Абай аныќтама, сипаттама ѓана беріп ќойѓан жоќ, концептуалды ќаѓидалар ж‰йесін жасап, µзініњ ілімін ќалыптастырды. Абайдыњ ілімініњ ќ±рамдас бµлімдері ‰шеу: а) аќыл; є) ќайрат; б) ж‰рек (махаббат). Абай ілімініњ ќ±рамдас бµлімдері µзара тыѓыз байланысты. Абай ілімініњ єр ќ±рамдас бµлімініњ µзі іштей бірнеше категориядан т±рады. Олардыњж‰йесінаныќтаудыњѓылымимањызызор. Аќын ілімініњ негізінен мынадай µзекті ќаѓидалар µріліп шыѓады: а) адам баласы с‰юге, жек кµруге, сынауѓа, суреттеуге, µзгертуге болатын объект ќана емес, сонымен ќатар субъект екендігі туралыќаѓида; є) кемел т±лѓаныњ адамзат алдындаѓы адамшылыќ ќарызы туралы ќаѓида; б) кемел т±лѓа мен кµп арасындаѓы ќатынастыњ сипаты туралы ќаѓида; в) кемел т±лѓа мен єлеуметтік орта арасындаѓы ќатынастыњ мєні туралы ќаѓида. Б±л ќаѓидалардыњ адамзат аќыл-ойыныњ тарихында танымдыќмањызы, єлеуметтік, философиялыќмєнітерењ. Адамтабиѓаты, оныњекіжаќтыболмысы, кемел т±лѓа мен єлеуметтік орта араќатынасы, жеке т±лѓа мен кµп араќатынасы туралы терењ, тегеурінді єрі ерекше мањызды ќаѓидалардан Абай ілімініњ басты ±станымдарыныњ мєнісі ањѓарылады. К‰ш-ќуатытолысќаншаѓындаАбайµзілімініњбастыќаѓидаларымен±станымдарынасайкµпке аќыл берді, насихат айтты, єділет жолына шаќырды, наданныњ кµњілін ашпаќ [2, 95], заманды т‰земекболды. «Менегерзаконќуатыќолымдабаркісіболсам, адаммінезінт‰зепболмайдыдеген кісініњтілінкесередім» [1, 163], - деп, ішкіќуатынашты. ¤зініњіліміменхалыќтыњдєст‰рлімєдениеті, єдетзањынегізіндеµззањынжасап, оѓанарнайыбаптаренгізді. Соларќылыкµптіњм‰ддесін ќорѓаудыњ, єділеттіќолдаудыњќ±ќыќтыќнегізінжасап, оныєлеуметигілігі‰шінќолданды. Соѓан сайєділеттібилікшешімшыѓарды. Ж±ртынпайдаойламай, аройлауѓабастады. Халќыныњбірін-бірі дос кµрмейінше, істіњ бєрініњ бос екенін сµзімен де, ісімен де дєлелдеді. Біраќ жалѓанда саѓымдай тµњкеріліп ќ±былѓан ж±рты шынѓа шыдай алмады, шынѓа ынтымаѓын ќоса алмады. Соѓанк‰йінді, соданжаныжараланды, ќаныќарайды, кµкірегіќайѓыѓатолды. Аќынныњадамдардыбір-бірінедос, 7 бауыр т±тќан жєне адамды, адамзаттыњ бєрін бауырым деп с‰йген ж‰регі ќиянатшыл д‰ниеден ќырыќжамауболды. Адаммінезінт‰зеуге, наданыњкµњлінашуѓаболмайдыемес, болады. Д‰ниеденµткеннєбилерліњ, ѓ±ламалардыњ, хакімдердіњ бєрі осы маќсатты кµздеді. М±ндай биік маќсат алыстан кµрінеді, алыстан кµрінсе де ќол созым жерде т±рѓандай болады. Біраќ оѓан бір адамныњ ѓ±мыры бойында жеткізетін сара жол жоќ. Б‰гінгі к‰нніњ биігінен ќараѓанда, адамзаттыњ Адам атадан бермен ќарай осы маќсат жолында ±дайы ізденіп, бір жыѓылып, бір т±рып келе жатќаны белгілі болады, алѓа басќан аяѓы кері кеткендей сєттерініњ шындыќтары да кµзге т‰седі. Б±л бір адамныњ, бір буын ±рпаќтыњ басында ѓана болѓан жай емес, адамзат ќоѓамыныњ бєрінде жєне адамзаттыњ барлыќ буыныныњ басында болатын ахуал. Адамзат ±рпаќтарыныњ бір буыны жеткен жетістіктерді, игіліктерді, руханиќ±ндылыќтардыекіншібуынныњысырапќылмайќабылалып, єріќарайдамытуы оњайемес. Адамбаласыныњµзіне, µзініњзаманынадейінгіаќыл-ойжетістіктерін, руханиќ±ндылыќтардыњнегізінтолыќбілуіжєнеолардыµзініњ, айналасыныњ, ќоѓамыныњигілігінелайыќтыпайдалануы – даналыќтыњ белгісі, ‰лкен жетістік. Біраќ м±ндай жетістікке жеткендер аз. Абай м±ныњ зањдылыѓынбілмейќалѓанжоќ. Аќынныњ: «¤міржолы -тарсоќпаќ, біригенжаќ» [2, 224], - деген пікірініњмєнісіосында. «Т‰зетпекедімзаманды, ¤зімдітым-аќзорт±тып» [2, 176], - деп, басынан µткенкезењніњшындыѓынантуѓанойынµкінішпент‰юдеде‰лкенмєнбар. Тіршілікте адамныњ µзін с‰йген, µзіне достыќ пейіл танытќан адамды с‰юі, µзіне достыќ пейіл танытќанадамѓадостыќпенќарауыоњайемес. Екіншіжаѓынан, адамдыадамныњжеккµруі, адамныњ адамѓа жат болуы, тіпті жау болуы ќиын емес. Бір атым насыбайдан кµњілі ќалатын ќазаќ ‰шін µкпелеу де, шекісу де, кетісу де оп-оњай. Єлеумет тарихында адамдардыњ кµшет±ѓын сай ‰шін, µлет±ѓынтай‰шінталасып, алтыбаќаналауызболѓанжайларыдаболѓан, бар. Оныњ‰стінеАбайдыњ заманындаќазаќбаласы «тыныштыќ‰шін, ѓылым‰шін, білім‰шінќамжемейдіекен, біраќмал‰шін ќам жейді екен, ол малды ќалайша табуды білмейді екен, бар білгені малдыларды алдап, маќтап алмаќ екен, бермесе онымен жауласпаќ екен, егер малды болса, єкесін жаулауды да ±ят кµрмейді екен. Єйтеуір±рлыќ, ќулыќ-с±мдыќ, тіленшілік, соѓан±ќсаѓанќылыќтыњќайсысынболсадаќылып малтапса, жазалыдемесеккерекекен» [1, 137]. ¤зі‰шін, ќуќ±лќынныњќамы‰шін±рлыќќылып, с±мдыќсауыпж‰ргенадамдардыњбойындаѓыосымінездердіњадамшылыќќажаттыѓынаќынасќан аќындыќ шеберлікпен суреттеді, оларѓа ќарсы ќолма-ќол к‰ш кµрсетпей, ж±рттыњ ынтымаѓы мен бірлігін ќалыптастырып, ныѓайтуды кµздеді, кµпті ѓылым табуѓа, µнер ‰йреніп, кєсіп ќылуѓа, адамшылыќ ќарызы ‰шін [1, 183] ењбектенуге, «пайда ойламай, ар ойлауѓа» [2, 74], «ѓадалєттан шыќпауѓа» [1, 205] шаќырды. Адамшылыќќарызы‰шінењбекетудегіынтымаќпенбірліктіњмєнін деашыпберді. Халќынаынтымаќпенбірліктіњмалѓасатылуынант±рѓандыќтыњбасыдепт‰сіндірді. Ынтымаќпенбірлікмалѓабірлікемес, малѓаынтымаќемес, аќылѓабірлік, аќылѓаынтымаќекендігі туралыб±рын-соњдыешкімніњойынакелмегенќ±ндыќаѓидасын±сынды [1, 137]. Аќынныњ аќылѓа бірлік, аќылѓа ынтымаќ ќылу туралы ќаѓидасыныњ µзегінен ж±рттыњ мінезін т‰зеудіњмынадайбастыжолдары, тетіктерікµрінеді: а) жамандыќтан, жалѓандыќтан, єділетсіздіктен аулаќ болу; є) жаќсылыќта, шындыќта, єділетте бірігу; б) жамандыќтыжаќсылыќпен, надандыќты адамдыќпенжењу, тіл±стартып, µнершашу, насихатберужолыменжою. Кµрсетілген ќаѓидалар жамандыќтан, жалѓандыќтан ќашыќ болу, жаќсылыќќа, µнер-білімге, єділетке асыќ болу туралы аќындыќ оймен толысып, кемелдене т‰седі. М±ндай ќасиетті ќаѓида ќалыптастыруѓа, соны берік ±стауѓа, оны бірдіњ емес, кµптіњ игілігіне ж±мсауѓа, µмірі мен µнерін кµптіњ мінезін т‰зеу ‰шін ќызмет етуге арнау Абайѓа дейінгі аќындардыњ ќолдарынан келмеген, олардыњм‰мкіншіліктеріненбиікт±рѓанайрыќшаабзалазаматтыќтыњ‰лгісіеді. Адалењбекетудіњ орнына ауыз жарымас бірдење ‰шін біреуге телміріп кµзін сатќан жанды, ±рлыќпен, ќулыќпен, зорлыќпен мал тауып ж‰рген с±мдар мен з±лымдарды, біреуді ‰ркітіп, біреуді ќорќытып тамаќ асырап ж‰рген пєлеќорлар мен жалаќорларды жаман жолдан тыйып, аќ жолѓа, єділет жолына, ынтымаќпенбірлік, адамшылыќжолынасалу‰шін, солардыњжанынтазартып, ниетінаѓарту‰шін аянбайењбекќылуѓа, бейнеткешугеадамныњасылыѓанатєуекелетеалмаќ. Абай адамшылыќтыњ ќарызы‰шіносымаќсатжолындаењбекетті, бейнеткешті. ¤мірініњбелгілібіркезењіндеаќынкµпті, адамныњмінезінт‰земекшікісініњќолындаекінєрсе болукерекдепбілген: бірінші -бекзорµкімет, жарлыќ; екінші -есепсізбайлыќ [1, 216]. Аќынсол сенімменойыменќолындабарынаямайењбекетті. Шексіззорбилікешкімгебітпейдіекен. Есепсіз байлыќ та жоќ екен. Бойдаѓы білімді, ќолдаѓы билік пен ќорадаѓы байлыќты ќолдана отырып, бір адамныњѓ±мырыбойындабірдіњмінезінт‰зеугеболѓанмен, кµптіњмінезінт‰зеуќиынекен, бірдіњ баѓын ашуѓа болѓанмен, кµптіњ кµњлін аршу м‰мкін емес екен. Кейінірек аќын кµптіњ мінезіндегі жамандыќтыжоюдыњ, кµптіњкµзінашудыњќ±ралыретіндесµздітањдайды. Б±лтањдаудыњданегізі 8 терењде. Осыныњбєрі -аќынныњµзбасынанжанынжандырып, ж‰регінк‰йдіріп, µзегінµртепµткен µмір тєжірибелерін пайымдаудан туѓан шешімдер. Екінші жаѓынан, µзініњ µмір тєжірибелерін пайымдау, тану, баѓалау барысында аќын халыќтыњ дєст‰рлі д‰ниетанымынан тиянаќ тапќан. Пайѓамбарайтќанекендеседі: «Кісіжамандыќкµрсе, оныќолымент‰зесін, оѓанєлікелмесе, сµзімен т‰зесін, оѓанєлікелмесе, ж‰регімент‰зесін» [Б±хари]. Жамандыќтыќолмент‰зеу‰шінкісідебелгілі аумаќташексізбилікболуыкерек. Басќашаайтќанда, жамандыќтыќолмент‰зеугеќолындашексіз билігібарєкімніњѓанам‰мкіншілігіболмаќ. Жамандыќтысµзбент‰зеухакімдердіњќ±зіретіндегііс екен. Ал жамандыќты ж‰регімен т‰зеу ќатардаѓы иманды жандарѓа тєн. ‡ш жаѓдайда да кісіде жамандыќтыт‰зеутуралыізгідеберікмаќсатболуыќажет. Осыигімаќсатжолындаѓыадамдардыњ алды болып есептелетін жандардыњ бойында, єл-Фарабидіњ кµрсетуінше, «±штасќан алты ќасиет болу керек» [3, 235-236]. Абай осы шарттарды келістіріп баяндап, насихат етіп ќана ќоймайды, олардыµзініњєлікелгеніншеорындайды. Жамандыќбіткендіж‰регімент‰зегенмен, сµзімен, ќолымен т‰зеуге м‰мкіншілігі шектеулі болды. Соѓан ќарамастан, аќын µзініњ заманынан, заманыныњ адамынан кµрген жамандыќты жаќсылыќпен т‰зеуге (ќолымен, сµзімен, ж‰регімен) бар саналы ѓ±мырын, аќыл-ойын, аќындыќµнерін, шыѓармашылыќењбегінарнады. Біраќаќынмінезінт‰земек болѓан адам «ар мен ±ят ойланбай, тєнін асыраудан» аспады, «ертењі жоќ б‰гінге ќ±мар» [2, 297] болѓанќалпынанµзгермеді. Адамныњмінезін, замандыт‰земекболѓанаќын «алыс-жаќынќазаќтыњ бєрінкµргенде» де, бірлі-жарымболмаса, «сµзді±ѓарлыќсаналыжан» таппайторыќты [2, 53]. Тіпті «алдындаѓыкелерзаман» келбетіне «‰міттісєулеетіпкµзінкµпќадаѓан» к‰нніњµзіндекµреалѓаны «кµкт±ман» болды [2, 265]. «Б±лардыжµндейміндеуге, жµнделер, ‰йренердеген‰мітімдежоќ» [1, 142], - депайтуѓамєжб‰рболды. Сµйтет±ра «кµкірегісезімді, тіліорамдыжастардан» [2, 126] ‰міт етті. Адамзаттыњ бєрін бауырым деп с‰ю туралы ќаѓидасынан, ж‰регініњ терењіндегі єділет пен шапќаттан, раќымнан кµз жазбады. Сондыќтан Абайдыњ ілімін, Абай айтќан ќаѓидалар мен т±жырымдардыњ, ойларменпікірлердіњт±тасќанж‰йесінАбайдыњимандайшыны, жанаќиќаты, ж‰рек сырыдептаныѓанпарыз. Заманныњ т±ныѓы шайќалып, µзі ќ±былѓан шаќта адам да ќ±былуѓа мєжб‰р. Заманныњ бір к‰н шайќалѓан т±ныѓы бір жылда ќалпына келмейді. Заман шайќалѓан шаќта онымен бірге шайќалып, бірге ќ±былѓан адамныњ µзгеріп, тыныш ќалпына ќайта келуі -бір жылда емес, бір ѓасырда ѓана м‰мкінболатыннєрсе. Біраќ адам бір к‰нін, бір жылын ойлай алѓанмен, бір ѓасырдыњ ќамын жей алмайды. «Заманыњт‰лкіболса, тазыбопшал», -дегенсµззаманныњосындайќ±былмалыжаѓдайындатусакерек. Ќолындаірілі-±саќтыбилігі, азды-кµптібайлыѓыбарлардыњќатарындаµзінзаманныњ ќожасы, заманныњбиісанамайтынжанжоќќажуыќ. Олардыњбірќатары -жетіліпболѓандарменмал жиыптолѓандар, мейманасыасќандар. Б±лардыњішіндед‰ниегебойалдырмаѓаныкемде-кем. «Кµп адам д‰ниеге бой алдырѓан, Бой алдырып, аяѓын кµп шалдырѓан» [2, 225], - деген сµзді аќын осы шындыќтыµзкµзіменкµріп, оныњсынынµзкµњілініњтезіненµткізіпайтќан. «Адамѓапылд‰ниені дер менікі» [2, 265] секілді µзекті ойлар желісі µмір шындыѓын тану мен таразылаудыњ осындай кењістігінентартылады. Т‰птепкелгенде, адамныњзамандыбилемекболуы «жаманныњзаманѓак‰йлемек » болуыменбірбєс. Адамзамандыбилемекболѓандада, заманѓак‰йлемекболѓандаданєтиже біреу: заманаоныилемек. Аќындыќµнертарихындаадамзатбаласыныњжайсањдарыайтќанжаќсысµздеркµп. БіраќАбай айтќанмынасµздіњтерењіндейтерењдікешкімдеболѓанемес. Ойж‰гіртіп, ойланыпќараѓанжансол терењдіктіњµзіндешешуіќиынж±мбаќбарынсезетінінжоќќашыѓаруѓаболмайды. Єйтседе, Абай ілімініњ ж‰йесінде кµрсетілгендей, д‰ниеге бір бой алдырып ќойѓан жанныњ оњалуы ќиын. Б±л т±жырымныњµзегіндебірк‰нніњнемесебіржылдыњемес, бірѓасырдыњдаемес, мєњгіліктіњшындыѓыжатыр. Аќын шыѓармашылыѓында жеке адамдардыњ немесе жалпы ж±рттыњ мінездеріндегі, істеріндегі жамандыќтарда, єлеуметтіктоптардыњтиптіктілектеріменниеттерідетолыќсипатталады. ¦рлыќпен мал табуды кєсіп еткен топ µз алдына бір бµлек. Мал иесі байлардыњ мал басын саќтаудыњ, кµбейтудіњ ќамынан ќолы босамаќ емес. «Сатып алѓан, жалынып, бас ±рып алѓан болыстыќ пенен биліктіњ ќасиеті жоќ». Оѓан ќолы жеткендер, «ебіне ќарай біреуді жетілтейін, біреуді ќ±тылтайын деген бейнетініњ бєрі басында», алып берем деп даугерді, ќ±тќарам деп ±рыны жеуде. «Мыќтыны сыйлайындесењ, жаманшылыќќаелдіњбєрімыќты». Есті кісі дейтін болсаќ, «єділет, ±ят, нысапќа есті кісі елде жоќ». Ќарапайым ж±рт та ќарап ќалмайды: ±рлыѓын айтамын деп немесе µткізбесін арзанѓат‰сіріпаламындеп, кµпбергенгепартияласболамындепатынсатыпєуре. Б±заќыларазк‰н деболсаазыќќылайындепбекболудыњ, кµпболудыњ, кекалудыњ, мыќтыатанудыњжолынкµрсетіп, ауќаттыларды азѓыруда. «Ѓарып-ќасар бишара (...) жатќан т‰йеге міне алмаса (...), олмомындыќќа есепемес. Егермінерлікжайыболса, бірдеменіептепілерліктежайыбар» [1: 141; 145-146; 158]. 9 Адаммензаманныњм±ншалыќб±зылуынаелдіњжатќатєуелділігінен, бодандыѓынантуѓанбасќаруж‰йесіалыпкелді. Б±лк‰йдіЄ. Бµкейхановќысќашабылайсипаттады: «Кіморысќажаѓымтал болса, сол ж±ртты бір ќамшымен айдайтын болды. Єділ билік жорасы жаман ќарапайым т±ѓыр би парасынааяќ-астыболды. Параберіпаќтыќара, ќараныаќќылатынк‰нтуды. Ќазаќжаќсысыорыс етегіненжемжегендізорµнеркµрді» [4, 194]. Заманныњесбіліп, етекжапќанжаќсыларыныњзорµнерт±тќаністеріхалыќтыњбіріненкейінбірі кележатќанбірнешебуынынќамтыды. Елдіњжасынан‰лкенінедейінгіаралыќтаѓыќалыњж±рттыњ к‰ндегікµргеніменбілгеніосыµнердіњµнегесіболды, кім±яданекµрсе, ±шќандасоныілді. Абайдыњ заманында билеуші де, билеу ж‰йесі де ќазаќ ќоѓамыныњ дєст‰рлі мєдениетіне жат баѓытты±станды, елдібірлікпенынтымаќќа, жаќсылыќпенізгілікке±йытпай, жамандыќќа, надандыќќа, жаулыќќажолашты. Ж±ртсаѓымдайтµњкеріліпќ±былды. Бас-басынабиболѓанµњкейќиќым елдіњсиќынб±зды. Еларасыб‰лінді. Біркісініњмыњѓаєліжетпегенісияќты, ж‰зкісініњс±мѓаєлі жетпеді. Ќу мен с±м белењ алды. Ар ойлайтын адам азайып, ењбексіз пайда табуды ойлайтын сабырсыз, арсыз, кµрсеќызар, жалмауызжандаршыќты. Сырттансынбаќ, ќусынбаќ, µршілденбекб±лардыњажарынашатынайрыќшакµріккеайналды. Алашќасыртынанк‰ліп, ішіндежаулыќсаќтады, жаќынын тіріде ањдып, µлсе µкіріп жылайтын єдет тапты. Терін сатпай, телміріп кµзін сатып, тептегісаларманболды. ¦рлыќпенмалтабатын, егессе, ауылшабатынќ±дайатќандар, бойыб±лѓањдар, сµзі жылмањдар, басында ми жоќ, µзінде ой жоќ, к‰лкішіл кердењ надандар бой кµтерді. Аулаќќа шыќќыш, сыбырлап б±ќќыш б±зылѓандар, ќулыќты кµргіш, с±мдыќты білгіш пасыќтар мен пысыќтарќатарт‰зеді. ¤сек, µтірік, маќтаншаќ, еріншек, бекермалшашпаќµрісалды, ќулыќ -µнерге, ±рлыќ кєсіпке айналды. «Ісі білмес, кісі білер», -деген маќал туды. Жаќсылардыњ ‰стінен бекер, µтірік «шапты, талады» дегенєрт‰рліќылмыстыќіскµрсеткенарызќойлар, жалаќорлар, пєлеќорлар белењалды. Аќтыќарадеуші, кµрмегендікµрдімдеушіжалѓанкуєлікберушілергежолашылды. Бас пайдасы ‰шін біреуге маќтау сµзін айтып, ќошеметін кµрсетіп, аќыры оны аранѓа т‰сіретін алдампаздар алѓа шыќты. Бєрініњ кµздегені мен кµксегені д‰ние болды. «С±м-с±рќия, ќу заман» [2, 168] солардыњкµреркµзінег‰лкµрінді. Д‰ниеолардыњкµзіменкµњілініњќ±ртынаайналды: біреушекпен кигісі келді, біреу шен таќќысы келді, біреу мал тапќысы келді... Надандар сол ‰шін дауласты, з±лымдарсол‰шінжауласты, арамдарсол‰шінарбасты, ќуларсол‰шіналдасты. Сол‰шінбіреулер ар тµкті, сол ‰шін біреулер ќан тµкті. Б±лардыњ ішкі м±зын кµњілдіњ н±ры, к‰нніњ ќызуымен де, кµздіњжасы, ж‰ректіњќанымендеерітум‰мкінболмады. Аќынныњќадірлібасыменќайраттыжасы осыларментартыстаµтті. Абайдыњ ілімі аясында адамныњ адамдыѓын аныќтайтын факторлардыњ бірі -маќсат. Адамныњ маќсатыадамбаласыныњбєрінбауырымдепс‰юдентуатынболса, ондаоныњізгімаќсатболѓаны. Адамныњізгімаќсатќажетужолындаѓыєрекеті (іс-єрекеттіњмазм±ны, амалдары, ќ±ралдары, т.б.) де ізгіболуышарт. Д‰ние тіршілігінде маќсаттыњ да, оѓан жеткізетін іс-єрекеттіњсипаттарыдаалуан т‰рлі. Егерадамныњд‰ниетіршілігіндегімаќсатымалтабуболса, адам‰шінолдаигілікті, ізгілікті болыпкµрінетінірас. Біраќадамныњд‰ниетіршілігіндегімаќсатымалтабу, текќанамалтабуѓана болса, ондаоныњб±лмаќсатыізгіемес. Малбайлыѓы -сандыќкатегория. Сондыќтанмалбайлыѓы м±рат емес, ол м±ратќа, маќсатќа жетудіњ ќ±ралы ќызметін атќарады [5, 133]. Абай µз замандастарыныњ мал байлыѓына ќол жеткізуге ±мтылудаѓы т‰пкі маќсаттыњ маќтан екендігін кµрсетеді: «Барында баймын деп маќтанады. Жоѓында «маѓан да баяѓыда мал бітіп еді» деп маќтанады» [1, 145]. М±ндаймаќсатжолындаѓыєрекетізгіболаалмайды. Маќтанныњалдыменарты – к‰ншілдік. Одан ізгілік іздеу бекер. Ізгілік жоќ жерде игілік те жоќ. Халалдан харамды айырмау, харамнан халалды айырмау – имансыздыќтыњ кµрінісі, имансыздыќ – надандыќтыњ нєтижесі, надандыќ – білім-ѓылымныњжоќтыѓы, білімсіздіктіњсалдары, ал «білімсіздікхайуандыќболады» [1, 207]. Аќынныњ жанын ауыртып, ж‰регін жаралайтын зіл замандастарыныњ «тµрт аяќты малды кµбейту» туралымаќсатыемес. Адалењбекетіп, малтабу, байлыќќаќолжеткізужазыќтыісемес. «Мал, маќтанѓиззат-х±рметадамдыµзііздептапса, адамдыќтыб±збайдыћємкµрікболады» [1, 187]. Мал адамды µзі іздеп тапса, оныњ ешќандай айыбы жоќ. Ерінбей, адал ењбек еткен адамды «іздеп тапќанмал» ѓанаадамдыќќажарасады. «Жанынќарманып, адалењбекпенмаліздемек -арлыадамныњісі » [1, 171]. Абайосыорайдаадамныњмалды «табыныпіздеуі» туралы±ѓым±сынады. М±ныњ мєнісі «ќ±л болып іздеу» дегенді ањѓартады. Малды, д‰ниені оларѓа табынып, ќ±л болып іздеу адамшылыќќажатпайды. Егерадаммал, маќтан, ѓиззат-х±рметті «µзіоларѓатабыныпіздесе, тапса да, таппаса да адамдыѓы жоѓалады» [1, 187]. Сµйтіп, аќын адамдардыњ мал таппаќ маќсаттаѓы ізденісініњекіт‰рлісипатынкµрсетеді. Оныњбірі -адалењбекпенмаліздеу. Екіншісі -табынып, ќ±л болып іздеу. Маќсат -біреу. Ал оныњ сипаты екі т‰рлі. Бір маќсаттыњ екі т‰рлі сипатына сай екі т‰рлыамал-айла, ќ±ралбар: бірі -ізгіліктіамал-айла, ізгіліктіќ±рал; екіншісі -залымдыќамал-айла, 10 залымдыќ ќ±рал. Аќынныњ жанын ауыртып, ж‰регін сыздататын ауыр зілдіњ µсіп-µнген µзегі - адамдардыњмалды, д‰ниеніоларѓатабынып, ќ±лболыпіздеуіжєнеосыµзекбойыменіздегенжоѓын табужолындатањдапалѓанамал-айлалары, ќ±ралдарыболды: а) ±рлыќ; є) алдау; б) зорлыќ; в) µтірік; г) µсек; д) жалаќорлыќ; е) пєлеќорлыќ; ж) параќорлыќ, т.б. Абай заманында адам баласы ешкімге сенбеді, ешнєрсеге нанбады, оныњ нанымы мен сенімі болмадыдеудіњретіжоќ. Оныњсеніміменнанымыда, дінідебареді. Біраќоныњдіні, нанымымен сенімі µзініњ діліне, рухани негізіне айналмады, єлдебір жат, µзінен тыс, сыры белгісіз сыртќы ќ±былыстар туралы дерексіз т‰сінік к‰йінде ќалды. М±ндай т‰сінік адамныњ рухани болмысыныњ µзегіболаалмады, адамныњруханиболмысыныњмєнінт‰зеалмады. Адамныњболмысыныњµзегінде болмаѓан, адамныњболмысыныњмєнінеайналмаѓаннєрсеніњадам‰шінешќандайќ±ндылыѓыжоќ. Абайдыњілімінденегізделген±лттыќжєнежалпыадамзаттыќќ±ндылыќтарАбайзаманындаѓыадам болмысыныњµзегіненорынтабаалмаѓанеді, оныњболмысыныњмєніболыпт±раќтайалмаѓанеді. Аќынныњ д‰ние тіршілігінен кµргендері мен кµњіліне т‰йгендері оны к‰йзелтпей, т‰њілдірмей ќойматынќайшылыќтареді. Абайт‰њіле, к‰йзелеотырыптаелініњболашаѓынойлайды, елдіњµсер µркенін оњ жолѓа бастар ѓибратын айтады, даналыќ ‰лгі кµрсетеді. Заманныњ, ќоѓамныњ, елдіњ, адамныњболмысынтану, оныњт‰бінетерењбойлауАбайдыњд‰ниетанымына, д‰ниегекµзќарасына айрыќша философиялыќ мазм±н дарытты. Аќынныњ концептуалдыќ ќаѓидаларыныњ негізі терењ, толыќболыпт±жырымдалуыныњ, т±тасакелебірб‰тінж‰йеге, ілімгеайналуыныњсырыосында. Абай µзініњ ілімі аясындаѓы ойлары мен пікірлерін єлеуметтік-этикалыќ, философиялыќ кµзќарасынан таратып айтты жєне солардыњ бєрі дєлелді, тиянаќты, кемел болмысымен ерекшеленді. М±ндайкемелілімАбайдыњзаманындабір-аќадамдаболды. Ол -Абайдыњµзі. Аќын соліліміарќылыадамзатаќыл-ойыныњкењістігіндеµзініњ±станымдарыменќаѓидаларыныњбірт±тас ж‰йесінќалыптастырды, олжалпыадамзаттыќруханиќ±ндылыќќаайналды. Пайдаланылѓанєдебиеттер 1. Абай (Ибраћим) Ќ±нанбаев. Шыѓармаларыныњекітомдыќтолыќжинаѓы. -ТомІІ. – Алматы, 1977. 2. Абай (Ибраћим) Ќ±нанбаев. Шыѓармаларыныњекітомдыќтолыќжинаѓы. -ТомІ. – Алматы, 1977. 3. Єл-Фараби. Єлеуметтік-этикалыќтрактаттар. – Алматы, 1975. 4. БµкейхановЄ. 5. Аристотель. Поэтика. Риторика. Одуше. – М., 2009. 6. Аль-Газали, АбуХамид. Исследованиесокровенныхтайнсердца / Пер. сарабского. – М., 2008. 7. ЙассауиЌ.А. Хикмет. Жинаќ: Даналыќсыр. -Алматы, 1998. 8. Й‰гінекиА. Аќиќатсыйы / Т‰пн±сќаныњфотокµшірмесі, транскрипциясы, прозалыќжєнепоэтикалыќаудармасы. Баспаѓадайындаѓандар: Є.Ќ±рышжанов, Б.Саѓындыќов. -Алматы, 1985. 9. Єл-Фараби. Философиялыќтрактаттар. – Алматы, 1973. Єбдез±лы Ќ., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы Алдашова Н., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ магистрі ЌЫЗЫЛС¦ЊЌАР Сєкентану – Т. Кєкіш±лыныњ ‰немі жалѓастыра жазып келе жатќан с‰йікті саласы. Ѓалымныњ ашќан «аќтањдаќтар» єлемініњ алѓашќы бастауын Сєкеннен тартсаќ орынды. Сєкен єлемі шыншыл ѓалым ‰шін тек Сєкен бейнесімен дараланып ќалмайды. Білебілсек, Сєкенніњќысќаѓ±мыр жолы – б‰кіл зиялы ќауымныњ, б‰кіл шыѓармашылыќ т±лѓалардыњ XX ѓасыр басында з±ламат зобалањныњ талќысына т‰скен тар кезењдегі ќилы таѓдырыныњ кµрінісі. Сєкенніњ азаматтыќ т±лѓасын таныту, б‰кіл бір дєуірдіњ тарихи µзгерісін айќындау болып табылады. Т. Кєкіш±лыныњ Сєкенді тануѓа келген ізденіске толы шыѓармашылыќ жолындаѓы негізгі нысанасы – µз ж±ртыныњ тарихы мен елдік ќасиетін ќастерлеген, бар µмірін отан игілігін еселеуге арнаѓан айбынды азаматтардан ќ±ралѓан ќазаќ мєдениетін жасаушы зиялы ортаны, олортаныњжеке µкілдері арасындаѓы ара-ќатынасын кµрсету, ќазаќ єдебиетініњ єр т‰рлі мєселелеріне зер салып, єдебиет тарихын шынайы т‰рде ќалпына келтіру, сєкентанудыдамытудеп±ќќанабзал. 11 ¦стаз-ѓалымТ. Кєкіш±лыныњ «СєкенСейфуллин» аттыењбегіМєскеуде «Жизньзамечательных людей» сериясыменжарыќкµрді. Ал, Ќазаќстанда – «СєкенСейфуллин» аттыѓ±мырнамалыќхикая – «¤негеліµмір» сериясыменбасылды. Ѓ±мырнамалыќхикая – «¦лыбелес», «Жањаµмірµткелдері», «Жыр тасќыны» сынды бµлімдерді ќ±рап, онда Сєкен Сейфуллинніњ µмірі мен µнегесі, революция дауылпазыретіндегіќайраткерлікќырлары, ќазаќсоветєдебиетіндегіорын-‰лесі, ќоѓамдыќ-шыѓармашылыќ ќызметі к‰рделі кезењ, єлеуметтік тартыс, ќат-ќабат оќиѓалар желісімен байланыстырылып, сенімді сµз етіледі. С.Сейфуллинніњ µмірі мен жастыќ кезењі, Нілді ж±мыскерлерініњ ереуілі, алѓашќы µлењініњ µмірге келу сєті, єлеуметтік-ќоѓамдыќ ќызмет, шыѓармашылыќ єсерыќпал, елдікм‰ддегелайыќт±лѓаболыпќалыптасуы, т.с.с. нанымдыµрісалады. Атаќтыаќынныњ есіміменењбегієрќырынанкµрінісберіп, оныњбєрі – баршасынан±лтќаќызметету, елдікм‰ддеге адалдыќ, шыѓармашылыќ іске табандылыќ терењ танылады. С.Сейфуллинніњ µмірі мен µнерпаздыѓыныњ белесті т±стары, ќазаќ-орыс тіліндегі туындылары, єдеби-сын, зерттеу ењбектері, негізгі жєнеќосымшаєдебиеттердебайыптыберіледі. Ќазаќ зиялыларыныњ µмірбаянын там-т±мдап баяндап берер ењбектердіњ тапшылыѓын т‰сіне отырыпжазылѓан, єрі дєйекті деректерге толы ењбек деп Т. Кєкіш±лыныњ «Ќызылс±њќар» (1968) тарихи-єдеби очеркін атауѓа болады. Жеті тараудан т±ратын б±л ењбектіњ жарыќ кµруіне айтарлыќтай ат салысќан сєкентанушы С. М±ќанов «Т±лпардыњ т±рмысы» атты алѓы сµз жазуымен ењбектіњ ±заќ жасауына аќ батасымен жол ашќандай. Жалпы бар ѓ±мырында С. Сейфуллиндіаѓа, рухани ±стаз т±тќан С. М±ќановтыњ аќын туралы айтќан, жазѓанењбектерінеќарап, оны «Сєкентанушылардыњ – кµшбасшысы» деп таныѓан орынды. Т. Кєкіш±лыныњ кітабына жазѓан алѓы сµзінде С. М±ќанов С. Сейфуллинді зерттеп-тануѓа ‰лес ќосќан, ол туралы кµркем шыѓармалар жазѓан адамдардыњ туындыларын санамалай келе ѓалым ењбегініњ мањыздылыѓына тоќтала отырып: «Сєкенніњ µмірін жєне ќызметін кµптен бері ш±ќшия зерттеп ж‰рген адамныњ бірі...Т±рсынбек... Сєкенніњ µміріне жєне ісіне байланысты материалдарды тінте іздеп, талмайтауып, тоќтаусыз зерттепкележатќанадам »,-деген сµзі осыдан ќырыќ жылѓа жуыќ уаќыт б±рын айтылса да, зерттеушініњ одан кейінгі ѓылыми ізденістерініњ шын сипатын танытады. Тарихи да кµркем сипатты б±л очерк С. Сейфуллинніњ µмір с‰рген ортасын, атќарѓан ќоѓамдыќ ќызметтерін кµрсету арќылы оныњ ќандай азамат болѓанын аныќ байќатады. Олењбегінжазаралдында ѓалым аќынѓа аздаболса ќатысыбардеректерді талмайжинап, кµптеген мєлімет тапќан. Оѓан ењбекте келтірілген деректердіњ молдыѓы, мендєйектемелердіњсенімділігі айѓаќ. Омбы, Ќараѓанды, Кµкшетау, Павлодар, Ленинград, Москва, Орынбор сияќты ќала м±раѓаттарынаќтарып, аќынменжолдасболѓан, дидарласып, бірретболсада, тілдескенадамдармен кездесудіњ арќасында жинаѓан мол материалдардыњ к‰ші єдебиетшініњ бала кездегі С. Сейфуллинге деген ынтыќтыѓын арттырады. Аќынныњ ењбектерінен таѓылым ала отырып, сєкентанушы Т. Кєкіш±лы µзі де Ќ±ран сµзімен айтсаќ, «Талдама» немесе терењ білімді ѓалым дєрежесіне кµтерілді. «Ќызылс±њќардан» б±рынС. Сейфуллинніњшыѓармашылыѓынаќатыстыбірнешеѓалымдардыњ ѓылыми зерттеулері жарыќ кµрген. Десекте, б±лењбекќазаќєдебиетіменпуллицистикасытарихына µзіндік орнын алуѓа єбден ылайыќ. Ќаламгер µзіне ѓана тєн стилініњ барлыѓын, публицистикалыќ тілді жетік мењгергенін осы ењбегінде кµрсете білген. Єр жазу стилініњ µзіне ѓана тєн айрыќша ќасиеттері мен кемшіліктері де бар екені белгілі. Кµркем єдебиет єуезділігімен, ќиялдыњшарыќтауымен, кµркемдегіш єдістермен µзгешеленсе, ѓылыми стиль µзініњ наќтылылы, тіліндегі ќарапайым сµз ќолданысына ќоса, терминдердіњ кµп пайдаланѓандыѓымен ерекшеленбек. Ѓылыми стильмен кµркем єдебиет тілі бірбірімен µріле бітісіп, ќайнасыпкетуінеѓайбыл. Ал баспасµзде µзініњ баяндау єдісініњ айшыќтылыѓымен, тіл орамы жаѓынан ауызекі сµйлеу тіліне жаќын болып келетін айрыќша ерекшеліктерімен µзіндік т±ѓырын аныќтап алѓан публицистикалыќ жанр басќа сµз, ойќолданыстакездесеќалса, µзгешерењкберіп, айтылар ойдыњ мазм±нына µз єсерін тигізеді. Осы «Ќызылс±њќар» кітабындаѓы ќаламгердіњ пулблицистика тілімен кµркем єдебиет жанрыныњ тоѓыстырылу себебін тарихи фактілердіњ кµп ќолданысынан іздеген абзал. Б±л – т±њѓыш тарихи-єдеби очерктіњ ењ ‰лкен артыќшылыѓы. Б±ндай жазу стилі єдеби туындыныњ оќылуы жењіл болып, маѓынасыныњ оњай ±ѓылуынакµмектеседі. «Дєуір суреттері» (1967) зерттеу ењбегінде біздіњ єдебитте тарихымыздыњ елеулі бір кезењі – кењес дєріндегі ќазаќ єдебиетініњ негізін ќалаушылар негізін шыѓармашылыѓы, ќазаќ кењес єдебиетініњжалпыбаѓдары, µсужолдарыбаяндалѓаныбелгілі. Ењбекте Т.Кєкіш±лыныњ Сєкен Сейфуллинніњ єдебиет тарихы, ±лт таѓдырындаѓы орнын зерттеудегі µзіндік баѓыты да баѓдарланѓан. Зерттеуші б±рын єдебиеттану ѓылымында кµбірек сµз 12 болып, халыќќаєбдентанысжазушыларµмірінендеќызѓылыќтытыњдеректертабабілген. Мєселен, С. Сейфуллинтуралыталаймонографиялармензерттеулержарыќкµрдігой. Соѓан ќарамастан Т. Кєкішевтіњ кітабындаѓы «Дєуір дауылпазы» деп аталѓан тараудан Сєкен жµніндегі орныќты, байсалды т±жырымдар табамыз; т‰пн±сќа материалдары, м±раѓат деректерін мењгерген ѓалымныњ аяќ алысынкµреміз. Єсіресе, С. Сейфуллинніњтворчествосындаѓыэволюцияхроникалыќізбеннанымды кµрсетілген», -дегендейпікірлер [1] Т±рсынбек Кєкіш±лыныњ Сєкен таќырыбына толымды дайындыќпенкіріскенінкµрсетіпжатты. Ќарап отырсаќ, Т±рсынбек Кєкіш±лы µзі ондаѓан жылдар бойы ‰зілісі бар, ‰здіксіз ізденуі бар ќайта-ќайта айналып соѓып отырып, толыќтыра т‰скен, толтыра берген сакентанудаѓы Кєкішев зерттеуініњбарбаѓдарынсолалѓашќыізденістерініњµзінде-аќбайќаѓан, аныќтапалѓанекен. «Дєуірсуреттерін» ќарапотырѓандажања, кењестікќазаќєдебиетініњќазт±рып, т±сауыкесілген, ќадым басќан кезењінен кµп елес-суреттері кµз алдымызѓа келеді. Соныњ ішінде с±њќардай сањќылдап, дауылпаздайќанатќомдаѓанСєкенСейфуллин‰ніµзгешеестіліпт±р. Авторжањаєдебиет іргесінќалаушы, оныњсан-салажанрларыныњбастаушыболѓанСєкентуралыб±рынбаршаѓыжария емесжєйттердідеалѓажаяды. Т. Кєкіш±лыныњ «Ќызылс±њќар» кітабына арнайы жазѓан алѓы сµзінде ќазаќ єдебиетініњ классигі, ќазаќтыњєйгіліќаламгеріСєбитМ±ќановТ±рсынбекКєкіш±лыныњСєкенСейфуллинѓ±мырбаянын, шыѓармашылыќ µрісін зерттеген ењбегініњ жања сипат, бар ќ±ндылыѓын айќындап берген тамашат±жырымдарынжасады. Осындаµмірдіњнебірµткелдеріненµтіп, кемелшаѓынакелгензаманалыќт±лѓаалысќабеттеген сєкентануіліміжайлыкµргендікпенойт‰йді. Сєкентанудаѓыіргеліізденіснєтижелерінетоќталакеліп, Cєбењбылайдейді: «Біраќ, б±дан Сєкен туралы айтылатын сµздер таусылып ќалды деуге болмайды. Аталѓан ењбектер ±лы Сєкенді сипаттаудыњ бастамасы ѓана. Олтуралыжазылатыншыѓармаларєлікµпте, кµлемідіболуѓатиісті. ...Сєкенніњµмірінжєнеќызметінкµптенберіш±ќшиязерттепж‰ргенадамныњбірі – филология ѓылымдарыныњ кандидаты Т±рсынбек Кєкішев. Оныњ «Октябрь µркені» деген атпен жазылѓан кµлемді ењбегі оќырмен кµпшілікке мєлім. Т. Кєкішев онымен тоќырамай, Сєкенніњ µміріне жєне ісіне байланысты материалдарды тінте іздеп, талмайтауып, тоќтаусыззерттепкележатќанадам. Солістерініњнєтижесіндекµпшілікоќуына ±сынылѓан «Ќызылс±њќар» аттыосыкµлемдікітаптуыпотыр. СєбитМ±ќановтыњкітапќажазѓан «Т±лпардыњт±рмысы» аттыалѓысµзінеќайтаоралатынымыздыескереотырып, біраз ілгері озып, Т±рсынбекКєкіш±лыныњ 1997 жылы «Рауан» баспасынансоныдеректерментолыќтырылыпжарыќ кµрген «СєкенСейфуллин» кітабыныњ алѓы сµзіне ж‰гінуді жµн кµрдік. Б±л «Автордан» аттыалѓы сµз – сєкентанудаѓыТ. Кєкіш±лыізденіс-зерттеулерініњекіншікезіњінтанытат‰сетін, солкезењніњ дерегін, солуаќыттыњбеталыс, баѓдарын, мінез-ќ±лќынбайќататыналѓысµз. Т±рсынбек Кєкіш±лы Сєкен Сейфуллин µмірін зерттеу тарихын жинаќтай жеткізіп, ендігі беталысыжайлыбылайдейді: «Єйтсе де, Сєкен сынды алыптар µмірі – мєњгілік µмір, оныњ тындырѓан ісі, арманда ќалѓан м±расы – б‰гінгіжєнекелер±рпаќќаµшпесµнеге. Сондыќтандаменабзалаѓаныњµміріне, шыѓармашылыќ ќызметіне байланысты ізденіс-зерттеулерді бір сєт те тоќтатќан емеспін. Сєкен аѓаныњ Ќаскей сияќты жан-жолдастарыныњ, аќындыкµріпедім, табаќтасболыпедім, біздіњауылдыњт±сынан µтіп еді, жабыќтан ќарап едім дегендердіњ де естеліктерін, сµздерін ќаѓазѓа т‰сіріп, ‰нтаспаѓа жазып алып ж‰рмін. Оныњ ‰стіне, 1987 жылы Сєкенніњ жары Г‰лбаћрам апайдыњ архиві ќолыма т‰сті. Ондаѓыдерекерідњшетжаѓасы «Лениншілжас» газетінде «Сєкенніњсегізхаты» дегенатпен эссеболыпжарияланды. Алоныњнегізгісµліменнєріосыкітапќаенгізіліпотыр. Б±ѓанќоса, мемлекеттікм±раѓаттарданжиналѓандеректердеаземес. Осылардыњбарлыѓынкітіптыµњдеубарысында толыќ пайдалауѓа тырыстым. Сонымен ќатар кезінде алаш деп тањбалаѓан адамдардыњ аќталуы, олардыњСєкенменќарым-ќатынастыкітапта т‰гелдейескеріліпотырады» [2]. Сєбит М±ќанов «Ќызыл с±њќарѓа» алѓы сµзде Т±рсынбек Кєкіш±лыныњ сєкентанудаѓы µз соќпаѓы ќалыптасып отырѓанын бірнеше наќтылы µзгешелігін кµрсете отырып, саралапберген. Жазушыныњ, ќазірќарапотырсаќ, Сєкен т±лѓасын замана, уаќытжелі, ќалайќарайб±рќасындатсынмейлі, т±ѓырышайќалмайтын, аќындыќ, азаматтыќорныаќиќаттарихит±лѓамєніндетаныѓан. Т±рсынбекКєкішевењбегіндесолнегіздесырымол, астарлыќалыњ, баяндыпікірайтќан. «Ењ алдымен б±л кітапта Сєкенніњ µмір жолында оќырмандарѓа б±рын мєлімсіз материалдар, деректер кµп. Т±рсынбек оларды Сєкенді кµрген, істес болѓан адамдармен жолыѓысу арќылы, Омбыныњ, Ќызылжардыњ, Аќмоланыњархивтерінаќтаруарќылытапќан... 13 «Ќызыл с±њќардыњ» баѓалы жаѓы м±нда ѓана емес. Б±ѓан дейін Сєкенніњ µмірбаяны ќысќаша, немесеэпизодтыќт‰рдебаяндалса, Т±рсынбекСєкенніњбайµмірінкењінентолѓап, жан-жаќтытолыќ сипаттайды... «Ќызылс±њќардыњ» таѓыбірќ±ндыжаѓы, Т±рсынбекСєкенгетєндеректергетоќталыпќанаќоймай, ќазаќ халќыныњ тіршілігінде болѓан ‰лкен оќиѓаларды Сєкен µміріне байланыстыра жазып, біразшындыќтардыњсырынашуѓаталаптандырѓандыѓында... «Ќызыл с±њќар» жарыќ кµрген т±ста оныњ жањашыл сипаттары, сєкентанудаѓы жанрлыќ-кµркемдікерекшелігіжайлыкµптегеноњпікірлерайтылып, ењбеклайыќтыбаѓасыналды. СыншыТµлегенТоќбергеновб±лкітапты «Наѓызтарихи-єдебиочеркжанрынасайењбек» деді. Шыѓарманыњ жалпы мєнін жан-жаќты айќындай отырып айтќан ќазаќтыњ белгілі сыншысыныњ талѓам-таразысы туѓызѓан аќиќат тоќтамдар µміршењ зерттеудіњ µзекті арќауын айќындай т‰седі дегенніњ µзінде ќайсыбір т±жырымдар автордыњ µзіндік пікірі екендігін ±мытпаѓан жµн. Пайдаланылѓанєдебиеттер 1 Д. Ысќаќов, «Жетісу» газеті, 1968, 18 ќањтар 2 КєкішевТ. СєкенСейфуллин. – Алматы, 1997. – 384 б Summary This article examines the scientific work of professor T. Kakishev S.Seifullin about creativity and scientific views in the field of literary studies in the early XX century. Сейітжан±лы З., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы БУЫРЌАНЃАНХАЛЫЌТЫЊДАУЫЛПАЗЫ «Егеулі найза ќолѓа алып, ереуіл атќа ер салып» ±лы м±рат – елініњ еркіндігі ‰шін к‰рескен ерлердіхалыќешуаќытесіненшыѓармаѓан. Елменжерініњб‰тіндігі‰шінжанаямай, ±лттыќбатыр биігіне кµтерілгендердіњ бірі – Кенесары мен Наурызбай. Олар бастаѓан ресей отарлыѓына ќарсы баѓытталѓан к‰рес ауыз толтырып айтуѓа т±рарлыќтай он жылѓа (1837-1847) созылѓаны белгілі. Елініњтєуелсіздігі, халќыныњ ќамы жолында «т‰нќатып, т‰сі ќашќан» жауж‰рекбатырлардыњісєрекеттері мен ерліктері жайында ауызша да, жазбаша да сан алуан, ‰лкенді-кішілі шыѓармалар туѓан. СолардыњбіріатаќтыаќынНысанбайЖаманќ±л±лыныњ (1822-1883) «Кенесары -Наурызбай» аттытарихидастаны. Аќынкµтеріліскеќатысќан, оќиѓаныµзкµзіменкµргенадам. Оныњ: ¤лењ-жырѓаНысанбай, Мєшћ±ршешен, нареді. Бірестігенадамдар, Сµзінетаѓызареді. Кµзіменкµріп, сµзќылѓан, Соѓыста µзі бар еді (1,55б.) – деуіне ќараѓанда, біріншіден, Нысанбай жырау Кенесары мен Наурызбай бастаѓан кµтерілісті ќолдаѓан, олармен тілектес, досжар адам болѓан. Екінші жаѓынан, оныњайтулыаќын «µлењ-жырѓамєшћ±ршешен, нарболѓанынан» хабартабамыз. ЖырауалдыменКенесары-Наурызбайдыњата-бабаларыменолардыњтуып-µскенмекенінтаныстырыпµтеді. Кенесары-Наурызбай – Абылайхан-дыбабасы. Єуелгімекен – т±раѓы, Кµкшетаудыњдаласы. Жазѓыжайлауќонысы, ¦лытаудыњсаласы (17б.). 14 Нысанбайµзшыѓармасыносылайбастауыныњдаµзсебебібарсияќты. ¤йткенідастанныњнегізгі кейіпкерлері – КенесарыменНаурызбай. Б±лшыѓарманыњшындыќтаналшаќемесекенінкµрсетеді. Тєуелсіздік алѓаннан кейін ѓана Кенесары-Наурызбай жайындаѓы шыѓармалар ѓылыми айналымѓа т‰сіп, лайыќтыбаѓысыналды. Нысанбайдыњ «Кенесары-Наурызбай» дастаныжайында: «оныњдастаны отаршылдыќтан туѓан ел ќайѓысы, ењбекші халыќтыњ басына т‰скен ауыр жол, Кененіњ ќол бастапк‰рескешыѓуы, жорыќтарымен±рыссуреттері, ж‰ргенжолы, жењілісі – бєрітолыќк‰йінде кµрініс табады. Кенесары-Наурызбай ќолѓа т‰сіп, кµтеріліс жењілгеннен кейінгі елдіњ кµњіл-к‰йі, «бет-бетімен» тарауы жарќын суреттеледі»(2,106-107б.) – деп академик Ќирабаев орынды баѓа береді. Кенесарыныњ атќа мініп, азаттыќ туын кµтеруі патшалыќ озбырлыќтыњ єбден шектен шыѓуы себеп болѓаны белгілі. Олпатшаѓахатжолдапбасќыншылыќтытоќтатудыталапетсе, БатысСібір генарал-губернаторыГорчаковќажазѓанхатындаата-бабаданм±раболыпќалѓанкµптегенжерлердіњ тартыпалынѓанынайтакеліп: «Ендібіздіњжеріміздік‰нсайынбасып, оѓанбекіністерсалыпжатыр. Сµйтіп, халыќты барынша ашындырып отыр. Б±л біздіњ болашаѓымызды ѓана емес, тіпті ќазіргі тірлігімізгеде‰лкенќауыптуѓызыпотыр»(3,255б.) – депµзініњнаразылыѓынашыќбілдіреді. М±ндайќысым-ќиянатќашыдамаѓанКенесары-Наурызбайлардаатаќонысынанкµшугемєжб‰р болѓан. Б±лжаѓдайдастандабылайсуреттеледі: Ќоныстыкєуіралѓансоњ, Кенекемкµшкенжерінен. Бауырысуыполжаќта, Ќарашыболѓанелінен (35б). Жаулыќты ќоздырып, жамандыќќа барѓысы келмесе де, еркіндігінен айырып, жерін алып, ауылыншапќанµктемдіккешыдамаѓаннамыстыер «мен, КенесарыЌасымов, ќолѓаќаруалып, ±лы к‰рестібастауѓааттандым» -дептєуекелгебелбуѓанынкµреміз. Кенесары, Наурызбай, Атаѓышыќќанањќылдап. Жауды‰ркітіпќашырды, Аќалмастайжарќылдап, - (18б.) деген жолдар да ешќандай асыра кµрсетіп, єсірелеу жоќ. Ќайта к‰рес к‰ндерініњ наќтылы кµрінісі десекболады. ПатшалыќРесейКенесарыбастаѓанжойќынжорыќтарданќаттысескенеді. Ќалайдаб±лк‰ресті т±ншыќтыруды маќсат етеді. Бір жаѓынан патша єскерлері ќазаќ ауылдарын б±лап-талап жатса, екінші жаѓынан, ерікті елдік ‰шін к‰рес бастаѓан Кенесары-Наурызбайлардыњ соњынан шам алып т‰седі. Олардыжан-жаќтанќыспаќќаалады. Белгілібіржердімекендепт±руѓам‰мкімдікбермеуге ±мтылады. Патша єскернініњ кесірінен Кенесары Жетісуѓа бет алады. Кейбір ќара басыныњ ќамын ойлаѓан атќа мінерлер патшаныњ шен-шекпенін алып, Кенесарыдан сырт айланѓандары да болмай ќалѓан жоќ. М±ндай ала ауыздыќтыњ да ыќпал-єсері аз болмайды. Осындай ащы шындыќтарда дастаннан кµрініс тауып отырѓанын байќау ќиын емес. Кенесарыныњ аузымен айтылѓан тµмендегі сµздердеынтымаќтыњаздыѓынаµкінішбілдіреді. Ойдаќоќан, ќырдаорыс, Хакімболдыќаласы. Кімнентаяќжегендей, Біздіњќазаќбаласы! Алдырыпж‰ргенд‰спанѓа – Ауызыныњаласы.(26б.) Кейбірс±лтандарКененіњазаттыќтуынкµтергенк‰ресінеќолдаукµрсеткенібылайт±рсын, тіпті керісіншеєрекеткебарѓан. СондыќтанКененіњ: Дінм±сылманєлеумет, Біргемінсекемеге. ‡шалаштыњбаласы, ТізгінберсеКенеге! – (26б.) деп армандауы µте орынды еді. Б±ѓан ќазаќ билеушілерініњ арасында баќталас, кµре алмаушылыќ, ќарабасыныњќамынанарыѓабараалмаѓанбейбаќтардыњболѓанынакµзімізжетеді. Патша‰кіметікµтерілістік‰шпенбасып-жаншуѓатырысќан, біраќойынорындайалмаѓандыќтан кµтерісшілердіоќшаулауѓакіріседі. Осыарќылыолардыњк‰шінєлсіретудімаќсатетеді. Сондай-аќ, екі ±лт – ќазаќ пен ќырѓызды бір-біріне айдап салуѓа єрекеттенеді. Белгілі тарихшы Еркеб±лан Бекмаханов µзініњ «Ќазаќ халќыныњ Кенесары бастаѓан азаттыќ ќозѓалысы» атты зерттеуінде: «... 15 ‡кімет Кенесары ќозѓаласын бµлектеуге ќолынан келгенінше тырысып баќты. Ол ‰шін µздері ±нататын єдісі – ќырѓыздарды ќазаќтарѓа айдап салу, яѓни патшалыќ-крепостниктік ќ±рылыстыњ ±лттыќ саясатына тєн єдісті пайдаланды» (4,396б.) – деп жазады. Сµйтіп, Ресей мен Ќоќан билеушілері Кенесарыныњ ќырѓыздармен бірігу маќсатына сына ќаѓады. Екі халыќтыњ ортасына ‰неміоттастапотырады. М±ндайз±лымдыќайлаµзнєтижесінбергенібелгілі. Аќындастанындаѓыоќиѓалардыњешќайсысыойданшыѓарылмаѓан, ќайтатарихиќ±жаттардаѓы деректерменсєйкескеліпотырады. СоныменбіргенавторКенесары-Наурызбайдыбіріњѓайдєріптей бермей, ќзініњ кµзќарасын білдіріп отырады. Кейде олардыњ іс-єрекеттеріне сын айтып, аѓаттыќтарын да ашып кµрсетеді. «Ќарсы келген адамныњ, кµзініњ жасы кµл болды. Аќылымен іс ќылмай, аќырындаќорболды» -деуідешыѓарманыњшынайлыѓынкµрсетеді. Нысанбайаќындастанныњбасында-аќµзініњайтпаќшыойын, кµтерілістіњнеменбітерінсездіргендейболады. Мєселен: К‰містісадаќ, алтыноќ, Кенекењжауѓажолыќты. Аќбілегінсыбанѓан, Балуандытойѓажолыќты. Алыстантоятіздеген, Аќс±њќарѓажолыќты, Айшылыќтыбірбасќан, Ќаст±лпарѓажолыќты. Асќындаѓанпейілмен, Кенекемзорѓажолыќты. Нµкеріментеп-тегіс, Біражалѓамолыќты, (19б.) – дейді. «Асќындаѓан пейілмен бір кеселге жолыќќанын» хабардаретеді. Кенесары-Наурызбай бастаѓан кµтерілістіњт±йыќќатірелетінінбілдіреді. Аќынныњб±лсµздеріндеешќандайжалѓандыќжоќ. Аќын µзкезініњшындыѓынанауытќымаѓан, тарихиоќиѓанынаќтыбейнелеген. Жанрлыќ сипаты жаѓынан Нысанбай аќынныњ б±л туындысы авторлыќ тарихи жыр сипатына жатады. ¤йткені б±л шыѓарма да болѓан оќиѓа негізінде туѓан. Орыс отарлыѓына ќарсы к‰рескен Кенесары-Наурызбайбастаѓанбатырлардыњерліктерінтілгетиекеткен. ТарихижыржайындаакадемикМ. Єуезовбылайдейді: «б±лжырлардыњбєрідеертедетуѓандарыда, кейініекшыѓарылѓандары да ашыќ тарихи оќиѓаларѓа негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер – тарихта болѓан адамдар. Жырлардыњавторлары – кµбінесолоќиѓалардыкµзіменкµргент±стастары. Авторларкµзіменкµрген, µздері басынан кешірген оќиѓаларды уаќытына ќарай сап-сабымен баяндайды. Тарихи жырлардыњ батырлыќ эпостан айырмашылыѓы бар. Яѓни тарихи жырларда эпостыќ баяндауѓа тєн объективтік сарынныњ орнын оќиѓаларды тікелей ќабылдаѓан автордыњ єсері араласќан субъективтік баѓа басады»(5,76б.). бізсµзетіпотырѓандастандаѓалымныњосыпікірінрайтайт‰седі. Соныменбірге б±лдастандабатырлыќэпосќатєнкµркемдеуќ±ралдарыменєсірелейайтуда±шырасыпотырады. Нысанбайаќынныњдастанындаэпикалыќсарындарѓатєнкµтерекµрсетуменлирикалыќмотивтердеќадысакеліпотырады. Мєселен: Хандарынанайырылѓан, Иесізж±рттасынбарма?! Кенесары, Наурызбай, Біркµрінерк‰нбарма?! – (54б.) депкµњілт‰кпіріндегіµкінішпенармандыб‰гіпќалмайды. КенесарыменНаурызбайдыќимастыќпенескеалады. Біраќжазмыштыњжазуыосылайболсанеістемек?... Немесе: Наурызбайтµрекеткенсоњ, Бастанаудыбаѓымыз. Кенесарыкеткенсоњ, Иесізќалдытаѓымыз. Б±лб±лдайсайрапж‰редік, Байландытілменжаѓымыз. Артындаќалѓанжетімел, Келіспейкеттісєніміз. Аќырындаєлеумет, Осылайболдыхаліміз (55б.). 16 Б±л жолдардан да аќын налысы бірден ањѓарылады. Кµпті бастаѓан екі батырынан бірдей айырылубасынанбаѓытайѓанменбірдейдегенбайламайтады. Батырлардыњќапыдаµмірденµзѓанына к‰йінішбілдіреді. Бодандыќб±ѓауындаѓыхалыќтыњдажансырындайєсерќалдырады. Дастанныњ басты кейіпкерлері Кенесары мен Наурызбай. Кенесары елініњ ертењіне алањдап, бодандыќб±ѓауынкигісікелмегенбатыр. Ол – орысотарлыѓынасаналыт‰рдеќарсышыќќанерен ерлік пен аќылдыњ иесі. Сондыќтан ќалыњ б±ќара оѓан сенеді, соњынан ілеседі. Батыр атасы Абылайдыњерлікдєст‰рінжалѓастырып, жолынќуады. «Кенекемкелдібіз‰шін, ‰шалаштыњќорѓаны» деп сипаттайды. Енді бірде аќын Кене ханныњ т±сында талай озбырлыќтарды ойран еткенін еске алады. Кенеханныњт±сында, Ќартбурадайжарадыќ. Жаудыжасќап, жапырып, Жауѓанќардайборадыќ. «Абылайлап» атќойып, Д±спанныњалдынорадыќ (54-55б.). Б±лжыржолдарыКенеханныњерлікт±лѓасынайќындайт‰седі. М±ныданаќтытарихиоќыѓаларѓа байланысты туѓан µлењ ќатарлары десек, артыќайтќандыќболмайды. Осылай болмаса Кенесарыбастаѓанкµтерілісонжылѓасозылмаѓанболареді. НысанбайаќындастанындаНаурызбайќорќып, сескенудібілмейтінќызуќандыбатырбейнесінде кµрінеді. Білегінеж‰регісай, к‰ш-ќуатыжаѓынанда, аќыл-айласыжаѓынандакезкелгенадамнанкем т‰спейтін жалынды жас батыр сипатында мадаќталады. «Наурызбай г‰л-г‰л жайнады, аќ білегін сыбанып» десе, «Жолсыз єсті ќылмаѓан, Наурызбай асыл ер еді» деп аќыл-адамгершілік пен єділдігіндеањѓартыпµтеді. Шыѓармадажасбатырдыњжекпе-жектеріменсоѓысураттерібіршамакµтеріњкісуреттеледі. Сондай-аќтуындыдаНаурызбайдыњмінгенатыменкигенкиіміне, сыртќыкейіпкескінінеденазараударады. Орќояндайб±лтиѓан, Кµкдµненатастында, Камзолішікќ±нтиѓан, Аќорамалбасында. СолуаќыттаНаурызбай, Жиырмабесжасында (27б.) – деуік‰нделіктіт±рмысќасайкµрініс. Б±ларадаНаурызбай «шапса ќылыш кеспейтін атса мылтыќ µтпейтін» эпикалыќ батырларѓа ±ќсамайды. Аќын Наурызбайдыњ µзінетєнмінез-ќ±лќын, батылдыѓын‰немііс-єрекет‰стіндекµрсетеді. Дастанда Кенесары мен Наурызбайдан басќа біршама батырлардыњ есімдері аталады. Олар: Ќ±рман, Бай±заќ, Аѓыбай, Дулат, Мењдібай, Єнєуке, Толыбай, Р‰стем, Сыпатай, Б±харбай, Б±ѓыбай т.б. б±лардыњбєрідеКенесарыбастаѓанкµтерілістіќолдапсенімдісерікболабілгентарихит±лѓалар екені мєлім. Туынды да ел ќамын ойлаѓан ерлердіњ ынтымаќ-бірліктері, бір-біріне деген сыйластыќтарыашыќсезіледі. Мысалы: Мємбеттіњ±лыБай±заќ, Балќожа, Медеуеркелген. Жауыњќайда? Менжолдас – деп, ХанКенегедемберген (20б.) Не: Сиынадыбатырлар, Аузыкетпейтілектен. Ш±быртпалыАѓыбай, Талайдышаныштыж‰ректен (50б.). Б±дан байќайтынымыз, батырлардыњќай-ќайсысы болса да намысты ќолдар бермейтін, жігерлі жандар. Барлыѓындабірѓанамаќсатбар. Ол – елменжердіњб‰тіндігіментєуелсіздігі. Дастандахалыќбатырларыныњжарќынбейнесішынайыкµріністауыпотырады. Соныменбіргешыѓармаларда, ы жер-су атаулары да µз ќалпында берілген. Б±л да тарихи дастандарѓа тєн ерекшеліктердіњ бірі. Сонымен, Нысанбай жыраудыњ б±л шыѓармасы ел ќорѓау мен ерлік идеясын дєріптейді. Елініњ еркіндігіжолындабасынќатергетігіп, солжолдаќ±рбанболѓанбатырлардыњєрекетінаѓызерлікпен дањыќтыњµшпесµнегесіболмаќ. Сондыќтандастанныњтанымдыќта, тєрбиеліктемєнізор. 17 Пайдаланылѓанєдебиеттер: 1. ХанКене. -Алматы, 1993. – 448б. б±данкейінгі‰зінділеросыкітапбойыншаберіледі. 2. Кенесары Ќасым±лы (туѓанына 200 жыл толуына арналѓан халыќаралыќ ѓылыми-теориялыќ конференция материялдары). Алматы, 2003. – 290б. 3. МырзахметовЕ. Сырдаланыњсардары// ХанКене. – Алматы, 1993. 4. БекмахановЕ. ЌазаќхалќыныњКенесарыбастаѓаназаттыќќозѓалысы// ХанКене. – Алматы, 1993. 5. ЄуезовМ. Уаќытжєнеєдебиет. – Алматы, 1962. Тілепов Ж., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы С¤З¤НЕРІНІЊ¤РЕНЖ‡ЙРІГІ (З.Ќабдоловшыѓармашылыѓыныњнегізгіерекшеліктері) ¤мір бойы «Єдебиет – ардыњ ісі» деп, сол єдебиетке елдіњ арындай, тек жалќыныњ ѓана емес, жалпаќж±рттыњ – ќалыњќауымхалыќтыњарыменнамысындайќарап, сол‰шінќайратетіпµткен халыќперзенті, «ќазаќтыњЌабдоловы» атанѓанќайраткерќайсаржанныњтуѓанынабиыл – 85 жыл. Зейноллааѓасанќырлыталантболатын. Ол -аќын, ол – драматург, ол -романист, ол – публицист, ол – аудармашы, ол – єдебиетсыншысы, ол – єдебиеттануѓылымыныњсанаулысардары, кµш бастаѓан кµсемі, ел ±йып тыњдайтын шешені. Оныњ 1949 жылы к‰ллі ќазаќ аќындары ќатысќан аламанбєйгедетопжарыпкелуіќапысызаќындыѓыныњкµрсеткішіболса, 1967 жылданбастап±заќ уаќытбойыМ. ЄуезоватындаѓыЌазаќмемлекеттікакадемиялыќдраматеатрысахнасындаќойылып, Серке Ќожамќ±лов, Н±рм±хан Жантµрин, Ыдырыс Ноѓайбаев, М‰лік С‰ртібаев, Шахан Мусин, Ќамал Ќармысов, Зємзєг‰л Шєріпова, Есболѓан Жайсањбаевтар сынды ќазаќ µнерініњ ылѓи бір жайсањдарыойнаѓан «Сµнбейтінот» драмасыоныњ‰лкендраматургекенінекепілдікбереді. Сондайаќ, сол театрда µткен ѓасырдыњ алпысыншы жылдарында кµрермендерін кµзайым еткен Назым Хикметтіњ «Елеусізќалѓанесілер» пьесасыныњтєржімасыменертереккезде А. Пушкин, Н. Гогольсекілдіќуаттысµзшеберлерінанатіліміздежазылѓаншыѓармадайсµйлетуі оныњерекшеасазорќуатќаиеаудармашылыѓынадєлел. Ал, прозажанрыныњшеберіекендігіоныњ ширек ѓасыр µмірін арнаѓан «¦шќын» (єуелгі повесть т‰ріндегі атауы «¤мір ±шќыны»), «Жалын» атты романдары, яки «Біз жанбасаќ» деген атпен басылып келе жатќан дилогиясы. Б±л туындылардыњ єр кездегі жарияланымдарына кезінде Ѓ. М‰сірепов, І. Омаров, М. Ќаратаев, С. Ќирабаев секілді єдебиеттіњ тамыршысы іспетті белгілі ќаламгерлер єділ баѓаларын берген. Шыѓарма ќазаќ, орыстілдеріндетекАлматыдаѓанаемес, Мєскеудедебірнешеретбасылып, ж±мысшытаќырыбына арналѓанОдаќтыќбєйгедеж‰лдеалды. «Жалын» романывьетнамтілінеаударылды. Ж±мысшы таќырыбы дегеннен шыѓады, б±л шыѓармалар кешегі ќанды майдан – ¦лы Отан соѓысыкезіндеКењестікалыпелдіњжердегі, кµктегібарлыќтехникасынажанберіп, ¦лыЖењістіњ м‰мкіндігінше Отанымызѓа барынша ертерек жетуіне ќайрат еткен Ембі м±найшыларыныњ, оныњ «‡лкен Ембіні» µмірге келтірген жасампаз ењбеккерлерініњ, яѓни, З. Ќабдоловтыњ кейіпкері Ќабен тіліменайтќанда, ‰ш±рпаќтыњ, яки, Сардар, Азаматтарбастаѓан «самородоктар» менекінші±рпаќ – МєскеуменБакудеинститутбітіріпбелгілідайындыќпенкелгенІзбектер, ‰шінші±рпаќ – Ќабендер, Тайман, Жанарт±рѓыластардыњ (З. Ќабдолов. Бізжанбасаќ. Дилогия. Алматы: Жазушы, 1974. 424425- беттер), ењбекжолынаарналѓан. Шыѓарманыњ – ќазаќ авторы жазѓан ќазаќ ±лтыныњ м±найшыларына арналѓан т±њѓыш туынды болѓандыѓыменќатар, текќазаќєдебиетіндеѓанаемес, жалпыкењестікєдебиеттегіж±мысшытабы туралы жазылѓан ‰лкен бітімді прозалыќ ењбектер ќатарында ерекше аталып, бєйге алуыныњ µзі ќаламгердіњ ќандай дењгейдегі кµркем сµз шебері екендігіне берілген зор баѓа болатын-ды. Ал, автордыњ кейіпкерлері басы Лениндік сыйлыќтыњ лауреаты Халел ¤збекќалиевтен (Ізбек Ќалиев) бастап, кейінфилологияѓылымыныњдокторы, профессорлыќдєрежегежеткенТауманАмандосовќа дейінгіµмірдебарк‰рескержандар-ды. 18 Зекењніњ шыѓармаларыныњ прототиптеріне байланысты айтар болсаќ, тек «Біз жанбасаќ» дилогиясындаѓы кейіпкерлер ѓана емес, «МеніњЄуезовым» роман-эссесіндегі образдар галереясында да М. Єуезовараласќан, негізіненќызметтес, сондай-аќ, автордыњµзікµрген-білгенжандардыњталайы ќарсы алдыњыздан шыѓып, «Иє, мен сол адаммын» дегендей болып ќасќайып ќарсы т±ра ќалатын сияќты. Біраќ, солардыњ кµбініњ, яки М±хањныњ µзі мен Сєбењ (Сєбит М±ќанов), Мєлік Ѓабдуллиннен µзгесініњ, ќоѓам ќайраткері, белгілі ѓалым М±хтар Ќ±л-М±хаммед тап басып, аныќ кµрсеткеніндей, «ЌашандасыпайыЗекењкейбірінєдепсаќтау‰шін, ендібіріндаралау, мінездеу, м‰сіндеу, жинаќтау, типтеу‰шін, бірсµзбенайтќанда, кµркемпрозакритерийінежаќындату‰шін» (Ќ±лМ±хаммедМ. Шебер // Б‰тінбітім. Астана: Фолиант, 2012, 14-15-беттер) аты-жµндерінµзгерткен. Кемењгер жазушыныњ Абай атындаѓы Ќазаќстан Республикасы Мемлекеттік сыйлыѓын алѓан «Меніњ Єуезовым» роман-эссесі – ќырыќ жылѓа жуыќ µмірін арнаѓан шыѓармасы. Автор б±л туындысын Мемлекеттік сыйлыќ алѓаннан кейін де жалѓастыру ‰стінде болатын... Амал нешік, ж‰йрікой, терењбілім, кµркемсµзиесіб±лењбегінµзіойлаѓанмеже -дењгейгежеткізет‰сужолында ж‰ріпµмірденµтті. Сондай-аќ, ол «кескектіердіњ» сойы, алдаспанжырдыњиесіМахамбеттуралы туындысындааяќтайалмайбаќид‰ниегесапаршекті... Сонымен, ќалам ќайраткері Зейнолла аѓа Ќабдоловтыњ керемет кµркем сµз шебері – жазушылыѓына ќоса єдебиеттану ѓылымы саласында µз мектебін ќалыптастырѓан ѓ±лама ѓалым, ќоѓам ќайраткері екенін елдіњ бєрі біледі. Білгеннен кейін сан ќырлы таланттыњ осыншалыќ µнерімен µзгелерден оќ бойы озыќтыѓын єркім µзініњ шама-шарќына ќарай пайымдайды. Ал, Зекењніњ – Зейнолла Ќабдол±лыныњ осы саладаѓы ќалам тартќан мєселелері – сан тарау. Соныњ бір саласы – ќазаќєдебиетіменѓылымыныњкµркейіп, кµріктенуінеєрт±стардажанынсалаќызмететкендердіњ ењбегіне єділ баѓасын беруге барлыќ білімі мен к‰ш ќайратын ж±мсап, таным таразысына тартќан зерделізерттеулері, толымдытолѓаныстары. Єдетте, ѓылымныњбірсаласын, соныњішіндеењбегізороќымыстыларды, немесекµрнектікµркем сµзшеберлерініњжарияланбаѓан, жарияланѓанењбектерініндетеіздестіріп, талмайењбектеніп, талайлы зерттеулер берген адамдарды шыѓыстанушы, фарабитанушы, лермонтовтанушы, абайтанушы деген секілді зерттеген, зерделеген саласыныњ атауларымен тізбектете атап жатады. Б±л т±рѓыдан келгендеЗейноллаЌабдол±лынєлгіндейт±ѓырлыесімдердіњтанушысыретіндересмит±рѓыданатап жатќанын єзірге кездестірген емеспіз. Тіпті жарты ѓасырѓа таяу уаќыт µмірін арнап, елін с‰йсіндірген, елеулітанымдыќењбектержазѓан, «МеніњЄуезовым» аттыроманыменРеспубликамыздыњ мемлекеттік сыйлыѓын алѓан оны кµпшілік ќауым Єуезовтанушы деп те атамайды. Олай болса, ол кісініњ Бейімбеттанушы деп те, Махамбеттанушы деп те дабыралатылып аталмайтыны µзінен-µзі т‰сінікті. БіраќсоѓанќарамастанзамандасєріптесіакадемикСерікЌирабаевайтќандай, оныњаудиториясы µз ќатарластарынан єлдеќайда ауќымды болатын. Єдебиетіміздіњ ілгергі-кейінгі дєуірінен хабардар єдебиетшілер ќауымы мен оќырмандар єулеті Зейнолла Ќабдоловты осынау ±лт єдебиетініњіргесінќалаѓандарменкейінгіересендарыниелерініњќай- ќайсысыныњдашыѓармашылыќ єлемінтанытудаѓыбаршаењбегінетєнтіболатын. Ал, м±ныњсырынедедесењіз, олбірѓанашыѓармашылыќ т±лѓаныњ емес, елге ересен ќызмет еткен, ќазаќ деген ќауымныњ халыќ болып ќалыптасуына, ±лт болып ±юына басын ќауіп пен ќатерге байлап µмір кешкендердіњ ењбектерін таным таразысына тарта отырып, ќалыњ ќауымѓа ±ѓындыруѓа аянбай тер тµккен пейілді ќызметіне байланыстыеді. ОныњєрідегіАбай, Махамбет, АхметБайт±рсынов, БейімбетМайлин, берідегіЃабит М‰сірепов, Ѓабиден М±стафин, Ќасым Аманжолов, Єбу Сєрсенбаев, Ќажым Ж±малиев, Хамит Ерѓалиев, ЄбдіжємілН±рпейісов, СадыќбекАдамбеков, СалыќЗиманов, ТемірбекЌожакеев, Жабайхан Єбділдин, т.т. туралы толѓаныстарын ќазаќ оќырманыныњ єр буыныныњ ‰лкен с‰йсініспен ќабылдауларыныњаржаѓынданеніайтсада, жерінежеткізеайтатынкемелойлы, кµркемсµздіњхас шеберіболѓандыѓындаеді. Біраќхасшебергедесынкµп, хасж‰йріккедесынкµп. 1990 жылышілдедеЌазаќстанжазушыларОдаѓыАхметБайт±рсыновшыѓармашылыѓынаарнап ѓылыми конференция µткізді. Сонда «ќазаќ халќыныњ рухани кµсемі» (М. Єуезов) Ахањныњ «Єдебиеттанытќышы » туралыЗекењбаяндамажасаѓан. Солењбегінеѓалым 1995 жылыќайырыласоѓып, 1996 жылѓы «Кµзќарас» аттыжинаѓынакіргізді (ЌабдоловЗ. Кµзќарас. Алматы: Рауан, 1996, 67-88 беттер). М±нда автор Ахањныњ 1926 жылы жарыќ кµрген «Єдебиет танытќышын» біздіњ жыл санауымыздан 326 жыл б±рын µмірге келген Элладалыќ Аристотельдіњ «Поэтикасымен» салыстырады. Бірін грек єдебиеттануыныњ, екіншісін ќазаќ єдебиеттануыныњ µз т±сындаѓы мінсіз «єліпбилері » ретінде баѓалайды. Ќазаќ топыраѓына Ахањ єкелген єдебиеттіњ тегі мен т‰рі туралы терминдерді біраз бажайлап, ««Єдебиет танытќыштыњ» ењ басты баѓалылыѓы – єдеби терминдерді ќазаќша ќалыптастырѓандыѓы» (Ќабдолов З, Кµзќарас, 72-б), ќазіргі єдеби жанр мєселесінде ќалыптасќан, єбденорныќќанѓылымит±жырымдардыњтабиѓатынабойлайотырыпѓалым «Ќазіргі 19 ќазаќ µлењініњ теориясы Ахањсыз аттап баса алмайды», - (Ќабдолов З. Кµзќарас, 86-бет) деп ой т‰йеді. «Мєселен, -дейді ѓалым, -Айшыќтаудыњ (фигураныњ) Арнау деген бір т‰рі бар. Б‰кіл д‰ниеж‰зілік єдебиет теориясында Арнау деген бір-аќ т‰р; шауып шыќса, б±ѓан Шешендік с±рау ќосылыпќанааздапажарлануым‰мкін. Ал, ќазаќпоэзиясындаАхањосыныњ‰стіне‰шт‰р (с±рай арнау, зарлай арнау, жарлай арнау) ќосып, ќ±былтып, тотыныњ т‰гіндей ќ±лпыртып єкетеді». (ЌабдоловЗ, Кµзќарас. 70-71 беттер). Міне, осы ‰ш т‰рлі болып жіктелетін арнауларды студенттер Зекењніњ «Єдебиет теориясыныњ негіздері» («Сµзµнері») оќулыѓынан оќитын. Ахањ кітабын б±рыннан білетін бірлі-жарымМосква, ЛенинградтыњкітапханасынанА. Байт±рсыновењбегіментанысєдебиетшіѓалымдарара-т±раоќтатектеауызѓаалыпќалатын- ды. ОлєњгімелердіњкейбірінЗекењніњµзідеестігенідаусыз. Біраќ, сол терминдіпайдаланудат±рѓанќандайкемшілікбареді? Солмінболыпсаналуытиіспееді? Єйтседе єсіреќызылсаясаттыњт±сында, єсірењкіжандардыњкµзіменќараѓандаб±лда‰лкенкемшілікболып саналатын. СоныЗекењтµмендегішекелтіреді: «Єдеттегідєст‰ржалѓастыѓыныњзањынаорайосы‰ш т‰рлі арнауды єрќайсымыз µзімізше пайымдап, ќисындап, кейде тіпті ќиыннан ќиыстырып, біз де (Ж±малиевте, Ысмайыловта, Ќабдоловта) кітаптарымызѓакіргіздік. Біраќ, амалне, б±лжањалыќты тапќанАхањекенінкезіндеешкімайтаалмай, Ќажекењесілтемежасауѓамєжб‰рболдыќ» (Ќабдолов З. Кµзќарас. 71-72 беттер). М±нанартыќаѓынанжарылум‰мкінбе? Єйтсе де, ѓалым «Ахањныњ єдеби ќисындары» атанатын тап осы зерттеуінде А. Байт±рсынов сынды±лттыњрухани±стазыныњєдебиеттануѓылымысаласындаѓы±лыењбегінжан-жаќтыталдау барысындаолашќанжањалыќатаулыныњбєрінес‰йсінеотырып, кейт±стардатањданып, тамсанудан кілткідіріп, басќашатолѓанады. «Ал, ендібарма, АристотельменАхањныњµзмезгіліменмекенінде «мінсіз» кµрінген осы ќисындары мен ќаѓидалары єдебиет туралы ѓылымныњ б‰гінгі дењгейінен ќараѓанда, шынын айтсаќ сын кµтермейді, -деп алады да ѓалым, -онда ќалайша мінсіз?»- деп µз сµзіне, µзпікірінеќарсыс±раќќояды. Жєне «Гєпосыарада» дейкеліп, соныќазаќєдебиеттануыныњ ‰ш саласында жасалѓан ењбектерді алѓа тарта отырып, µз пікірін ѓылыми т±жырыммен шегелей отырып дєлелдейді. «Біздіњ б±л пікіріміз, -дейді ол, -Ахањды сынау ‰шін айтылып отырѓан жоќ. Ахањ µзініњ єдеби ќисындарын туѓызып, тыњѓа т‰рен салѓан т±ста ќазаќ ќоѓамындаѓы єдебиет туралы ±ѓым-т‰сініктіњ, жалпы эстетикалыќ ой-сананыњ дєрежесі ќандай екенін ањѓарту ‰шін айтылып отыр. Демек, Аристотельдіњ «Поэтикасын» ќаншама єлемдік єдебиет теориясыныњ басы дейт±рсаќта, біздіњдєуіріміздегієдебиќисындарАристотельт±сындаѓыдєрежеденєлдеќайдаілгері кеткені секілді, Ахањныњ єдеби ќисындарын ќаншама ќазаќ топыраѓындаѓы єдебиет теориясыныњ басыдейт±рсаќта, біздіњб‰гінгієдеби-теориялыќтаным-толѓамдарымызАхањт±сындаѓыдењгейден єлдеќайда биіктеп кеткенін мойындамасќа болмайды. Єйтпесе, біз ќазіргі ќазаќ ќоѓамындаѓы кµркемдік дамудыњ байыбына бара алмас едік». (Ќабдолов З. Кµзќарас. 82-бет). Б±ѓан не айтасыз? Келісесіз. Келісіп ќана ќоймайсыз, бар ниетіњізбен д±рыс айтылѓан пікір-т±жырым екеніне риясыз кµњілменризаболасыз. 1990 жылы ±лы ќаламгер Сєбит М±ќановтыњ µмірге келгеніне 90 жыл толды. Б±л заманында «Советтіксµзгеќаламы – кµрмегенєстем±ќалып» деп, µзітуралыаѓынанаќтарылатынќазаќкµркем сµзініњаќдариясыныњелеулілігіерекшеелдікмерекесіболуѓалайыќтымерейтойыµтугетиіст±сы еді. Біраќ сол т±стаѓы ќазаќ оќырманы баяѓы отызыншы-елуінші жылдардыњ адамдарыныњ идеал т±тќан мемлекеттік идеяѓа тосырќай ќарап, ±лы туындыгердіњ кµзќарасынан, сол арќылы оныњ µз кезіндегішырайлытуындыларыныњµнбойынанойдайолќылыќтартапќандайболыпж‰ргенкездері еді. Оны тек бір Зейнолла Ќабдолов ќана емес, ‰лкенді-кішілі єдебиет ±стаханасыныњ мањында ж‰ргендердіњбарлыѓыдакµріп, барлыѓыдасезіпж‰рді. Сондыќтан б±л мєселе ќалай болѓанда да єркімдердіњ ара-т±ра сµз етіп ж‰ретін пыш-пыш єњгімесініњ таќырыбы емес, ±лттыќ єдебиеттіњ, керекболсаелдіккелбетіміздіњж‰зінешіркеут‰сетіндейжайболмас‰шін, солєдебиеттіњбасалќы пікірінайтуѓалайыќтыкµрнектіадамдардыњараласуынќажетететінхєлгежеткент±сыеді. Міне, осы кезде адамзаттыњ жан д‰ниесініњ барометрі сынды кµркем єдебиет турасында «Єдебиет – ардыњісі» дептебіренетінЗекењќолынаќаламалды. Ењбек «Сєбит М±ќанов – µз дєуірініњ айнасы» деп аталады. Академик З. Ќабдолов «Ќаламгер СєбитМ±ќановкімеді?» дегеноќырманкµњіліндегіс±раќќа «КµзініњтірісіндеСєбиттейхалќымен біте ќайнасќан, халыќ алаќанында Сєбиттей ардаќталѓан, Сєбиттей кµзі тірісінде ањызѓа айналѓан аќын-жазушыќазаќтаболѓанемес» (ЌабдоловЗ. Кµзќарас. Алматы: Рауан, 1996. 135-бет) депжауап бередіде, солсµзіннаќтылыт±жырымдармендєлелдеугекіріседі. Ењалдыменќазіргідейж‰здегенадамµлењµлкесіндеатжаратып, бєйгеалыпж‰ргенкездеелдіњ біраз жаѓдайда жања т‰р, жања пішін єкелген кімдер бар деп толѓанысатын мєселесіне жауап бере кетейік дегендей болып, «Керек десењіз, µмірде революционер Сєбит М±ќанов – µнерде, µлењде 20 реформаторболѓанаќын», -дейдіде, соныњдєлелінеж‰ретінклассикќаламгердіњ «Мєденибєсеке» деген µлењін толыѓымен келтіре отырып, «Б±л жырында Сєбењ дєст‰рлі µлењ ±йќасын бунаќ пен шумаќтыњ аяѓынан басына шыѓара тµњкеріп т‰сіріп, силлабиканы силлаботоникаѓа, тіпті тоникаѓа айналдыражаздайды» (сонда, 128-бет), -дегенпікірт‰йеді. Б±данкейінµлењµлкесіндегіСєбењніњ пішіндікµрнект±рѓысындаѓыжањашылдыѓыосындайболса, алмазм±н, идеятурасындаѓыжањалыѓы ќандайекендеп, онсыздакµњіліндебіразс±раќб‰ршікатыпж‰ргенкењестікдєуірдіњжариялылыќ кезењіндеµмірс‰ріпжатќан «батылпікірлі» оќырманныњдегбірсізденіпотырѓанмєселелерінежауап беругеасыѓады. Ќазан тµњкерісі µмірге келген жылы он жеті жасќа шыќќан С. М±ќановтыњ бірінші µлењінен бастап, соњѓы туындысына дейінгі барша шыѓармашылыѓы сол тµњкерісті µмірге єкелген коммунистердіњ идеясына ќызмет етті. ¤зі коммунист болды. Жєне ќатардаѓы кµптіњ бірі – жай коммунист болѓан жоќ. Ќаламгер коммунистердіњ кµшбасшысы болды. Нені айтса да, жеріне жеткізіп айтты. Талант ќуаты сол µз ќатарларынан озыќ болѓан соњ тап жыршысы ретіндегі оныњ таптыќ ‰ні кім-кімнен де асќаќ естілді. Ол: «Бесіктен-аќ маѓан тап белгі таќќан, тапты шапќан – бесікте мені шаќќан. Есті біліп, етекті жапќан кезде, табыма оѓын атќандар – маѓан да атќан. Саќылдаѓанµмірдіњаязында, тапќам±збопќатќанкекмаѓанќатќан. Менідаѓы, менсенгентаптыдаѓы – Кісендеуден Октябрь тањы аѓытќан. Сен жыласањ – кµзімнен ќан тамызам. Сен ќуансањ – тілімнен бал тамызам. Сеніњ егер µзегіњ талып кетсе, басќадан б±рын саѓан нєр тамызам», -деп миллиондаѓан µз табыныњ µкілдеріне µзініњ кім екенін жеріне жеткізе жырлады. Б±ны, єрине, жиырмасыншы ѓасырдыњ соњѓы ширегіндегі кінємшіл оќырмандар ќ±п алмаса да, тап пєлендей осќырыныпќарсыалмайды. ОлардыњжиырылаќабылдайтыныСєбењніњбасќасµзі. Олсµздераќын меноныњтаптастарыныњ, якиезілгендерпартиясыныњкµшбасшыларынаарналѓандыѓыболатын. Жєне ондай туындылар Сєбењде біраз болѓан («Кµп жасасын Сталин», «Біздіњ к‰ш – ±лы Сталин», «Сталиндіктатулыќ», «Менкімміндепмаќтанам?»). Алосыларѓаєлгіндейкінємшілќауым ќатты тыжырынады. Тыжырынып ќана ќоймайды, ±лы ќаламгер С. М±ќанов шыѓармашылыѓына осыныњбєрінкінєетіпартќысыкеледі. Міне, осылардыњ барлыѓын Зекењ ќамырдан ќыл суырѓандай ќалыппен айта отырып, ара –т±ра ±лыАбайдыњадамдызаманбилейтіндігінањѓартатынсµзін, сонауµткенѓасырдыњалѓашќыжиырмаотызжылыішіндегіМ. Ж±мабаев, А. Байт±рсыновсекілдіќазаќкµркемойыныњкемењгерлерініњел ерекше ќ±рметтеген туындыларынан ‰зінділер келтіреді. Оны Сєбењніњ ќалай ќабылдаѓанын да айтады. Ќорытындысындаќаламгер: «Ќазіргіжаѓдайбасќа. Б‰гіндебіздіњСталинтуралы±ѓымымыз М±ќановтыњт±жырымынаќарама-ќарсы! Ендіќайттік? Ќайтетінт‰гідежоќ. Бєріт‰сінікті. Егердєл б‰гінгік‰ніСєбењніњкµзітіріболса, олдадєлб‰гінгібіздіњ±ѓымымыздаболареді. Алкешебізде дєл Сєбењніњ т±жырымында емес пе едік? Сєбит М±ќанов б±л ретте де – µз дєуірініњ айнасы. Ал айнадаѓы – Сєбиттіњзаманыћємзамандасы» (ЌабдоловЗ. Кµзќарас. Алматы: Рауан, 1996, 132 -бет), депойт‰йеді. Ал осыныњ барлыѓы, ќысќадан ќайырсаќ, «ешкімніњ бетіне жел боп тимеген» (Є. Кекілбаев), «ж‰регіадамдыс‰ю‰шін, жаќсынытану‰шінжаралѓандайжанныњ» (С. Ќирабаев), «елсµзінсµйлей аларкемелділігіне» (З. Ахметов) кепілдікбереді. Есембеков Т.О. єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы Айнабекова Г.Б. єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ магистрі ЄДЕБИШЫЃАРМАНЫФИЛОЛОГИЯЛЫЌТАЛДАУ‡ДЕРІСІ ¤ткен ѓасырда кµпшілікке гуманитарлыќ т±рѓыдан ќисынды болып кµрінген, ѓылымиайналымда жиіталќыланѓан «Мєтінжоќжердеойлаумензерттеугеденегізжоќ» дегенМ.М.Бахтинніњбелгілі пікірін [1,305б] ќазіргі кезде сыни т±рѓыдан баѓалау жиі кездесіп отырѓаны тегін емес. Єрине, ѓалымныњб±лкµзќарасысолкездегіфилологиялыќілімдергеќатыстыайтылѓанын, ескергенжµн, ал ќазіргіуаќыттамєтінтуралыкµзќарастардыњќазіргікездет‰бегейліµзгерістерге±шырайбастаѓаны мєлім. Демек, б‰гінгіфилолог-студент‰шіндемєтінтанудыњосындайіргелімєселелерінќамтитын 21 пєндердіњќажеттілігідаусыз. СондыќтанРесейжоѓарѓыоќуорындарында «Мєтіндіфилологиялыќ талдау» атты жања міндетті пєнніњ мемлекеттік стандартќа енгізілуі бізге де ой салѓаны д±рыс болар еді, ендешеќазірден-аќоныњмаќсатыменміндеттерінайќындаудыкµпболыпќолѓаалѓанымызжµн шыѓар. Аталмыш пєнніњ єдебиеттану мен лингвистикалыќ зерттеулердіњ соњѓы жетістіктерін ескеретін, олардыуаќыттезінесайж‰йелепотыратынжањаинтегративтіккурсќаайналѓаныорынды болмаќ. Алдымен осындай талдаулардыњ стратегиясы мен тактикасын айќындаудыњ µзіндік ќиыншылыќтарыбарынескергенќажетсияќты. Егер б±л пєнніњ басты маќсаты кµркем мєтінді оныњ негізгі категориялары мен ерекшеліктеріне с‰йене отырып талќылау десек, ондабастызерттеунысанымазм±нменмаѓына, мєнменмањызтµњірегіндетоптасареді, яѓнинєтижесіндеєдебитуындыны єрќилы талдаумен интерпретациялыќ тездерден µткізу деген ой мен ниеттіњ жетекші идеяѓа айналатыныдаусыз. ОсындайдаП.Рикердіњталдаументалќылаудымєтінніњмаѓыналарынайќындайтын ойлау ќызметі деген пікірін ескеру керек болар.[2,18] Демек, филологиялыќ талдаудыњ сапасы алдыменмєтінніњќ±рамдасбµліктерініњарасындаѓымаѓыналыќќарым-ќатынаст‰рлерінаныќтауѓа байланыстыболадыекен. Мєтінструктурасынсараптауданбасталатыналѓашќыж±мыстыњєріќарай бірте-бірте мазм±ндыќ байламдарѓа жалѓасќаны нєтижелі болмаќ. Єринеосыізденістіт±раќтыкєсіби‰рдіскеайналдырумаќсатынєрбір±стаз‰шінт±раќтыоќубаѓдарыетуміндетідет±руыкерек- аќ. Ал пєнніњ жалпы міндеттерін былайша белгілеуге болар деп ойлаймыз: а) єдеби туындыныњ µзіндік ерекшеліктері мен негізгі категорияларын эстетикалыќ т±тас нысан ќ±райтын бірлік ретінде ќарастыру; є) мєтін т‰зудіњ т±тас єрі ойѓа орамды, оњтайлы ќ±раудыњ ќаѓидаттарынсараптау; б) авторлыќ ±станымныњ кµркем шыѓармадаѓы кµріну т‰рлерін аныќтауѓа ‰йрету; в) филологиялыќталдаументалќылаудыњтиімдіт‰рлеріменжолдарынтаныстыру; г) мєтін, мєнмєтін, интермєтін арасындаѓы т‰рлі дискурстыќ байланыстарѓа назар аударып, олардыњсипаты менмаѓыналыќќызметінсаралау. «Кµркеммєтіндіфилологиялыќталдау» пєнініњ жоѓарѓы курс студенттеріне оќытылѓаны тиімді болар, µйткені аталмыш сабаќтыњ алѓашќы курстарда оќытылѓан пєндерді синтездеуге єлеуеті мен пєрменітолыќжетеді. Нєтижесінде филология факультетініњ т‰лектерін єдеби шыѓарманы б‰тін бір кµркемдік єлем деп тануѓа жетелеуге, яѓни мєтінніњ єрбір ќ±рамдас бµлігініњ маѓыналыќ ќабаттарын, мањызыннаќтыаныќтауѓамашыќтандыруѓатолыќм‰мкіндікпайдаболады. Єдеби шыѓарманы филологиялыќ талдау мєтін, оныњ ішінде кµркем мєтін туралы лингвистикалыќжєнеєдебизерттеулергес‰йенеді. Осыѓан байланысты кµркем мєтін µз алдына б‰тін образдыќќызметібарсемиотикалыќнемесеэстетикалыќфеноменретіндеќарастырылѓаныорындышыѓар. Сонымен ќатар оны єдеби єлеммен, ќоршаѓан ортамен байланысќа арналѓан ерекше коммуникативтікбірлікдептанитынпікірдіњескерілгеніорынды. Оѓанќосамєтінніњќай-ќайсысыболсын µз алдына бµлек динамикалыќ тілдік бірліктер ж‰йесі деген орныќќан кµзќарас бар, оныњастарында єр т‰рлі себептерге байланысты µшіп кеткен, µліпќалѓанмаѓыналардыќазіргіоќырман‰шінєрќилы жолмен жандандыруѓа деген ±мтылыс жатыр. М±ндай кµзќарас ѓылымдаѓы субъективизмге басымдыќбермейді, єрімєтінтуралыќорытындыжасаудаимпрессионистікпікірлерденсаќтандырады. Єдеби туындыныњ мазм±ны мен пішіні арасындаѓы байланыстарды филологиялыќ т±рѓыдан талдау барысын ±ршыќтыњ ќозѓалысына тењейтіндер баршылыќ, яѓни мєтінніњ мазм±ны мен пішінініњ м±ндай ‰немі ілгерінді-кейінді ќозѓалыста болуын баќылау мен сараптау кімге болсын оњайемес, єріоныњнєтижесіж±мсалѓанењбеккµлемінесайемесдейтіндеркµптептабылады. Таѓы бірзерттеушілерм±нытекциклдік‰дерісдепќарауды±сынады, оныњнегізіндепішінгебасымдыќ беру жатыр. Єдеби н±сќаныњ пішінін талдау мазм±ндыќ т‰йіндер жасауѓа жетелейтіні белгілі, ал оларµзкезегіндеобраздыќж‰йементыѓызбірліктеќарастырылса, ондамєтіндегідинамикалыќќ±былыстарѓаназараударылып, олардыњмєтінт‰зушілікм‰мкіншіліктеріменќызметтерібаѓаланады. Оќушылардымєтіндегірухани-эстетикалыќтєжірибенітануѓа‰йретудіњдеж‰йеліж‰ргізілуіфилологиялыќзерттеудіњсапасынкµтереді. Оныменбіргестуденттердіµмірлікоќиѓалардыњєдебимєтінніњ фабуласы фабуласы мен сюжеттік кењістігінде ќалайша «µмірс‰ретініне» зерсалабілуге‰йретудіњ мањызы зор, б±л ‰дерістіњ студенттіњ µзіндік эстетикалыќ білігі мен тєжірибесін ќалыптастыратыныт‰сінікті, ендешемамандайындаудаолсалалардыдаµнімдіќамтуѓам‰мкіндіктуады. Єдеби шыѓарманы филологиялыќ талдаудыњ єрі зерттеушілік, єрі шыѓармашылыќ сипаты бар, сондыќтанєрбіроќырманныњкµркемшыѓарманыішкід‰ниесіменсезінеотырыпасыќпайзерделеуге ерекше мєн бергені нєтижелі болмаќ, талдау барысында т‰рлі еркін талќылауларѓа, єр ќилы ауандаѓыпікірлергедеорынберілгенініњтиімділігімол. Талдауѓа тањдап алынатын мєтіндерге де ќойылатын талаптар бар, алолардыжетілдіріпотыру – даму талабы. Сырттай ќараѓанда мазм±ны ‰ндес, пішіні ±ќсас шыѓармаларды талдау барысында ортаќ ќисындыќ т±жырымдар жасай салуѓа асыќпау ќажеттігін айтып отырѓан д±рыс. Єр кµркем 22 мєтінніњ µзіндік эстетикалыќ єлем екені естен шыќпасын. Типологиялыќ ќасиеттерді айќындауда м‰мкіндігіне ќарай ±ќсастыќтарѓа ѓана назар аудармай, айырмашылыќтарѓа да кµз салѓан орынды. Талдау‰стіндемєтіндердегіжекелегенкомпоненттерденгµрієдебикатегорияларѓакµбірекмєнберу мањыздыраќекеніестеншыќпасын. Филологиялыќталдаулардамынадайжайттарѓаерекшеыќтияттыболукерек. Ѓылымизерттеуші кµбінесет±тасмєтіндібµлшектеп, жіліктеп, бµліпалыпќарастыруѓамєжб‰рболады. М±ндайдажеке мєселелердіњ кейбірініњ жалпы сипатќа ие болып кету мысалдары жиі кездеседі. Біраќ м±ндай ±станымдыылѓиалѓасалаберугеболмас, асылы, кезкелгенкомпоненттіњбасќабµліктерменж‰йелі байланыстарын м±ќият ќарастыру ќажет. Оѓан ќоса кµркем мєтінніњ оќырманѓа єсер ету факторларын да т±тас ќ±былыс ретінде зерттеуге тырысќан жµн. Демек, филологиялыќ талдаудыњ басты міндетініњ бірі – єдеби мєтіндегі кµркемдік-эстетикалыќ ќызметтер ж‰йесін аныќтау, оныњ єрбір компонентінесараптамажасау. Кейбір ењбектерде мєтінніњ жеке фрагменті кµбінесе µз алдына бµлек талдау нысанына айналып, б‰тінніњ ќ±рамдас бµлігі ретінде (уаќыт, кењістік, фабула) µз алдына бµлек ќарастырылып жатады. Осындай зерттеулерде алдымен мына мєселелерді ескеру керек деп санаймыз: єрбір компонент – б‰тін ќ±рылымныњ тек жеке бµлшегі ѓана емес, сондыќтаноныњбасќаэлементтерменж‰йелібайланысы ќарастырылсын. Ѓылыми талдауѓа алынѓан шыѓарманыњ зерттеуші назарында толыќ мєтіні болѓаныжµн. Аналитикалыќамалмєтінді «шашыптастапталдауѓа» емес, керісіншеонысегменттерге бµліп алып ж‰йелі ќарастыруѓа баѓытталсын, сонда талдау барлыќ мєтінді ќарапайым т‰сіндіругеемесж‰йеліталќылауѓаайналады. Єрине, талдаудыњмєтіннентысќарымєселелергеауыпкете бермегенінќадаѓалаудаасамањызды. Оѓан ќоса кµптеген єдеби ±ѓым-т‰сініктердіњбасыт‰йісетін мєтінніњ жанды н‰ктелерін аныќтап алу тиімді. Кµркеммєтінніњбастынегіздерініњмањыздыт‰йісун‰ктесісініњбірі – оныњ жанры деген пікірге денќояйыќ, онышыѓарманыт±тастырыпт±рѓан «канон» дегенорныќќанкµзќарасбарын±мытпау керек. Соныменќатаржанр – оќырман‰мітінайќындайтын, шыѓарманыњпішінініњерекшеліктерін белгілейтін±ѓымдегенгеденќоюќажет. Авторниетіменойыдабелгілібіржанрлыќт‰ргесєйкес ќалыптасып, дамып отырады деген кµзќарасты ќолдау керек. Аталѓандарѓа ќоса жанрдыњ мєтінді талдаудыреттепотыратынќасиетідебарынескесалмаќпыз. Мєтін архитектоникасына да зер салынѓаны тиімді, µйткені б±л арна арќылы автор маќсатын наќтыаныќтауѓам‰мкіндіккµп, єріќаламгердіњоќырманназарынµз±станымынаќарайаударудыњ жолдарын ќалай іздегенін баќылауѓа болады. Архитектоника элементтерініњ зерттеушіні кµбінесе шыѓарманыњмаѓыналыќќабаттарынайќындауѓабаѓыттайтыныескерілгенід±рыс, сондыќтанєдеби шыѓармадаѓы єрбір мєтінќ±раушы бµліктіњ мањызын жіті баќылап отыру талдаудыњ сапасына оњ єсеретедідемекпіз. «Мєтінніњсубъектілікт±рѓыдан±йымдастырылуы» депќалыптасыпкеткен±ѓымныњнемесеоѓан іліктес «баяндауструктурасы» дегеннегіздіњарнайыфилологиялыќзерттеунысаныболѓаныкµркем шыѓарманы толыѓыраќт‰сінугебастауболаалады. Єдеби туындыныњ мекеншаѓын арнайы ќарастыру, ондаѓы уаќыт пен кењістік сияќты ‰ѓымдардыњєрќилыќарым- ќатынасынзерттеудефилологиялыќталдау‰шінµтемањызды, µйткені кµркем єдебиетуаќытќатыѓызбайланысты, тіптіоѓантікелейтєуелдіµнерт‰рідепесептелетінітегінемес. Кµркем шыѓарманыњ интермєтіндік байланыстарын зер сала айќындау да филологиялыќ мєтінтану ‰шінµтемєндіболыпесептеледі. Міне, жоѓарыда аталѓан єдеби шыѓарманыњ компоненттерініњ осындай «т‰йісун‰ктелері», яѓни жанды жерлері кµркем мєтінді ж‰йелі талдауѓа жетелейтіні айтылып ж‰р, м±ндай ‰рдіс єрі єдеби шыѓарманы тыњѓылыќты оќуѓа, жан-жаќты ќабылдауѓа машыќтандыратыны мойындалѓан. Єрине, м±ндаѓысебеп-салдарлыќбайланыстардым±ќиятесепкеалудыњкµркеммєтіндегібастымотивтерді т‰гендеугем‰мкіндікберетіні‰неміестеншыѓармаукерек. Асылы, талдау барысында шыѓарманыњ бірде-бір кµркем элементініњ назардан тыс ќалмаѓаны д±рыс. Олардыњарасындаѓыќ±рлымдыќ, коммуникативтік, функционалдыќ, эстетикалыќ, дискурстыќбайланыстарменќарым- ќатынастардынаќтыайќындаудыњфилологиялыќталдау‰шінмєнізор. Жоѓарыдасµзболѓанжайттардыњєдістемелікжалѓасыболатыныт‰сінікті, сондыќтанкµркемшыѓарманыњкµпкомпоненттерініњ «т‰йісун‰ктелерін» негізгеалаотырыпталдаудыњµзіндікж‰йесін±сынуѓадам‰мкіндікбар. М±ндай‰лгініњфилологиялыќталдауѓаќатыстыекендігіµзініњтаќырыбында т±р, ал оныњ басты кезењдері ретінде мынадай мєселелердіњ ќамтылѓаны д±рыс сияќты: а) кµркем шыѓарманыњ жанрын айќындау; є) мєтінніњ архитектоникасыныњ сипаттамасын жасау; б) шыѓармадаѓы мотивтер ж‰йесін ќарастыру арќылы мєтінніњ мазм±нын айќындау; в) шыѓарманыњ уаќыт пенкењістікте±йымдастырылуынсаралау; г) єдебиобраздарж‰йесініњ±йымдастырылуынќадаѓалау; 23 д) интермєтіндікталдаудыж‰зегеасыру. Осындайзерттеусатыларынант±ратынфилологиялыќталдаукµркеммєтінніњидеялыќ- эстетикалыќмазм±ныныњжинаќысипаттамасынбереаладыдепесептейміз. Прозалыќ мєтіндерді филологиялыќ т±рѓыдан зерттеуде шыѓармаларды хронологиялыќ тізбекте ќарастырудыњдаберерікµп. Соныменќатаршыѓармалардыќисындыќт±рѓыдандаж‰йелеугенегіз бар. Филологиялыќ талдау екі немесе одан да кµп єдеби туындыларды салыстыра зерттеуге, ж‰йелеугедеќолайлы. Оныњстуденттердімєтіндікталдаудыњамал-тєсілдерінемашыќтандыруѓада себі мол, м‰мкіндігіне ќарай алѓашќы тєжірибе ретінде кµлемі шаѓын єњгіме-повестерді зерттеуге ±сынѓантиімді. Т‰йіп айтсаќ, кµркем шыѓарманы филологиялыќ талдауѓа арналѓан арнайы оќу пєнініњ ќажеттілігінжоѓарыоќуорындарыныњтєжірибесікµрсетіпотыр. Заман талабына сай филолог-мамандар дайындауда аталмыш пєнніњ µз орны мен тиімділігі барлыѓы дау тудырмас, яѓни теориялыќ білігі жоѓары, практикалыќдайындыѓыжеткілікті, ќ±зіреттілігіталапќасаймамандардайындауѓасептігін тигізедідегенойдамыз. Резюме Маќаладакµркемшыѓарманыфилологиялыќталдаудыњзєрулігіменќажеттілігіайтылѓан, аталмышжобаныњмаќсаты мен міндеттері айќындалѓан. Филологиялыќ талдаудыњ сипаты, кезењдері, барысы, жолдары мен амалдарына назар аударылѓан. В данной статье рассматривается необходимость филологического анализа художественного текста, также определяется цель и задачи данного проекта. Обращяется внимание на формы, этапы, ходы и деяния филологического анализа. The article deals with the importance and necessity of philological analysis of literary work; also aims and objectives of this project are defined. Characteristics, periods, methods and ways of philological analysis are mentioned. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. БахтинМ.М. Собраниесочиненийв 7-томах. – М, 1997. Т.5 2. РикерП. Конфликтинтерпретации: очеркиогерменевтике. – М.,1995 Мєдібаева Ќ., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы З. ШАШКИННІЊ «ТЕМІРТАУ» РОМАНЫ «ТЕМІРТАУ» романыХХѓасырдыњ 60-жылдарындаѓыєдебидамудаѓыжања, беталысбаѓдарлардыњбаѓытында, саяси, руханиµмірдегі «жылымыќ» кезењдежазылды. Шыѓармадауаќытталабынаорайµндірістаќырыбыќозѓалады. Автор±лттыќкадр, ±лттыќинтеллигенцияµкілдерініњрухани, білім, білікдењгейін, азаматтыњкелбетінт±лѓалаудыкµздейді. Романда уаќыт шындыѓы белгілі бір дењгейде кµркемдік µріс тапты. Дємеш, Ќайыр, Ќ±рымбай, Ораз, т.б. кейіпкерлер болмысын наќтылы µмірлік тартыс, драматизм аясында ашуда Зейін Шашкин µзіндік мєнер, машыѓын, жазударалыѓынбекітет‰сті. «Теміртау» – кезінде тєуір аталѓан шыѓарманыњ бірі. Ќазаќ романы енді-енді ќ±лашын жазып, жањабаѓыттарашабастаѓанкезењ‰шіншыѓарманыњелеулімєні, µзіндікќ±ндылыѓыболды. Оќиѓаµткенѓасырдыњелуіншіжылдарыныњсоњынаќарайќойнауыкенгебайќазаќжерініњкиелі бірµњірі – Теміртау, жањаќ±ралыпжатќанЌазаќстанМагниткасыаумаѓындаµтеді. Жазушы ±рпаќтар жалѓастыѓы, рух сабаќтастыѓы желісінде халыќтыњ ѓасырлар бойы кµксеген азаттыќањсарынжеткізудікµздейді. Шыѓармада замана д‰рбелењдері аяусыз жайпап µткен елдіњ енді-енді ењсесі кµтеріліп жатќан ќалпысезіліпотырады. Ќиын-ќыспаќты µзі де бастан кешіп, айдаудан келіп жазуѓа ќ±штарлыќпен кіріскен, кµпжайды ќамтып, айтыпкетугем‰дделіќаламгер «асыѓыс» жазады. Жазушыныњ «Тоќаш Бокин» романындаѓы ќайсыбір т±лѓалардыњ ±рпаќтарын µмір аѓыны «Теміртауда» тоѓыстырѓан. Романда оќиѓа µндіріс ошаѓындаѓы к‰нделікті ењбек аѓымы, тіршілік кикілжіњдері тµњірегінде шоѓырланѓан. 24 Ќаламгернежайдыдаширыќќаншынайыќалыптаашудыкµздейді. Шыѓармадазамананыњкезењ ауаны, µмірбаѓдары, ќалпыменсалты, µткентарихтыњендігіµмірменастасќанасылµзегібелгілібір дењгейдекµркемдікарќаут‰зген. «Теміртау» романындаѓыорталыќбейненіњбірі – µндіріскежањаданкелгенжасинженерДємеш. Дємеш – зобалањ жылдары ќ±рбан болѓан Саќа Саѓатовтыњ ќызы. Білімді. Бірбеткей. Адал. Єдепті жан. Жазушы жас адамныњ, жас маманныњ ќалыптасу жолын ќилы оќиѓа, ќ±былыстар ауќымында табиѓи, шынайыашады. Дємелі образы Зейін Шашкинніњ ќазаќ ќызыныњ замана аясындаѓы т±лѓалыќ єлуетін кµркемдік кењістіккешыѓару‰рдісіндегіµзіндіктабысыболды. Дємешµндірістіжањашаландырубаѓытындаѓы ±сынысы єуелде мазаќќа ±шырауы, Ораз, Ќайыр арасындаѓы сезім иірімдеріне ќатысты к‰йзеліс, кµлденењненкилігетінќызѓаныш, іштарлыќ, т.б. сындышешушісєттердетанылады. Романда оќиѓа µндіріс ошаѓындаѓы к‰нделікті ењбек аѓымы тµњірегінде шоѓырланѓан. Ењбекке ж±мылѓан ‰лкен ±жымныњ к‰нделікті µмір тынысы ќауырт, ќызу єрекет, шешімдермен мазм±ндалѓан. Автордыњкезењауаныншынайыбедерлеушеберлігіназараударады. Єрине, кезењдік кµркемдік талаптардыњ ырќымен ќиыстырылѓан ќ±былыстар «Теміртау» романындашарпыѓан. ¤ндірістітєптіштейкµрсету, ондаѓымєселешешіпотыратын «іскер» басшылар, аќылманпартия адамдары, оќиѓаны µндірісті µрістету ауќымындаѓы кикілжіњ тартысќа ќ±ру, ќилы пиѓылдаѓы кертартпа, зияндыпенделердіњбойжасырыпж‰руі, т.б. танысжелілер «Теміртау» романынадаќ±рылымдыќарќауболды. Зейін Шашкин кезењдік ќалыптыњ «±лы» нобайынан ауытќымай, жазу µнерін жасандылыќќа ±рындырмай ќоймайтын ќолайсыз ќисындардан ќаламгерлік азаматтыќ дара ±станым, оќшау кµркемдеутєсілдеріменќиюынтауып, «шыѓып» кетужолынтапќан, шынайышеберлікµріст‰згенжазушыларымыздыњбіріболыпќалды. «Теміртау» романындаиланымдыдарахарактерлербар; шыѓармакµркемдікж‰ккµтергенќаныќ, ќажеттідетальдарѓабай; бояулы, наќыштыєсерлі, сµйлеутілінкµркемдікмаќсатќажегудіњтабылѓан орындытєсіл, ‰лгілерібар; баяндауѓасурет, єрекетсыйѓызыпотырудаѓдысы±тымды; автордыњ±лы д‰ниеніњ‰йлесіміестентандырѓантабиѓатсуреттерінсалуќолтањбасыайќын... Жазушыныњ роман барысындаѓы жедел алмасып отыратын тіршілік сєттеріне адам болмысындаѓы мањыз, мєн, мазм±нды дарытып жазу шеберлігі, µмірді ќамтып кµрсету тєсілі назар аударады. Баяндау ж‰йесіндегі кµпќабаттылыќ, кµњілдіњ т‰рлі ќобалжу єуендері, оќиѓалыќ желілердіњ орама жолдармен жатыќ орайласып кетуі, жазудаѓы «Зейін Шашкинге тєн ±шќыр ырѓаќ» (Б.Майтанов), сµйлеутілінќолданудыњжатыќ‰лгілері, машыќ±штаудаѓыµзіндікбатылдыќбойкµтерген елеулікµркемдеутєсілдеріЗейінШашкинніњпрозалыќшыѓармаларыныњкµркемдікєлуетінт‰зді. ¤мірс‰йгіштікањсарыайќыншыѓармаларжазѓанбелгіліќаламгерЗейінШашкинуаќыттыњадамѓа±сынаразѓанасыйын – тіршілікн±рынарзанс±мдыќтан, аярлыќтанарашалаудыњбаяндымєніне мењзейді. Дємештіњ ±заќ жылдар жаламен ±сталып кетіп, енді ѓана ел ортасына оралѓан аѓасы Асќар – «Теміртау» романындаѓы орталыќ т±лѓаныњ бірі. Ќилы таѓдырлардыњ жиынтыќ образы мєнінде алынѓан Асќар айдауда кеткен ќайран он бес жылдыњ ќас-ќаѓым ќысќа ѓ±мырдаѓы ќайта оралмас, ќайырсызµкінішінайтуыарќылыќаќиѓанкостюмдікейіпкерлерікµпресмизаманѓа, ±жданбостандыѓынтаптаѓантарихикезењге, жасампазжањауаќытќадас±лбасынс‰йретіпілесекеткен, адамныњ µмірс‰руќ±ќынаќолс±ѓуданќымсынбайтынсаясиµктемдіккеµкпеартады. «Теміртау» романында белгілі бір кезењдегі халыќ µмірініњ кењ тынысы сезіледі. Уаќытталабы ауќымында таќырыпќа ќ±рылып жазылѓан шыѓармада іс ‰стіндегі ењбек адамдарыныњ ±стамды ќалыптары, ізгілік, адамгершідікєрекеттері, ењбектіњжасампаздыќќуаты, жасадамдардыњжанєлеміндегіб±лќыныс, іркілістериланымдыкµркемдікшешімтапќан. Жазушыныњкейіпкердіњруханид‰ниесінќалтарысќалдырмайбарлап, шарлаумашыѓы±тымды. Намысќой, жауж‰рек, ањѓалширыѓыпж‰ріпжалѓыз «ањѓа» шыѓыпкеткенОраздыњаяќастыжол апатына ±рынып ќалып, айдалада шарасыз жатып µз намысын µзі ќайрауын жазушы аса µзгеше оњтайлытєсілмен, бірѓанадетальменєсерќуатынеселепсуреттейді. К‰йзеліпжатыпµз-µзінмысќылдапт±ќыртуыоќушыѓатанысОраздыњмінезінесыйымды. «Бєлкімбіреулері: «ОразЌ±рышпаевдандайсып, бригадаісінойсыратыпалдыда «коммунистікењбектіњ 25 бригадасы» дегенатаќќаиеболаалмай, таудаќањѓыпµліпті!» дер... Ертењќабырыныњбасынаосы сµздіжазыпќойса, єділболар? Романдажасадамѓатєн, ортаќсипаттар, уаќытаясындаѓыбелгілібірадамгершілік±станымдар Дємеш, Ќайыр, Ораз, Ажар, т.б. жасадамдарбейнелеріндекµркемдіккењістікт‰зді. Дємештіњбойжеткенќыздыњєдеп-аясындаѓы±станым-ќаѓидасынќадаѓалапотыратын «Ар» атты єжесінавторкµркемдікмаќсатжолындаѓытыњµзіндіктєсілетіпалады. Албыртбойжеткенніњ «кµњіл божысын» ара-т±ратізгіндепотыратынтыйымдыєжеобразы – орайлы. Жазушы Зейін Шашкин жансызѓа жандылыќ дарыта жазу тєсілін ±тымды ќолданып отырады. Ќ±рыш ќайнатып, от шашып жатќан жасампаз, ењбекќор Теміртаудыњ дара ќалпын т±тастандырудаѓы елеулі бір фактор – домна пеші. Автор шыѓарманыњ µн бойындаѓы орайлы т±старда µзі жан дарытќанПешобразынкіріктіріпжібереді. Пешкµзінен: «Єй, сеніме, бєлем, келшібері, жалапк‰йдіріпжіберейін» дегендейасаужалында ќызылтіліншыѓарып, келемеждепкейінтартылады». АвторќаламындаќызылжелбірдеАрќаныњдµњесіндеќањбаќќуыпасырсалады, бірдетыншып саябыртабады. Романда адамныњ ашуы, аптыѓуы, алдануы, ањѓаруы сынды жан ќ±былыстары жеке т±лѓа болмысыауќымындатабиѓикµркемдікµріскетартылыпотырады. Єрќилыєлеуметтіктоптарµкілдері, єркезењаясындаќалыптасќант±лѓаларж‰ргеншыѓармадаѓытиптікдењгейдесомдалѓанкейіпкерлердіњбірі – М‰сілім. М‰сілімсындыµзіненµзгегеµшпенділікпен ѓана ж‰ретін жатбауыр жандар ќай ортада да, ќай заманда да бар, болады. Єрі аса ќауіпті. Шыѓармасоњындаѓыоныњжалѓызќалужаѓдайынавторбелгілібіршарттылыќпенќайырѓан. Романдаѓыєрќилыжелідеадамдарарасындаќылањберіпотыратынкикілжіњ, кереѓарлыќтаркімкімгедемєлімќ±былыстар – ашу, ќызѓаныш, баќталастыќ, к‰ншілдік, єділдік, ортаќм‰дде, алдану, астамдыќ, т.б. табиѓиќ±былыстарауќымындаµрбіпотырады. ¤ндірісошаѓындаѓыµміркµріністерінжандылыѓын, жалынынсаќтапотырыпсуреттеушеберлігі – ќаламгердіњжазумашыѓындаѓыµзіндікдаралыќќырыныњбірі. «Жоќ, м±ныњбєрідомнаныњбатырт±лѓасынберетінтењеуемес. Сонаукµкжиектекµрінгенкµк алаб±лтдомнаныњаспанѓат‰скенкµлењкесі, сєулесісияќтыекен!». Онбесжылµміріжатаймаќтардаќалѓан, жаныќаяулыАсќардыњтуѓанжергедегентойымсыз ќ±штарлыѓы сыр беріп ќалып отыратын т±старѓа автор «єдейі» назар тігеді. Асќар Арќа желініњ аялылебінсезінеді. Далатµсіндеайќыш-±йќышшаттанып±шќанаќтамаќ, ќызылкеудеќарлыѓашта Асќардытанып, машинаныњалдынорапбосатпайды. Автордыњжандылыќдарытыпкейіптеумашыѓы – µзіндікќолтањбадаралыѓынайќындайт‰скен оњтайлытапќырлыќ. «М±здыбай дµњінен асќасын Теміртау заводтары мойнын созып, «кімкележатыр?» дептањсыќ еткендей». Романда автор жања жазу тєсілдеріне барлау жасасып отыратыны, дєст‰рлі ‰лгілерді тірілте дамытуѓаденќойѓаныкµрінеді. АсќардыњАйшаѓа±заќхатжазуы – автордыњмаќсаттыт‰рдепайдаланѓантєсілі. Осы хат арќылы жазушы ел басынан белгілі бір кезењде µткен аласапыран µмірдіњ с±мдыѓыменшындыѓынансыртарќатады. Асќар – ќандыќуѓын, ќасіретжылдарќыспаѓынанµткенжандардыњжиынтыќт±лѓасы. Ќасірет ќ±рсауынанќ±тылѓан, µмірдіњµзгелерденон, мыњесеартыќќ±штарлыѓысындыт±лѓа. «Азап-бейнетµмірдіњкµркем, ашыќбояуынµшіреалама?» – дейдіАсќар. Шыѓармадажасампаз, жарќын бояулы бейбіт µмірдіњ асыл арќауын баса баяндауѓа ден ќойѓан автор саяси ж‰йеніњ іш алдырмас астар, ќатпарлары, оныњ адам таѓдырларындаѓы зардаптары жайлы айтылып бітпеген єњгіменідамаќсаттыт‰рдеќосќаныкµрінеді. Жазушыромандаоќиѓаауќымындаайналысындамытыпотырып, кµрсетіпжазудыќ±нттайды. Єр зат, єрќ±былыссуретімен, єсеріменараласадыбаяндауѓа. «Айсызќарањѓыт‰ндеАрќаныњбарќытаспанысалбырап, тµмент‰скендей. Мойнынсозѓаналып кµкќ±тандайдомнаныњласкеріаспандытірепжергет‰сірмейт±рѓансияќты». Шыѓармадаќ±рышшайнап, отб‰ріккенµндіріс, Теміртауќаласыныњкµрінісі, ЌазаќстанМагниткасы, Самарќанд кµлі, Аспан, Арќа, К‰нніњ шуаѓы, Тіршілік сєулесі, Адамныњ жан мейірі, ж‰рек н±рышарпыѓанжањабірµміртынысысезіледі. Жазушыжаныосынысезінеді. ¦заќжылѓыбітпейтін бейнеттенкейінгібейбітк‰ндерн±ры. ОсылардыњАсќаржаныншарпуы – жазушыж‰регінжарып шыќќаншындыќ. «Теміртау» – ХХ ѓасырдыњ 60 жылдары єдеби дамудыњ кезењдік беталыс, баѓдарында ќалыптасып, орныѓабастаѓанжањашылсипаттардажазылѓанроман. 26 Ќазіргізаманадамыныњт±лѓалыќдењгейінќалыптыµмірдаѓдысы, рухани-даралыќєлуеті±дайы шыѓармашылыќ µрлеу баѓытын ±станѓан Зейін Шашкин романдарындаѓы сергек, сезімді, ±тќыр диалог‰лгілері, шыѓарманыњќ±рылымдыќж‰йесідараадамхарактерлерін, уаќытмінезіниланымды бейнелеп, суреттеутєсілдеріншынайыкµркемдікµріст‰зуде±тымдыпайдаланды. «ДокторДарханов» романындабіреудібіреут±саѓануаќытмінезі, шиеленісет‰скенситуациялар аясындаѓыдокторНиязДархановтыњазаматтыќќалыптасужолыбаяндалады. Шыѓармадаадамныњжекетаѓдырыелеулікµркемдікмєнге±ласады. Жазушы Сталин ќайтыс болѓаннан кейінгі кµктемніњ жайма шуаќ к‰ніне маќсатты т‰рде зер салады. Кешегі ќолайсыз, с±рѓылт, суыќ к‰ндер µткен. Адамдар сєнді киініп, серуен ќ±рып, д±рыс тамаќтанып, µмірсыйынансыбаѓаалып, марќайып, тіршілікрахатынсезінугедаѓдыланабастаѓан. Жазушыосыѓанкµзтоќтатады. «Доктор Дарханов» романындаѓы Нияз кєдімгі µмір бетпе-беттеріндегі білікті маман, арлыазамат, екпіндепт±рмаѓанымен, µзінќорѓайалады, к‰йзеліскет‰сіпж‰рседе, к‰йрекемес, Павлодардан Бурабайѓа «ќашыпкетуі» сияќтыкейдепенделік «осалдыќтары» болады. Дємештіоќушы «Теміртау» романынанбіледі. Осыбіртурамінез, баймазм±ныменестеќалѓан инженерќыз «ДокторДарханов» романындаµзініњµмірс‰йгіш, адамс‰йгіш мазм±нымен т±лѓалана т‰седі. Жазушыныњ т‰пкі ойдыњ арѓы астарын ќысќа ќайырымда ашып тастайтын байќампаз ±тќырлыѓы, шыѓармамєтінінедиалогтыдендепенгізумашыѓыб±лромандадабелалѓан. Романдаєрекет, ќимыл, ісжайѓанабаќыланыпбаяндалмайды. Єсеріменшарпыпотырады. Науќасадам‰шіндєрігертµгетінтердіњµтеуі – µмір. ДокторДархановтыњжансерпініќапысызсендіреді, автороќушысынкейіпкерінеќосыпсенделтіпќояды, сергелдењгесалады. ¤кпекінєратынемдеудіњжањатєсілінќолданужолындадокторДархановќилытіршіліккикілжіњдерін бастан µткереді. Ќарап ж‰ріп к‰ндеушілер ќайда да болады. Шыѓармада аќ пен ќараныњ мењгіліктартысы, тіршілікк‰ресіширыќќанситуацияларауќымындашынайыќисындалады. Шыѓармадаѓыкµркемдеутєсілдерініњозыќ‰лгілеріназараударады. «Аѓын судай сылдыраѓан ойдыњ иіріміне т‰сіп малту», «Кµл кµзі н±р атып» сынды сµз ±ќсату, заттыќ атрибуттарѓа ден ќою, деталь ойнатуда, т.б. кµркемдеу тєсілдерінде сауатты, мєденетті прозаныњозыќ‰лгісінќалыптастырубаѓытындаѓысуреткерлік±станымбойкµтереді. РоманЗейінШашкинніњќазаќєдебиетініњкµркемдікµсу, µрісжаюбаѓыттарындаыќпалдышыѓармашылыќ єсер туѓызѓан ќаламгерлік бітімін т±лѓаландыра т‰скен елеулі туындысыныњ бірі есебіндетанылып, баѓаланды. Пайдаланѓанєдебиет: 1. ШашкинЗ. «Теміртау» романы. 1960 жыл. Бисенѓали З.-Ѓ., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессор, филология ѓылымдарыныњ докторы Ѓ¦МЫРНАНАЛЫЌРОМАНДАРТ¦ЊЃЫШЫ МырзаМ±хаммедХайдарДулатидіњ «Тарих-иРашиди» атты тарихы шыѓармасы -жарыќкµрген к‰ннен бастап к‰ні б‰гінге дейін ѓалымдар мен зиялы ќауымныњ назарынан т‰спей келе жатќан белгілітуынды (1) М±ныњ басты сыры ескерткіштіњ µз заманыныњ ѓана емес, ортаѓасырларѓадейін сауатты ќауымды ќызыќтырѓан тарихи уаќиѓалар мен т±лѓалар туралы деректер мен µзекті мєселелерге сєулесін т‰сіргендігінде. Оныњ авторы талай тарихи жайлардыњ куєгері болѓан жєне µз заманына дейінгі уаќиѓалар мен жазылѓан шежіре, кітаптарды жаќсы білген. СондыќтандаОрта Азия мен Шыѓыс Т‰ркістан, Индия, Ауѓанстан (кейбір деректері), Тибет туралы зерттеу ж‰ргізген ѓалымдардыњкµпшілігі, тіпті 16-18 ѓасырларда µмір с‰рген замандастары да тарихи уаќиѓалар мен ќажет географиялыќ мєліметтерді содан алады. Шыѓармада тарихи т±лѓалар µмір с‰рген кењістік пензаманѓаќатыстыдеректерѓанаемес, оныњ авторыныњ философиялыќ ойлары мен толѓамдары, сезімдерініњ кµркем суреттері бар. 27 Шыѓарма кµшірмелерініњ тізімдері адамзат руханияты мен тарихына мєдениеті мен єдебиетіне ќатысты мањызды ќолжазбаларды саќтайтын арнайы м±раѓат орындарында бар.(2) «Тарих-иРашиди» б‰гінгедейінталайтілдерге: аѓылшын, т‰рік, ±йѓыр, орыс, µзбек, ќазаќт.б. аударылса да зерттейтін мєселелер єлі де ±шан тењіз. Шынмєніндежан-жаќтыкешендізерттелген емес. Алайда соњѓы жылдарда оѓан с‰йенуші, сілтеме жасаушы ѓалымдар кµбейіп келеді. ¤йткені. ќазаќ, т‰ркі халыќтарыныњ кµне дєуірлері мен орта ѓасырлыќ мєдениеті, єдебиетітарихынаќатысты Монѓолиямен ОртаАзияменИндиятуралызерттеулердеоныњорныала-бµтен. Елімізде к‰н санап ќарќын алып келе жатќан кµне тарихымызды зерттеудіњ мемлекеттік баѓдарламаларыныњасабаѓалытабыстарыныњбірідеосызерттеуматериалдарыменбайланысты. «Тарих- и Рашиди»діњ» Еуропа мен Ресей ѓалымдарына белгілі болып єдеби айналымѓа т‰суіне себепкер болѓан т±лѓаныі бірі хан Жєњгір ( Бµкеев Жєњгір – Бµкей Ордасыныњ ханы). «...кезінде Жєњгір Бµкеев тапќан ќолжазба µзініњ деректік ќ±ндылыѓымен Шоќан мен Вельяминов-Зерновќа кєдеге жараѓан. Єрине, жорамал, дегенмен кµшірмесін, бєлкім, Жєњгірден алѓан н±сќасыныњ µзін Ќазымбек Лондонѓа жµнелткен десек – Росстіњ аудармасына да кірпіш болып ќаланѓан. Петербург университетіндегі н±сќасы арќылы да, Росс аудармасы бойынша да – «Тарихи -Рашидидіњ» Ташкенттік басылымына т‰пдеректіњ бірі болѓан. Б±ѓан кітапты єзірлеуші ѓалымдардыњ ¤збек Ѓылымакадемиясындаѓы, Петербургуниверситетіндегіжєнеаѓылшынбасылымындаѓымєтіндердіњ о бастаѓы т‰пн±сќасы ортаќ екенін аныќтауы айќын дєлел.» (3) М±хаммедХайдарДулати «Тарих-иРашиди»ді жазу барысында тарихи деректер мен т±лѓалар туралы ќажетті мєліметтердіњ шынайы сипатын атап кµрсету ‰шін 65 шыѓармаѓасілтемежасайды екен. Б±лтарихи, деректі кµркем шыѓарма жазу барысында б‰гінгі замандастарымыз ‰шін де ‰лгі алатынжайѓой. Шыѓарма екі бµлімнен т±рады. Бірінші бµлім - «бірінші дєптер» деп аталады, Шаѓатайлыќ хандардыњ ел басќару тарихы мен халыќты билеуі ж‰йелі т‰рде баяндалады. М±ныкейде «тарихи бµлім» деп те атайды. Екінші бµлімде, шыѓармада «екінші дєптерде» -деп кµрсеткен, Мырза М±хаммед Хайдар Дулати бастан кешкен, естіген уаќиѓалар мен тарихы т±лѓалардыњ µмірі, ісєрекеттерісуреттеледі. М±ны кейде зерттеушілер мемуарлыќ бµлім немесе автордыњ мемуары деп те айтады. Біріншідєптерекіншісіненкейінжазылѓан. Біраќб±лбµлімдердіњарасындатарихит±рѓыда алшаќтыќ болѓанмен тыѓыз байланыс бар. Оны автордыњ µзі: «б±л туралы екінші дєптерде толыѓараќбаяндалады» -депескертіпотырады. «Тарих- и Рашидидіњ» екінші мемуарлыќ бµлігі біріншісіне ќараѓанда тµрт еседей кµп. Онда суреттелетін уаќиѓалар мен баяндалатын тарихтар -М±хаммед Хайдар Дулатидіњ бастан кешкен немесе жаќсы білетін жандардан естіген хикаялар. Замандастарыныњ µмірін біршама толыќтау баяндайтын т±стары да жоќ емес. Ќаламгер ќабылдаулары мен толѓамдарын бірде суреттей, бірде баяндай отыра ойлары мен д‰ниетанымын кµркем жеткізеді. Б±ѓан т±рмыстыќ суреттемелер мен ќаламгердіњ авторлыќ µлењдері, «жалѓан µмір» туралы философиялыќ тоѓаныстары ќосылады. Барлыѓыметафораларменэпитеттер, тењеулер арќылы кµркем жазылѓан. М±хаммед Дулатидіњ кµркем єдебиетке деген таланты шыѓармасынан кµрініп т±рады.. Талай ѓасырларартындаќалѓануаќиѓалардыњшеберсуреттелуіоќырмандыбей-жайќалдырмайды. Біраќ, шыѓарма уаќиѓаларыныњ баяндалу, суреттелу дењгейі біркелкі емес Ќаламгер кейбір уаќиѓаларды дєл, шираќ баяндап жазса, кейдекµбірекќиялдарменбµгдекµріністергедеорынбереді, м±ндайда ойында, мазм±ндыдаб±лдыратыпалады. «Тарих- и Рашидіњ» єдебиетіміз бен єдебиеттануѓа ќатысы к‰ні б‰гінге дейін арнайы толыќ к‰йіндеќарастырылѓанемес. Алайда ењбекті ќай тілде болса да оќыѓан адам оныњ тіліндегі образды бейнелерді, т‰рлі дењгейдегі пернелеулерді бірден ањѓарады. Шыѓармада тарихи т±лѓалардыњ портреттеріменмінез-ќ±лыќтарын, іс-єрекеттерін, ойларыменсезімдерін, суреттейтін тараулар аз емес. Оныњ ‰стіне жер-су атаулары мен елді мекендер, мемлекеттер туралы асќан шеберліктен жазылѓан баяндар, суреттемелер, тарихи сипаттаулар бар. Оларды ќоѓамдыќ санаѓа ќатысы бар жандардыњ ќызыѓа оќитыны айдан аныќ. «Тарих- и Рашиди» кµшірмелерінде µзге мєтіндердіњ ±шырасуы да кездеседі. Єрине єлденеше ѓасырлар б±рын жазылѓан шыѓармалардыњ кейінгі кµшірушілер тарапынан аз-кем болса да редакциялануы, сєл µзгерген т±старыныњ болуы кездесетін жай. Б±л єрине µкінішті, біраќ адамзат ќоѓамыныњ болмысы солай. Алайда, автор маќсатын бµтен кµрінетін кейінгі ќоспалардан, єсіресе, идеологиялыќжапсырмалардан аршыпоќуѓадаболады. Б‰гінде Ресей ѓылым академиясыныњ Азия халыќтары институтында саќталѓан 2 кµшірмесібар. Біздіњ ѓалымдар кµбіне осы н±сќалармен ж±мыс істеген. Осы кµшірмелерде тµмендегідей ќоспалардыњкездесуінѓалымдаржазды. Мєселен, т‰сініксізмєтіндердіќысќартыптастаѓан. Себебін: б±л 28 мєтін авторлыќ текстен бµлек, алысдейді??? Ташкенттіккµшірмеµзгелеу, біраќ, оны да тап таза деп айтуѓаболмайтыншыѓар. «Тарих- и Рашиди»діњстилібіртектіемес. Авторбіруаќиѓаны, ќ±былыстысуреттеуденекіншісіне кµшкенде кейде мєтін µрнегі де µзгеріп отырады Мєселен, баяндаудансуреттеугеауысќанда. Кейде, алѓашќы уаќиѓаѓа, баяндауѓаќайтаоралады. Солсияќтыауысуларєлденешеќайталануыда м‰мкін. Ауыќ-ауыќ ±шырасып отыратын ќайталаулар М±хамед Хайдар Дулати жазу µрнегіне тєн тєрізді. Ќаламгершыѓармасынќайталапоќымай-аќбірденжазыпшыќќандайєсерќалдырады. Б±л - ескертулерќолжазбатуралыайтылыпж‰рген, зерттеушілергемєлімдеректер. Шыѓармабейнелієдебитілдежазылѓан, лексикасыбай, арабсµздерідемолкездеседі. «Тарих- и Рашидиді» аударушылар оныњ тек ќана тарихи шыѓарма емес, єдеби туынды екенін байќаѓан. Сондыќтанаудармадашыѓармастилін, авторыныњбейнелісµйлемдерін, мєтінінсаќтауѓа тырысќан. Ондаѓы М±хаммед Хайдар Дулатидіњ саќталѓан µлењдері, µмір, тіршілік туралы философиядыќтолѓамдары, ќаламгердіњ замандастары туралы трактаттары б±ѓан дєлел бола алады. Алматыќаласындаѓы «Санат» баспасынан шыќќан соњѓы басылымында ѓалымдар айтын ж‰ргендей т‰п н±сќадан ауытќудыњ себептерін атайды: алдымен, кµшірмеде кейде мазм±ндауѓа ѓана ±шыраѓанбеттердіњбарлыѓы: олар: басќа авторлардыњ шыѓармаларынан енгізілген стилі тым ауыр, єдейі єлеміш µрнектерді кµп ќолдана жазылѓан ‰зінділер; б±лардыњМ.Хайдаршыѓармасынаќосарыжоќ; аударуѓа да оќуѓа да ќиындыќ келтіреді -деп ескертеді зерттеушілер; шыѓарма соњындаѓы Аллаѓа алѓысынбілдіретінќортындыдаќысќартылѓан. Зерттеушілер М.Хайдар Дулати шыѓармасын ќазаќ, т‰ркі єдебиеттеріндігі ѓ±мырнамалыќ (мемуарлыќ) шыѓармалардыњ бастауы ретінде ќарастырады. (4) Оныњєдебиетімізбенµнеріміздеѓана емес єлемдік єдебиет контесіндегі µзіндік орны туралы ѓылыми негізді пікірлер де айтылды (Ш.Уалиханов, В.В. Вельяминов-Зернов, В. Бартольд, А.Н. Бернштам, Є. Марѓ±лан, В.П. Юдин, К.А. Пищулина, М.К. Ќозыбаев, М. Мырзахмет±лы, И. Жеменей (5) т.б. ¤йткені б±л шыѓарма кµптеген халыќтардыњ орта ѓасырлыќ єдебиеті мен мєдениетіне белгілі дењгейде ыќпал жасаѓан туынды. Сондыќтандаб±лшыѓарманыпарсытіліненµзгетілдергеаудару, ондаѓы тарихи деректер мен адам µмірі, заман жайлы толѓамдарды пайдалану ‰дей т‰суде. Аѓылшын, т‰рік, орыс, ќазаќ µзбек т.б. елдер ѓалымдарыныњ осы баѓыттардаѓы аса мањызды ж±мыстарында терењдеуді ќажетсініп т±рѓан талай ќ±нды пікірлері бар. МырзаМ±хамедХайдарДулатидіњдањќтышыѓармасындашыѓысµркениетініњасакµрнектіµкілдеріЌ. Ясауи, Н.Кобра, Нєкшбанд, Атай, Жєми, Фердоуси, Саѓди, Науаит. б туралы да тыњ ойлар кездеседі. Ескерткіштіњ єдеби сипаты туралы ењбектерде шыѓарманыњ кµркем єдебиетке ќатысы – кµркемдіксипаты, поэтикалыќ ерекшеліктері туралы кейде ‰стіртіндеу ѓана пікірлер айтылады. ¤йткен б±лшыѓарманыжан-жаќтыталдау‰шіноныарнайызерттейтінмамандарќажет. «Тарих-иРашиди»де кездесетін µлењдер орта ѓасырлардыњ поэзиясынан мол мєліметтер береді. Біздіњ орта ѓасырлардаѓы єдебиетіміздіњ тарихы мен кµркемдігі, жанрлары туралы айтып, жазып ж±рген материалдарымызда ж‰йесіздік мол, ‰стіртін, дерексіз пікірлер аз емес. Оныњ кµркемдік болмысын, бейнелеу ќ±ралдары мен жанрлыќ ж‰йесін талдау барысында осы т±стаѓы араб, парсы, т‰ркіхалыќтарыныњтуындыларымен салыстыра тексеружањанєтижелергежеткізерісµзсіз. «Тарихи Рашиди»діњ ќай ќай бµлімдерін алып ќарасањыз да, єсіресе екінші бµлімінде, ќазаќ, т‰ркіхалыќтарыныњтарихынаќатыстымєдени, єдебидеректержеткілікті. Руханиќ±былыстардыњ сан алуан ‰лгі, т‰рлері, бейтаныстау жанрда берілетін кµркем ќыстырмалар аз емес. Єдебиет пен µнер шеберлерініњ µмірі мен шыѓармашылыѓы туралы сирек кездесетін мєліметтер мен талдауларѓа негізделетін байымдаулар бар. Ескерткішті зерттеуші ѓалымдардыњ ѓылыми т±жырымдары б‰гінгі тањда ќойылатын барша жоѓары талап дењгейінен табылмаса да єлемге єйгілі шыѓарманыњ негізгі мазм±ны мен маќсатын, ќ±рылысы мен кейбір ерекшеліктерін кµпшілік оќырманѓа танытты. Мырза М±хаммед Хайдар Дулатидіњ тарихи ењбегініњ мазм±ны мен таќырыбын, баяндау, бейнелеу ќ±ралдарын зерттеу барысында ѓалымдар кешенді, жан-жаќтыталдаудыњќажеттілігінайтуда. Ќолданылѓан теориялыќ ењбектер мен єдіснама, т‰рлі єдіс-тєсілдер наќты єдеби-тарихи деректерді жан-жаќты салѓастыра, салыстыра талдаудыњ нєтижелеріне негізделуі керек. «Тарих- и Рашидиді » терењдей зерттеу ‰шін заман талабына сай жања тєсілдер мен технология ќажет. Б‰гінгедейінгі ќол жеткізген табыстарымыз бен алдымызда т±рѓан мєселелер -болашаќ зерттеушілерге аса пайдалы. Б±лар болашаќ зерттеулерге мыќты іргетас болуѓа єбден жарайды. Б±л нєтижелер мен теориялыќ т±жырымдардыњ ќ±ндылыѓын, практикалаыќ мєнін жоќќа шыѓаруга, ескермеуге болмайды. 29 Мырза М±хаммад Хайдардыњ «Тарих- и Рашиди» ењбегініњ ќ±ндылыѓын ќазаќ тарихына, єдебиетіне ќатысты зерттеу ењбектер жазѓан Ш.Уєлиханов (6), С.Аспандияров, Є.Марѓ±лан (7) т.б. ѓалымдарайтќан. Олардыњ «ТарихиРашиди»ді зертеудегі басты ењбектері кµпшілікке жаќсы таныс. Соныменќатар, кµрнекті шыѓыстанушы ѓалым Є.ДербісєлініњМ.Дулаттанудаатќарѓанењбегінеде тиістібаѓаберугеміндеттіміз.(2,259-287: 8) Сол тєрізді осы ењбектіњ т‰ркі єдебиеті мен тарихына ќосќан ‰лесі туралы жазѓан ѓалымдар: С.Ќасќабасов, Р.Бердібай, Н.Келімбетов, Б.Ќожабек±лы, Т.Омарбеков, Б.Кµмеков, И.Жеменей т.б. ењбектеріндежоѓарыбаѓалауымызкерек. «ТарихиРашиди»дегі кµркем єдебиетке тєн баяндау, тєсілдеріменстиль, поэтикалыќбейнелеу ќ±ралдары ж‰йелі, жан-жаќты талдауды ќажетсінеді. Ќазаќы ±лттыќ танымѓа байланысты т‰сінік, ±ѓымдарды айќындайтын сµздердіњ шыѓу тегін, ќолданылуаясынайќындаукерек. Б±лардыњкейде орта ѓасырлыќ терминдермен ‰ндестігін де атап кµрсетуге болады. Олардыњќолданылуерекшелігіне ретіне орай дєйекті салыстырулар жасап, тиянаќты байламдар жасауѓа болады. М±ндай пікірлер кейдезерттеушігеѓанамєлімсубъективтібайламболуыдам‰мкін. Біраќ, дерекпендєйеккеќатысы байќалатын болжамдардан ‰рейленудіњ ќажеті жоќ емес пе? Б±лнєтижелердіњшынайылыќдєрежесі зерттеу объектісіне сай тањдалѓан єдіс-тєсілдер мен єдеби-тарихи дерекгерді т‰рлі баѓыттарда байќап кµруден туындайтыны белгілі ѓой. Осыжолдатекќана, орыс, неµзгетілдегіаудармаларѓа ѓанас‰йенгеннаѓызд±рыс нєтижелергежеткізедідепойламаймыз. М.ХайдарДулатишыѓармасынсолдєуірдегієдебиетті, тарихтыжетебілетінѓалымдардыњењбектерін мейілінше толыќ ќолданѓанда ѓана байсалды нєтижелерге жеткізеді. Жєне зерттеулерді ж‰йеліт‰рдеж‰ргізіпотыруќажет.Атапайтќанда, Х±сейінРєзмжу, АхметТатави, АсевханКєзвини, Ахмет Рази, Сирус Шємиси, Шарафеддин Єли Иазди, Хафиз Таныс єл-Б±хари, М.Хайруллаев, Азамат Зия, Аюпжан Илиюп, Рахметтола Жары, Р.Гроссе, В.Ерскин, Росс, В.Таксон, А.Текин, В.Бартольд, В. Вильяминов-Зернов, Т.С±лтанов, ЄзизМирєћмедов, М.Ќ.‡ндішахт.б. Д±рыстањдалѓантеориялыќ, єдіснамалыќєдеби-тарихыталдауларѓас‰йенгензерттеулердіњт±жырымдары мен ќорытындыларында болашаќ ењбектерге тиянаќты негіз болатын дерекнамалаќ мєліметтердіњболатыныбелгілі. Тарихи-єдеби деректер ќолданылу маќсатына орай т‰рі ман µрнектеріне байланысты µзара кірігіп тартымды жєне деректі шыѓармаѓа айналуы м‰мкін. Т‰птепкелгендеб±лќ±былысќаламгердіњталантына, µнергеќатысынатєуелдіболады. «Тарих- и Рашиди» авторы Мырза М±хамед .Хайдар Дулати -аќынжанды µнерпаз жан. Ол туралы мєліметтер жеткілікті.. Оныњ ќаламынан туындаѓан тарихи-єдеби жазбаларда шыѓарманы жазу кезіндегі уаќыт пен ортаныњ автор сезімдеріне єсері де бейнеленеді. Ќаламгерµзойларын ірікпей жазып, µлењдерден ‰зінділер келтіріп отырады. Кейде, оѓан µзініњ дєйектемелері мен талдауларын да ќосады. Сондыќтан шыѓармадаѓы єдеби тарихи деректерді бµле, даралай талдау тиістінєтижегежеткізбейді. Д±рысы т±тастыќта ќарастырѓан. Тарихи деректі кµзімен кµрген адам ќабылдауын ќоса бейнелеу талай тарихи шындыќты ашуы да м‰мкін. Сондыќтан да болашаќ ж±мыстарда жасалынѓан т±жырымдардыњ осындай ерекшеліктерін м±ќиятескергеніжµн. Б±л баѓытта біраз жањалыќтардыњ да табылары даусыз. «Тарих- и Рашиди» ѓ±мырнамалыќ шыѓарма жєне осы жанрдаѓы туындылардыњ т‰ркі, ќазаќ єдебиетіндегі басы болып табылады. Оны Захриддин Бабырдыњ «Бабырнамасымен» салыстыра талдаужєнекµркемдікдамудаѓысабаќтастыќретіндекµрсетуде‰лкенжањалыќ. Б±лбаѓыттабіраз пікірлерайтылыпкеледі. (9) Сµзболатынпоэзияжанрларытуралыбайымдаулардадажањалыќмол. Рубай жанрын незінде ќазаќ, т‰ркі єдебиетіне кірме ретінде есептеп келдік. «Тараих- и Рашиди»дегі кµптеген мысалдар салыстыра талдай ќараѓанда б±л туралы м‰лде жања пікірлер айтуѓа негіз бола алады. Оныпарсы єдебиетінет‰ріктерденкелгенµлењ‰лгісідепкµрсетугедеболатынтєрізді. Шыѓарманыќазаќтіліне парсы тілінен аударѓан, жєне ‰лкен зерттеулер ж‰ргізген И.Жеменей µз ењбектерінде осы пікірлердідєлелдейді. М.Хайдар шыѓармасыныњ кµркемдік ќуаты Шыѓыс халыќтарыныњ исламдыќ даналыќ ќасиеттерінен бастау алатынын да дєйекті т‰рде дєлелдеуде. М.Хайдар шыѓармасы -к‰рделі тењеулер мен метафораларѓа, ±тымды сµз тіркестеріне толы. Оларды т‰ске, сапаѓа, ќасиетке жєне сын-сипаттыќ т. б маѓынасына ќарай топтастыруѓа болады. Наќты ескеркіш тіліндегі поэтикалыќ µрнектердіњ пайда болуы мен танымдыќ ќасиеттерін жіктей топтастыраталдау жањанєтижелергежеткізеді. М. Дулатидіњ «Тарих-иРашиди»інєдебижєдігерретіндекµрсету, талдау, дєйектеубіразданбері сµзболыпкеледі. Біраќ, шыѓарма мєтіндерін т‰бегейлі, терењдей, жан-жаќтызерттеуге±мтылу -тек ќана тарихи жєдігер ретінде ќарастыруѓа байланысты болды. Соњѓы жылдарда б±л т‰сінік µзгерте 30 бастады. Жања кµзќарас ѓылыми т±рѓыда жан-жаќтыдєйектіпікірлерменєдебитархидеректермен негізделуде. Тарихидеректермент±рмыстыќжайлардыњ, адамдарарасындаѓыт‰рліќарымќатынастардыњ сабаќтастыѓы бірден кµзге т‰седі. Осы к‰нделікті жайлар мен адамдар тіршілігініњ бейнеленуі шыѓармаѓакµркемдіксападарытќан. Мєселен, тарауларменбµлімдердіњбіріндебасталыпмаќсатты т‰рде ќолданылатын ќыстырма тєрізді мєтіндер ќаламгердіњ тиянаќталѓан ойын ѓана емес, сол уаќиѓа мен тарихќа ќатысты сезім сырларын да жеткізеді. Ал осы сырлар мен т‰рлі сезімдердіњ суреттелуі тарихи деректіњ ќозѓаушы к‰ші, т‰рткісі немесе наќты т±лѓа єрекетініњ басты себебі тєрізді. Сондыќтанкейдеќыстырма, еске алу тєрізді берілетін єдеби мєтін келесі тарауда жалѓасып, М.Дулати ой-идеяларын жања сатыѓа, кµркемдік сапаѓа ќµтереді. М±ны тараулар ман тараушалар аттарынакµзж‰гіртуарќылыоњайкµругеболады. «Тарих- и Рашидиге» ќатысты зерттеулердіњ б‰гінгі тањдаѓы ќол жеткізген басты нєтижелері ќоѓамдыќ – гуманитарлыќ ѓылымдар алдында т±рѓан басты мєселелерді: ќазаќстан тарихы мен єдебиеті, µнері мен мєдениеті, философиясы мен єлеуметтануы т.б. алдында т±рѓан кµптеген мєселелерді ѓылыми негізді шешуге жєрдемдеседі. Оќулыќтарменоќуќ±ралдарын, монографиялар мензерттеулер жазудаб±лдеректердіњасаќ±ндылыѓыдаусыз. Асакµрнектіќоѓамжєнемемлекетќайраткері, єдебиетшіжєнетарихшы, ќолбасшы, заманыныњ озыќ ойшылы Мырза М±хаммед Хайдар Дулатидіњ «Тарих- и Рашиди» атты шыѓармасы Х‡І ѓасырдан бізге жеткен Монголия мен Орта Азия жєне Индия халыќтарыныњ мєдениеті мен єдебиетіне, этнографиясы мен тарихи м±раларына тікелей ќатысы бар сирек кездесетін ескерткіш болып табылады. Аталѓан шыѓарманы жан-жаќты зерттеу -б‰гінгі тањда єлем халыќтары болып назар аударып жатќан игілікті істердіњ бірі. Солардыњ арасында Ќазаќстан тарихы мен ќазаќ халќыныњрухани, єдеби м±раларына тура ќатысы бар мєдени м±раны замана талабына сай деректі, дєйектінегіздет‰птейзерттеубіздіњењбастыміндеттерініњбіріболыптабылады Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. ДулатиМухаммедХайдар. Тарих-иРашидли. –Алматы:Санат, 1999. – 656 б. 2. ДербісєліЄ.Жаќсыданќалѓанжєдігер//МырзаМ±хаммелХайдарДулати (Аяз) Жаћаннаме.-Алматы: Білім, 2006. 347 бб. 3. Боранѓали±лыТ. Жєњгірхан.-Алматы: «Абзал-Ай» ,2014. - 155-157 бб 4. КелімбетовН, Ежелгідєуірєдебиеті.-Алматы:Атам±ра, 2005.321- б 5. ЖеменейИ. МухаммедХайдарДулат.-Алматы. Зерде,2007.-360 б. 6. УєлихановШ.Ш. 5 томдыќшыѓармаларжинаѓы. 4-т.,14-28 бб. -Алматы,1985. 7. Марѓ±ланЄ. М±хаммедХайдарДулати – ќазаќтыњт±њѓыштарихшысы//Єдебиетжєнеискусство, 1941, №4.78-87 бб. 8. ДербісєліЄ. М±хаммедХайдарДулат: ¤мірбаяндыќ, библиографиялыќаныќтамалыќ. -Алматы, 1999. -160 б. 9. БабырЗахирад-дин Мухаммед.-Алматы: Ататек, 448 б. Темирболат А.Б., доктор филологических наук, профессор, Казахского национального университета имени aль-Фараби ХУДОЖЕСТВЕННОЕСВОЕОБРАЗИЕРОМАНАУ. ЭКО «ИМЯРОЗЫ» ПроизведенияУмбертоЭкоизвестнысамомуширокомукругучитателей. Всвоихнаучныхисследованиях, эссе, романах он поднимает наиболее актуальные проблемы современной литературы, искусства, общества. Объектом пристального внимания писателя являются вопросы бытия людей. У.Эко стремится постичь глубинные законы развития общества, психологию отдельной личности, осмыслитьзакономерностииособенностиисторико-культурногопроцесса. Яркийпримертому – его первыйроман «Имярозы» (1980). События, изображаемыевданномпроизведении, разворачиваютсявначале XIV века. Основным местомдействиястановитсямонастырьорденаСвятогоБенедикта. Романстроитсявформедетективаиисторического, социально-философскогоромана. Рассужденияосмыслеисутибытиялюдей, овечныхиобщечеловеческихценностяхразворачиваютсянафоне расследованиячередыпреступлений, совершаемыхвАббатстве. Реальные события произведения соединяются с религиозными и мифологическими мотивами и образами. Героироманаявляютсяпредставителямиразличныхтеченийисект. Онипостояннообра 31 щаютсякдревнейшимписаниям. Цитируютразличныерелигиозныепостулатыиучения. ИмиупоминаютсяСвященноеПисание, Евангелие, Апокалипсис. ГероиссылаютсянаЕкклесиаста. ВпроизведениинеоднократновозникаетобразИисусаХриста. Вокругегоимениведетсяполемика. ВсознанииАдсонаиобитателейаббатствавозникаютобразы, навеянныемифами, трактатами. Обращение к религиозным учениям обусловливается, с одной стороны, содержанием романа, местомегодействия, историческойэпохой, которуюописываетписатель, сдругой – стремлениемавтора глубже раскрыть особенности сознания, мировоззрениягероев, максимальноправдивовоссоздатькартиныжизнииатмосферутоговремени. Повествование романа пронизано литературными реминисценциями. В нем упоминаются «Поэтика » Аристотеля», произведенияВергилия, Пруденция, ДантеАлигьери, «Киприановпир», «Гибернийскаяпоэма » идругие. Романнасыщенфилософскимисуждениями, цитатамиизтрудовБоэция, БэконаРоджера, Алана Лилльского, Вильгельма Оккамского. Герои обращаются к ним, чтобы раскрыть суть высказанных имимыслей, обосноватьсобственныеумозаключения. Включение цитат, афоризмов раздвигает границы хронотопа романа. Они показывают преемственностьпрошлого, настоящегоибудущего, единствопространствадуха. В произведении наблюдается пересечение культур Запада и Востока. В романе упоминаются арабские и христианские источники. Автором приводятся высказывания мыслителей Запада и Востока. Своеобразным символом единства данных культур становится книга, которую на протяжениивсегоповествованияразыскиваетВильгельмБаскервильский. Внейпереплетенывтораячасть «Поэтики» Аристотеля, арабскийисирийскийтексты, латинскаяпеределка. Повествованиероманастроитсянапротивопоставлении. Адсонпостоянносоотноситпрошлоеи настоящее. «Вмоевремя, – говоритгерой, – людибыликрасивыирослы, анынеоникарлики, дети, иэтооднаизпримет, чтонесчастныймирдряхлеет» [1, с. 7]. Сравнение прошлого и настоящего позволяет Адсону проследить изменения, происходящие в жизни общества, понять особенности эпохи, в которую он живет. Противопоставления дают возможностьчитателюсоотнестидвемоделиреальности. Роман пронизан рассуждениями о вечном и преходящем, духовном и материальном. Адсон неоднократно подчеркивает, что есть ценности, не подвластные времени. Им проводится мысль о том, чтодуша, будучисвязаннойсбожественныммиром, вечна, авнешностьчеловекаиокружающие его предметы имеют ограниченный период существования. «…По Боэцию, – отмечается автор, – всего мимолетней наружность. Она вянет и пропадает… (Только дух, волею Господней, сияет в вечнонегасимомсвете)» [1, с. 7]. В произведении наблюдается оппозиция мира земного и небесного. Первый характеризуется замкнутостьюпространственно-временных границ, второй – бесконечностью и безграничностью. В земноммирецарят, помыслиАдсона, суетаихаос, внебесном – гармонияикрасота. Периодически онисмыкаются. Примертому – словаВильгельма, обращенныекАббату: «Пилигримомяприхожу, во имя нашего Господа, икактаковойсподобилсяотваснемалыхпочестей. Однаковтожевремяя являюсьиотимениземногоповелителя, очемсвидетельствуетвручаемаяприсемграмота, иотего именитакжехотелбывыразитьвамблагодарностьзатеплыйприем» [1, с. 11]. Единствоземногои небесного миров отражает сущность бытия, заключающуюся во взаимосвязи противоположностей. Онораскрываетособенностипространственно-временнойпозициилюдей. Помыслиавтора, человек пребывает на границе земного и небесного миров. Духовно люди обращены к Богу. Но их жизнь протекаетназемле. В романе присутствует оппозиция «верх» – «низ». Божественный мир противопоставляется дьявольскому. Адсон подробно описывает добродетели Иисуса и пороки людей. Совершаемые человекомзлодеяниягероироманасчитаютпроискамидьявола. Высший и низший миры образуют сложное единство. По мысли автора, божественный мир противостоит дьявольскому, и в то же время они взаимообусловливают друг друга. Отсюда тесная связьиххронотопов, получившаявоплощениенауровневиденияимечтыАдсона. Восновуповествованиязаложенаидеяомногомерностиицелостностимира. Наиболееполноона раскрывается в процессе рассуждений Вильгельма. Объясняя Адсону суть бытия, он постоянно подчеркивает, чтомножествозаключаетсявединичном, аединичноевоплощаетсячерезмножество. «Какбытонибыло, – говоритВильгельмБаскервильский, – влюбомслучаевсе, чтомнеизвестноо коне всеобщем, дается через следы, а след единичен. Тут я оказываюсь, можно сказать, в тисках между единичностью следа и собственным неведением, принимающим достаточно зыбкую форму всеобщей – универсальной – идеи. Еслииздалекасмотришьнапредметитрудноразобраться, чтоэто, 32 довольствуешься определением “крупное тело”. Приблизившись, ты уже получаешь возможность сказать, что это вроде животное, хотя пока неясно, осел это или лошадь. Наконец, когда оно уже рядом, тыскажешь, чтоэтоконь, хотяинезнаешь, зовутегоГнедкомилиВоронком (тоестьименно тот самый, единственный конь, а не любой; называть его можно как угодно). Вот это и есть полнейшеесовершеннейшеезнание: проницаниеединичного» [1, с. 12]. Соответственно хронотоп бытия характеризуется сложностью. Он представляет собой совокупностьиндивидуальныхвременипространств, соднойстороны, образующихединоецелое, сдругой – раскрывающихмногогранностьвсеобщеговремени-пространства. Своеобразным символом сложности бытия выступает образ Сальватора. Его частный хронотоп вбирает в себя множество хронотопов. Речь и внешность данного героя по сути отражение многоликости мира. По словам Адсона, «Сальватор говорил на всех языках и ни на одном. Вернее, он составил из обломков чужих наречий свой собственный язык, использовав множество других, с которымисоприкасалсявовремястранствий. <…> Сальваторговорил… сразунавсехязыках, ина всех – беззаконовиправил, черпаясловаоткудапридется. …Онмогименоватьоднуитужевещь сначалапо-латыни, потомпо-провансальски, иещеязаметил, чтобысоставлятьсобственныефразы, онзаимствовалоткудапопадетсяготовыекуски, disjecta membra готовыхфраз, некогдауслышанных им, и подбирал их применительно к случаю и к предмету, на который направлялась речь. Так, о кушаньяхонумелговоритьтолькотемисловами, которымипользовалисьжителикраев, гдеонэто кушаньенекогдаел; выражатьрадостьонбылспособентолькоприпоминаяречирадующихсялюдей, скоторыминекогдарадовалсясовместно. Егонаречиебылоточнокакеголицо, слагаемоемножества обломков, частичекчужихлиц…» [1, с. 22]. Повествуяобосновныхсобытиях, авторподчеркиваетвсеобщуюзначимостьиглубинуподнятых ихпроблем. Вегоречичастовозникаетобразкосмоса. Отсюдапостоянноеварьированиепространственно- временных границ. Они то сужаются до пределов частной судьбы, то раздвигаются до вселенскихмасштабов. Болеетого, науровнеобразакосмосаразвиваетсяавторскаямысльоединстве всегосущегоназемле. Согласноконцепцииписателя, мирмноголик, ноцелостен. «…Красакосмоса, – говорится в произведении, – является не только в единстве разнообразия, но и в разнообразии единства» [1, с. 8]. Впроцессеповествованияпроводитсямысльоботносительностихронотопабытиялюдей. Автор неоднократно подчеркивает условность границ между прошлым, настоящим и будущим. Так, согласно точке зрения Вильгельма, то, что ожидает человечество в грядущем, уже существует в помыслахБога. «Тынетревожься, – говоритонАдсону, – чтодоселеихнет. Этонезначит, чтоихи не будет. Я скажу тебе: Господу угодно, чтобы были они, и истинно уже существуют они в Его помысле, хотямойдругОккамиотрицаетвероятностьподобногосуществованияидей. Ноотрицает неоттого, чтоотгадыватьпомыслыБожиипредосудительно, анапротив, оттого, чточислоотгадок неограниченно» [1, с. 9]. Отсюда вероятностный и множественный характер категории хронотопа, выстраиваниегероямигипотетическихмоделейреальности, числокоторыхограничиваетсяисключительно их сознанием, воображением и жизненным опытом. Вильгельм постоянно выдвигает предположенияотом, чтоожидаетчеловечество, какимибудутпоследствиятехилииныхсобытий. При этом он опирается на собственный опыт, знания, наблюдения, воображение. Сопоставляя явления, имевшиеместовпрошломинастоящем, онделаетумозаключенияивыводыотносительнодальнейшегоходадействия. Такойподходпомогаетемупостигатьсутьвещей, вестирасследование. Повествуяособытиях, происходящихваббатстве, Адсонподчеркиваетсилуизначимостьслова. Оно, помыслиавтора, оказываетогромноевлияниенасознаниечеловека. Слово – основамироздания. Посредством него можно созидать и разрушать. Слово способствует созданию определенных моделейреальности. ИменнопоэтомусвоепроизведениеавторначинаетсцитатыизБиблии. Сила слова наиболее полно раскрывается в эпизоде, в котором Адсон описывает свое видение. Оно, как утверждает повествователь, было навеяно впечатлениями, оставленными в его душе рассказамиАббата. «Тутяпонял, чтонеобиномглаголетвидение, какопроисходящемвмонастыре. О том самом, что с неохотой открыли уста Аббата. И как часто в последующие дни ни приходил смотретьнапортал, всегдаубеждался, чтопереживаюстрасти, импредреченные» [1, с. 21]. Рассказывая о событиях в аббатстве, характеризуя поведение Вильгельма, Адсон осмысляет происходящеесквозьпризмудогм, которымегообучали. Говоряопоступкахсвоегоучителя, герой описываетсвоеотношениекнимиодновременносоотноситспостулатамиучений, освоенныхимв процессеобразования. «Онкакбудтомыслилруками, что, намойвзгляд, присталоскореемеханику (меняжеучили, чтовсякиймеханик – moecus, прелюбодей, изменяющийумственнойжизни, скоей чистейшимсочеталсябраком)» [1, с. 8]. 33 Такое построение повествования обусловливается стремлением автора постичь суть изображаемых им явлений, найти истину, к которой стремится Вильгельм Баскервильский. Ибо именно она составляет основу развития сюжета. Обретение истины – конечная цель поисков Вильгельма и его рассл-едованияваббатстве. Повествованиероманапронизаноидеейцикличности. Авторигероипроизведениянеоднократно отмечают, чтовсевмиревращаетсяпокругу. Событияповторяются. Человечествопроходитчерез одниитежеиспытания. Болеетого, самроманначинаетсясцитатыизБиблииословеизавершается описаниемработыАдсонанадегорукописью. Повествованиероманахарактеризуетсяполифоничностью. ПословамС.А. Игнатовой, оно «несет в себе следы множества веков и стилей. <…> …XIV век – средневековье, которое породило изначальныйтекст; XVII век – барокко, которомуповествованиеобязанонекоторымиэлементамиэстетики, такимикакизбыточнаяописательность; XVIII век – классицизм, вдохновленныйрациональной философией… XX век: возникновениеиисчезновениерукописи, проблемыпереводаистилизации, описанныеавтором. XXI век: впроизведениенамеченыпроблемы, скоторыминеизбежностолкнется переводчикприпубликациикниги» [3, с. 109-110]. Повествуя о жизни в аббатстве, передавая собственные мысли и суждения, раскрывая взгляды окружающих его людей, Адсон нередко проводит параллели с миром природы. Так, например, рассуждаяовнешностичеловека, онутверждает, чтоона «вянет… каклуговойцветпередосенью» [1, с. 7]. Описывая Аббата, герой указывает, что по его лицу «пробежала какая-то вызывающая улыбка, нотутжеугасла, какугасаетночнаязарница» [1, с. 15-16]. Обращениекобразуприроды, соднойстороны, способствуетматериализациипонятий, окоторыхидетречь, сдругой – раскрываетединствохронотоповмиралюдейиокружающейихдействительности. Черезвесьроманпроходитмысльознаковойприродебытия. Помнениюавтора, каждоеявление действительностинесетвсебеопределенныйсмысл, которыйдолженуметьпостигатьчеловек. При этомзнаки, согласноконцепцииписателя, имеютдвоякуюприроду. Соднойстороны, онизаключают всебеуказаниенакакое-либоявление, факт, событиедействительности, благодарячемуихрасшифровкаприводиткпониманиюистины; сдругойсодержатложную, мнимуюинформацию, постижение которой вводит людей в заблуждение. Подтверждение тому – слова Вильгельма Баскервильского. ОбращаяськАдсону, онговорит: «… Всюпоездкуяучутебяразличатьследы, покоторымчитаемв мире, каквогромнойкниге. СказалжеАланЛилльский: Всейвселеннойнамтворенье – будтобыизображенье, книгаилизеркало, – и судил о неисчерпаемом обилии символов, коими Господь чрез посредство творений своих глаголеткнамовечнойжизни. Однаковселеннаяещекрасноречивее, чемказалосьАлану, иговорит нетолькоодалекихвещах (онихвсеготуманней), ноиосамыхблизких, ионих – яснееясного» [1, с. 10]. «Нонебудемзабывать, чтосуществуютзнаки, притворяющиесязначащими, анасамомделе лишенные смысла, как тру-ту-ту или тра-та-та…» [1, с. 49]. Тем самым, в романе раскрывается знаковая природа категории хронотопа [5, с. 26-27]. Время-пространство бытия героев выступает носителем определенной информации о прошлом, настоящем и будущем. Посредством знаков, заключенныхвдействительности, воВселенной, осуществляетсясвязьчастныххронотоповлюдейи хронотопамира, ведетсясвоеобразныйдиалогмеждучеловекомикосмосом. Интересна композиция романа. Произведение состоит из семи глав, каждая из которых повествует о конкретном дне из жизни героев и делится на эпизоды, связанные с богослужением. Отсюдаконкретностьичеткостьпространственно-временныхкоординатописываемыхсобытий. Главыпроизведениясопровождаютсяфразами, раскрывающимипромежуток, втечениекоторого развиваетсяизображаемоедействие, идающимипредставлениеобихсодержании. Такое построение позволяет, во-первых, обеспечить хронологию в изложении событий; во-вторых, акцентироватьвниманиечитателянанаиболеезначимыхявленияхимоментахвжизнигероев; в-третьих, создать иллюзию объективности и достоверности повествования; в-четвертых, воспроизвести «время-пространственное единство, постулированное в XVIII веке», воссоздать стиль той эпохи [3, с. 109]. Произведениевключаетпредисловие, примечаниеавтораизаключительныерассуждениягероя. Онипомогаютчитателюосмыслитьсутьпроисходящихявлений. Следует отметить, что основу сюжета романа составляет судьба рукописей, одну из которых находитиутрачиваетавтор, другуюразыскиваютВильгельмиАдсоннапротяжениивсегоповество 34 вания. Этообусловливаетсятем, чтопроизведениепредставляетсобой «повестьокнигах, анеозлосчастной повседневности» [1, с. 4]. Соответственно «настоящим сюжетом» романа выступает проведенная Адсоном «реконструкцияфактов, событий, текстов, подбор универсального кода, способного придать смысл и целостность разрозненным явлениям» [6]. Отсюда сложность композиции произведенияимногозначностьегохронотопа. Интересенфиналромана. Несмотрянакажущуюсязавершенностьавторскогоповествования, он фактическиостаетсяоткрытым. ИбовфиналепроизведенияпроисходитслияниехронотопаАдсонас хронотопомкниги. ГеройбудторастворяетсявСлове. «…Очемговорилистарыекнижныеобрывки, ияуженезнаю, ялидосейпорырассказывалоних, илионирассказывалимоимиустами» [1, с. 241]. Темсамымавторподчеркивает, чтожизньрукописипродолжается. Таким образом, отличительными особенностями романа У. Эко «Имя розы» являются многогранностьизображениядействительности, емкостьхудожественныхобразовихарактеров, сложность композиции и хронтопа. Философские рассуждения автора и героя органично сочетаются с занимательностьюсюжета. Списокиспользованнойлитературы: 1. ЭкоУ. Имярозы. – М., 2004 // http://www.fictionbook.ws/ prose_/prose_history/umberto-eko-imya-rozi.html 2. Ерохина Л.А. Организация хронотопа как часть стратегии «образцового автора» в романах У. Эко «Имя розы» и «МаятникФуко» // http://www.jurnal.org/articles/2012/fill10.html 3. Игнатова, С.А. Полифония и постмодернизм в романе У. Эко «Имя розы» // Общество. Среда. Развитие (Terra Humana). – 2012, № 3. – С. 108-112. 4. ЭкоУ. Шестьпрогулоквлитературныхлесах. – СПб, 2003. 5. ТемирболатА.Б. Категориихронотопаитемпоральногоритмавлитературе. – Алматы, 2009. 6. ЛотманЮ.М. Выходизлабиринта // ЭкоУ. Имярозы. – М., 1998. – С. 650-669. Жаксылыков А.Ж., доктор филологических наук, профессор, Казахского национального университета имени Аль-Фараби МЕТАСЕМАНТИЧЕСКИЕФОРМЫВСТРУКТУРЕЭССЕИ ИХПЕРЕДАЧАВПЕРЕВОДЕ Метатекст – парадигматическаясловесность, возникающаяпоисторическойнеобходимости, для выполненияособыхсверхзадач, стоящихпередколлективом, этносом, племенем. Всловаилифразы с метасемантическим содержанием вкладывается особое содержание, требующее исключительной мобилизацииколлективногосознания, осмысленияпроблем, возникающихнарубежевеков, апеллирующеексакральнымаспектамединстванацииилиэтноса. Вметатекстеаккумулируютсядуховный опыт коллектива, сакральные аспекты, социально-психологический план, суггестия, осознание высшейцели, выводящейзапределынастоящеговбудущее, подсознательные, матричныесмыслы, мифопоэтическаяпарадигматикаит.д. Скрытыйфункциональныйпланметатекста – этообращениек большому коллективу, призыв к мобилизации всех сил для решения задач исторического, эпохальногозначения. Посколькувдревниеэпохиподразумевалось, чтовтворенииметатекста – священной клятвы, договора между племенами участвуют боги (Митра, Тенгри, Индра), такая фразеология неизбежнооформляласькакмегалог – диалоглюдейсбогами, ссакральнымисиламиколлективной судьбы. В истории национальной устной словесности такая фразеология чаще всего носила ритуальный характер. Ритуальность – внутренний принцип метатекста. Ритуальность свидетельствует о многовековойтрадицииконсолидацииколлективаименночерезобряд, апелляциюквысшимсилам, заключениядоговорамеждунимиилюдьми, атакжемеждучленамиколлектива, вступающеговданный обряд. Безусловно, такими текстами выступали клятвы (анты), которые заключали вожди племен перед большими битвами с оборонительными целями или, наоборот, для масштабной экспансии. «Иллиада» и «Одиссея» выступаюткаксловесныеобрамления, разросшиесявокругядраметатекста – клятвывождей, сюжетже – какинвариантынарушенияэтойсвященнойклятвыилиподтверждения ее. Такова внутренняя смысловая структура и великой «Махабхараты», повествующая о расколе между царями двух кланов, Пандавов и Кауравов. В истории древнетюркских народов в качестве ядровыхметатекстов, разросшихсявокругритуалаклятвы, выступаюттакиеэпосы, как «Огуз-наме», 35 «Коркут». Они наиболее ярко свидетельствуют о древних традициях ритуальной клятвы вождей с апелляциейквысшим, божественнымсилам. Казахскийнарод, сформированныйреликтамидревних тюркских племен, полностью унаследовал всю ритуальную, магическуюсловесностьпредков, и не толькоунаследовал, ноиразвил, создалновыежанрыметатекстов. Кжанрамметатекстоввказахскойизустнойтрадицииследуетотнестирядлокальныхикрупных жанров, несущихнасебепечатьсуггестии, тоестьвербальноймагии: бата (благословения), осиет (наставления), жыр (героический эпос), алгыс (благопожелания), сарн (обращение к духам), ант (клятва), каргыс (проклятие), арбау (заклинание), дуга (молитва) идр. Так или иначе несут на себе печать особой суггестии (воинской магии) такие жанры казахской песенной эпики, как толгау (думы), терме (речитатив). Характерно, чтовсеэтижанрыносятэксплицитныйхарактер, тоестьвнутреннеониструктурированы как тексты, которыепредназначалисьдляколлектива, исполнялисьпередколлективом, кроме, быть может, каргысов и арбау – жанров шаманской этиологии, функциональность которых носилаболееузкийиспециализированныйхарактер. Яркийконсолидирующийхарактербылприсущ такимжанрам, как жыр, какправило, эпосыисполнялисьпередбольшимиколлективами (войсками) до начала битвы и цель таких песенных сессий была совершенно ясна – вдохновить воинов на сражение, вызвать у них особое состояние героического, жертвенного порыва, экстатического презренияксмерти. Жыры (эпосы) притакихисполненияхобрамлялисьцелымрядоммалыхпарадигматическихжанров: пословицамиипоговорками, притчами, мифами, параллелизмами, афоризмами, упоминаниями, ссылками на генеалогии, уранами (боевыми кличами), что несомненно усиливало воздействиевсегоглобальногометатекстанавосприятиебольшоймассылюдей. Такиегероические эпосы, как «Манас», «Кобланды», «Алпамыс», «Камбар батыр», «Ер Таргын», «Кероглы», «Сорок крымскихбатыров» идр. представляют собой вербальные конструкции, гдебольшиеметатексты – описание агиографии идеального героя, его пространственных перемещений, сцены эпических сражений, создаются сегментированием ряда парадигматических формул малой формы, но вполне канонического содержания. При этом имплицитный план такой архитектоники представляет вниманию исследователя идейную подоплеку корпуса обрядов и ритуалов, взаимодействующих парадоксальным образом. Этот план открывается, когда исследователь понимает, что каждая каноническая фольклорная форма, особенно – малая, представляет собой реликт или субстрат архаическихритуалов, болееилименееразвитыесловесныеблокинесутвсебередуцированныеформы, например, воинскихритуалов. Так, например, всветеподобногопрочтения, раскрываетсяритуально- магическая подоплека обычая тюркских батыров древних эпох вступать в словесную перепалку с врагом перед реальным поединком. В любом тюркском эпосе мы найдем такую коллизию. Смысл такого обычая становится понятным, когда учитываешь применение особой воинской вербальной магии – каргыса (проклятия), чем оно успешнее – тем вероятнее победа в схватке. Воины, чье сознаниебылообусловленокланово-генеалогическим, родовыммышлением, немоглинеприменять традиционнуювербальнуюмагию, втомчисле – шаманскую, онизачастуюбылиуверены, чтоимеют арка (сверхъестественного союзника). Сразить противника в словесном поединке – значит – обусловитьпобедувреальномпоединке. Верав арка (союзника), Кие (иррациональногопокровителя), Ие (святогодуха) – этопринципы, вытекающиеиздуховныхинститутовтенгрианства. Какизвестно, в степномархаическомверованиибылиразвитывсевозможныеформымагии, втомчислевербальные воинскиемагии. Целью воинских магических ритуалов было – вызватьособоеглубокоизмененное экстатическоесостояниедуха, когдавдохновленныйколлектив (илиотдельныйбоец) былспособен идтивбой, недумаяожизниисмерти, особственномвыживании. Воинскаямагиядревнихтюрков носила развитый характер и включала в себя обширный арсенал средств, однако нас интересует вербальнаясторонаэтогодейства. Анализ мифо-поэтических, парадигматических и формульных выражений (фразеологии) воинскоймагии (жыров, толгау, терме, антов, алгысов, осиетов, бата) показываетактивностьвысоких апелляций к духовным инстанциям, к богу (Аллаху, Тенгри), духам (кие, ие), иногда имплицитно подразумеваемую связь с арка (иррациональным союзником), с духом тотема. В то время как в отрицательнойвербальноймагии (каргыс, урыс) встречаетсяапелляциякдухам-стихиалиям, бестиалиям, демонам (пери, жын). Апелляцияквысокимилинизкимдуховныминстанциямяркораскрывает полевой характер магического континуума, тоестьизмененноесостояниеесть, посути, взаимодействие многих и разных сил. Оно и есть синкретическое действие физических и потусторонних сил, направленноечерезмикромирсубъектамистерии. Особенно ярко такое представление демонстрируетсявшаманскихмистериальныхдействах. Самошаманскоедействоестьцеленаправленная духовная корреспонденция – трансмиграция с помощью иррациональных сил, целью может быть 36 исцеление больного реципиента или полет в иные миры для получения знания. Теснаясвязьмежду воинской и шаманской магиями неоднократно фиксировалась учеными-антропологами1. Связь между шаманской и воинской магиями не случайна, это не простая корреляция, дело в том, что нередкобатырсчиталсебяшаманоминаоборот. Исследователямигероическогоэпосапоказано, что геройибатырМанасподчассчиталсебяишаманом (баксы), унегоестьиррациональныесоюзники, которые всегда сопровождали его в виде двух тигров (арка). При этом надо учитывать, что шаманскаяивоинскаямагия – этонеидентичныесемантическиепланы, онисовпадают, однаконево всем, особенно в зоне целеполагания. То, что их сближает, -вера в природную, генеалогическую избранность и предопределенность их миссии. Батыром или шаманом нельзя стать по своему желанию, этомиссия, астральнопредпосланная, предсказаннаяещедорождения. Казахская традиционная словесность, особенно риторическая, заимствовала очень многое из воинскойвербальноймагии, особенноеевысокийапелляционныйплан. Многиетвердыеикраткие формы вербальной воинской словесности заимствованы риторикой биев и шешенов без изменения, так как это высокие канонические образцы, именно через них осуществляется связь с духовными инстанциями. Такимиформамивречахбиевишешеноввыступаютпритчи, бата, осиет, алгыс, дуга, уран, сакральныеисвященныеимена (упоминания), магическиеисторииидр. Новое историческое время, в котором мы живем, далеко не случайно актуализировало ораторскуюриторикувеликихбиевишешенов, особенноТолеби, КаздаустыКазыбекбия, Айтекебия. Эти три бия – символические духовные воплощения трех казахских жузов, в том числе и такие демиургические фигуры, как Коркыт, Асан Кайгы, стали репрезентативным планом современной риторики, особенно активно задействованной в публицистике, эссе, устных выступлениях на большихсборищах – асахикурултаях. Цельтакойриторическойапелляцииквеликимавторитетам древностидалеконеслучайна – онасвязанаснамерениемавтороввновьконсолидироватьказахский народ, мобилизовать его скрытые духовные силы на новом историческом этапе становления Независимости. Ее стратегическая цель – вновь образовать некогда разорванное и подвергшееся эрозии единое духовное тело народа, то есть его пантеон, эгрегор, тем самым мощно подвинуть вперед в измерениях прошлого, настоящегоибудущего. Такимобразом, насамомглубокомуровне метатекст имплицитно взаимодействует с духовным планом коллектива (этноса, племени, союза племен), развернутогопоосивремен, чтоуказываетнадоминантусуществования: бытьвпрошлом, находитьсявнастоящем, стремитьсявбудущее. Формытекстовсметасемантическимсодержанием (жанры) функционируютвтакойнаправленнойструктуре – стрелевремени – какособыесуггестии энергии, корреспондирующие в континууме особым образом. Каждый жанр малой парадигматической формы несет в себе реликт ритуала. Имманентно несомый и свернутый в латентной форме ритуал и есть послание сквозь время. А когда приходит время новой актуализации духовного тела коллектива, запрос может даже принять форму востребованной общей национальной идеи, и тогда вновь оживают мифы и легенды, начинают говорить краткие, твердые формы, а в них – оживать древний ритуал. Мы живем в такое время, когда в словесной культуре казахов вновь актуализируются практически все выжившие малые твердые парадигматические формы. Алгысы, бата, осиеты, притчи, магическиеисториизвучатнетольковустныхвыступленияхнатоях, курултаяхи асах. Они подчас появляются и в текстах публицистики и эссе. Анты и каргысы пока находятся в зоне ожидания. Необычайно активен вновь возрожденный айтыс. Кызыл-ординская школа жырау традиции горлового и челюстного пения вновь возрождает технику устного сказывания больших эпосов, например, «Алпамыса», «Кероглы». Целью всех этих выступлений, поэтических и песенных сессий, айтысов, фольклорных фестивалей, курултаевиасов, когдацелостноиспользуетсяпочтивеськорпусномадическойэтнокультуры – являетсяимплицитно – собираниеколлективногодуховноготела, егооживление, восстановление пантеона и эгрегора, которые были почти разрушены в эпоху воинственной идеологической экспансии. Писатели и поэты, журналисты, историки, философы зачастую используют парадиг-матический фонд казахской словесности, не скрывая своей цели, декларируя восстановление всего космоса национальной культуры, возрождение традиционной этнопедагогики, создание барьера на пути космополитизма и глобализации, восстановление прежних и создание новых институтов формированиявсетогожегенотипа, вынесшегонасвоихплечахтяжестьмноговековойистории. Приведем в качестве иллюстрации фрагмент из книги эссе известного общественного деятеля АсаубаяМайлыбаева. 1 НаурызбаеваЗ. Вечноенебоказахов.-Алматы, Сага, 2013, с.214-216 37 «Ќай халыќтыњ да, соныњ ішінде ќазаќтыњ да рухани кµсемдік єлемі болды. ¤зімізді ѓана айтсаќ біздін еліміздіњ т±тастыѓын кµп жаѓдайда сол к‰йнде ±стап келген сол єлем. Ќасиетті хандарымыз бен µситетті билеріміз сол єлемде бас біріктіріп, ниет ќосу арќылы халќыныњ таѓдырына ие болды. Рухани кµсемдік єлемінде аќиќатты айтќанда алмас ќылыштай жарќылдаѓан, азуын айга білеген, ањырап сµйлеп, адуын, айбынды мінез кµрсеткен, тењселіп т±рып термелеп, тебініп тењдік с±раѓан, б±ќараныњ ќамы ‰шін б±лтаќтауды білмеген, елдікті айтып толѓаѓан, ерлікті айтып ерлеген, µсиет айтып µрлеген, кері тартќан кердењмен келісімге келмеген, ќазаѓым-ай дегенде ешкімге дес бермеген, ханѓа ќарап сµйлесе ќолтыѓына кірмеген, ќараѓа ќарап сµйлесе бірлігінді біл деген, батырѓа ќарап сµйлесе, елінді ќорѓап ж‰р деген, алмастан µткір тілі бар, ж‰регініњ т‰гі бар арыстар да алшањ басќан. Сен соларды біл жас ±рпаќ. Сен солардыњ рухын жас ±рпаќќа жеткіз жетелі, аѓайын. Таѓдырынњыњ терењ тамырын тауып, тартып кµр. Таѓылымына тамсан. Таќыр жерде шµп µспейді. Адам кµктен салбырап т‰спейді. Тегіміз бар. Тегіміздіњ терењ тамыры бар. Терењ тамырымызда ±лтыњныњ басын тауѓа да ±рып, тасќа да ±рып, тарихи кµшіњніњ таѓылымын таратып айтып кеткен тарландар бар». Нашперевод: У каждого народа, в том числе у казахов, есть свой духовный мир, выразителями которого были вожди, ораторы. Если говорить только о нас самих, то надо признать, что этот мир в разных обстоятельствах сохранял целостность нашего народа. Наши самые дальновидные ханы и прогрессивные бии смогли объединить этот мир, помыслы множества людей и тем самым направить в нужное русло судьбу народа. Духовная истинность мира признанных вождей проявляла себя в следующем: озвучивая правду, сверкающую, словно острие меча, они говорили протяжно и громко, с искусством и мужеством, бесстрашием льва, чьи клыки отточены самой луной; пылая душой, трепетно и неотступно требовали равенства, когда речь шла обо всем народе. Они не колебались и не юлили, волнуя слушателей, ссылались на авторитет всего народа, приводили примеры признанных героев, блистая образцами устной речи, приводили притчи и аллегории. При этом они никогда не уступали чванливым спесивцам, которые норовили сбить с толку, увести тему в сторону; когда разговор заходил об интересах всех казахов, не отступались и не шли на компромисс, говоря с ханом, перед ним угодливо не склонялись, обращаясь к простолюдинам, требовали от них помнить единство всего общества, обращаясь к батыру, требовали от него помнить о своем долге защищать народ и землю. У этих ораторов – вождей был острый, словно алмаз, язык, сердце, поросшее волосами,2 эти рыцари ходили величаво, ступая степенно. Молодежь, ты должна знать их. Братья, что старше, вы должны довести до сознания молодежи высоту их духа, убедить ее. Загляни вглубь истории, найди корни, выяви их. Восхитись моральными устоями. На голом такыре3 трава не будет расти. Человек не спускается с неба на грешную землю. У нас есть благородная родословная. У этой родословной глубокие корни. В глубине нашей истории были рыцари – вожди, которые, утверждали основы и устои жизни, вынимая душу народа словами истины и судьбы нации, вели его за собой. Анализэтогопримечательногофрагментапоказывает – переднамиобразец осиета – выступлениябияилишешена (оратора) передбольшимколлективомлюдей, когда озвучивается магистральнаяцельнамасштабныевремена. Именносподобнымиречамивыступалипередвоинамиивождями трехжузовТолеби, Айтекеби, Казыбекбидляконсолидациивсегонародавпредстоящихбитвахс джунгарами. Одновременно этот фрагмент усложнен наличием признаков и других жанров, терме, дуга (молитвы), внемзаметныапелляциикдревнимдуховныминстанциям, имеютсяопорныеархетипыисубстраты, которыесвидетельствуютобактивностиколлективногоподсознательногоначала. Жанровыйсинкретизмподобногороданеслучаен, этовыступлениечеловека 21 века, чьевербальное действонеизбежноноситмногостороннийимногоплановыйхарактер. Структурныйанализвыявляет следующее: объект обращения – современные поколения этноса, форма обращения – ритуальноканоническая (речиабызов-жрецов, вождей), скрытыеапелляции – кдухампредков, могучихвождей древности, чьи сердца поросли волосами, чей язык был острый, как алмаз. Такая структурная и семантическая многоплановость свидетельствует о наличии функционального полилога, то есть имплицитнойкорреспонденциичерездуховноетелопантеона. Образноговоря, переднамиобразец речи оратора древности, сквозь время обращающегося к нам и требующего вспомнить славное прошлое, вернуться к его нравственности, величию, бесстрашию, отринуть демонов забвения и отчужденностьдруготдруга. 2 Сердце, поросшееволосами – традиционнаяметафораказахскогоэпоса, символизирующаяпредельноемужествоибесстрашиевоина. 3 Такыр – иссушенная, безводнаяземля. 38 О жанровых признаках терме свидетельствуютособаяаллитерационнаяритмика, монорифмаи пафос: Рухани кµсемдік єлемінде аќиќатты айтќанда алмас ќылыштай жарќылдаѓан, азуын айга білеген, ањырап сµйлеп, адуын, айбынды мінез кµрсеткен, тењселіп т±рып термелеп, тебініп тењдік с±раѓан, б±ќараныњ ќамы ‰шін б±лтаќтауды білмеген, елдікті айтып толѓаѓан, ерлікті айтып ерлеген, µсиет айтып µрлеген, кері тартќан кердењмен келісімге келмеген, ќазаѓым-ай дегенде ешкімге дес бермеген, ханѓа ќарап сµйлесе ќолтыѓына кірмеген, ќараѓа ќарап сµйлесе бірлігінді біл деген, батырѓа ќарап сµйлесе, елінді ќорѓап ж‰р деген, алмастан µткір тілі бар, ж‰регініњ т‰гі бар арыстар да алшањ басќан. (Подчеркнуто нами – А.Ж.) О полномерной функциональности магической, ритуальной речи свидетельствует изысканная, сложнаяметафоричность, темнеменеенеуникальная, аотработаннаявмиреэпоса, толгау и терме, приобретшая все критерии твердой, канонической формы. В этом динамическом метафорическом построении заметны архетипы и субстраты очень древнего происхождения. Тщательный анализ выявляетихособоесодержаниеискрытоеназначение. Азуын айга білеген – буквальноезначениеэтой формулировки – точитьзубыолуну. Вэтомархетипеналожилисьдругнадругадваглобальныхслоя метасемантическогозначения. Во-первыхточитолунузубытольковолк, которыйвоя, купаетоскалв лунных лучах. Как известно, волк – архаический тотем тюркских народов, главная мифологема. Вплоть до принятия ислама тюркские войска ходили в поход со штандартом, на котором была изображена оскаленная золотая волчья голова. Перевод этого метафорического фразеологизма потребовал от нас больших усилий. Необходимо было провести этимологический и структурный анализ архаизма и затем найти вариант перевода, которыйпозволилбыпередатьнарусскомязыке скрытое значение фразеологизма: чьи клыки отточены самой луной. Второй смысловой аспект данноговыражения – луна. Какизвестно, до ислама тюрки поклонялись луне как ипостаси богини Умай, онаестьищеще – тоестьмать ( в древнем санскрите Шеша – великая змея, луна в фазовых переходах). Умай-щещевыступалаикакбогиняплодородияиодновременно – какпокровительница всехискусств. Присутствиепонятия луна втюркскойэпическойметафорике (впетроглифах, рунах) далеко не случайно, ибо это скрытая апелляция к высокой духовной инстанции древности. Таким образом, в этом удивительном образе соединились два смысловых плана, они буквально по закону круга вливаются один в другой: волк воет на луну, а луна омывает его оскал. Это, несомненно, великийсимвол. Об особом назначении данного фрагмента говорят следующие параметры метатекста: идеализация героев эпического прошлого (они говорили протяжно и громко, с искусством и мужеством, бесстрашием льва, чьи клыки отточены самой луной; пылая душой, трепетно и неотступно требовали равенства... они не колебались и не юлили…. говоря с ханом, перед ним угодливо не склонялись); формулирование нравственного кодекса для современников и будущих поколений; требование максимально внимать урокам предков, быть достойными их подвигов, находиться на такой же духовной высоте; обозначение пиететной дистанции по отношению к великому прошлому, символическая гиперболизация фигур пантеона, четкое обозначение задач -хранить заветы, быть бесстрашными, чтитьидеалы, бытьединымивборьбезабудущее. Таким образом дидактика подобных текстов заключается не в поучении и наставлении – ав имплицитнойпередачеособойсуггестии, информации, котораязакодировананаскрытомметаплане, и которая должна быть прочтена и понята в сложном патерне многомерного восприятия современиковибудущихпоколений. Именнопоэтомуподобныетекстыдолжныпередаватьсявпереводес особымвниманиемиподборомадекватныхсредстввпринимающемязыке. Литература 1. НаурызбаеваЗ. Вечноенебоказахов.-Алматы, Сага, 2013, с.214-216 2. Жаксылыков А.Ж. Сравнительная типология образов и мотивов с религиозной содержательностью в произведенияхказахскойлитературы. Эстетика 39 Кибальник С.А., доктор филологических наук, профессор Санкт-Петербургского государственного университета, ведущий научный сотрудник Института русской литературы (Пушкинский Дом) Российской Академии наук ПОЭТИКАИНТЕРТЕКСТУАЛЬНОЙАККУЛЬТУРАЦИИОРИГИНАЛА4 Характеризуя главного героя повести, В. С. Нечаева писала: «Бальзак, говоря об отце Гранде, часто называет его просто “le maitre”, “le vigneron”, “le bonhomme”, не находя нужным постоянно упоминатьоегопороке. ДляДостоевскогообразГранденеотделимотпредставленияоскупости. Он всюдуназываетего “скрягой”, “скупымисварливым”, прибавляяэтиэпитеты, гдеихнетуБальзака» [1, с. 122]. Целенаправленное подчеркивание Достоевским этой определяющей характеристики старикаГрандеидетрукаобрукусостилизациейэтогообразаподпушкинского «скупогорыцаря». Уженасамыхпервыхстраницахповести, рассказываяополученныхг-номГранденаследствах: «Покойные, все трое, были так скупы, что держали в сундуках мертвые капиталы, и втайне наслаждались своими сокровищами. 5 Старик Ла-Бертельер не хотел ни за что пустить в оборот своих денег, называл все обороты мотовством, расточительностию, и находил более выгоды в созерцаниисокровищсвоих, нежелиотдаваяихнапроценты» (c. 419-420;6 cр. французскийоригинал: «L’avarice de ces trois vieillards etait si passionne, que depuis longtemps ils entassaient leur argent pour pouvoir le contempler secretement. Le vieux M. De Bertelliere appelait un placement une prodigalite, trouvant de plus gros interets dans l’aspect de l’or que dans les benefices de l’usure»7), – Достоевский вводитотсутствующееворигиналеслово «сундук», атакжеоборот «мертвыекапиталы». Разумеется, последнеевыражениевзначении «деньги, непущенныевоборот» уПушкинаневстречается, хотя вообщеоднажды, хотяивметафорическомсмысле, онобылоимупотреблено, причемв «Онегине»: «Тыправ, ивернонамукажешь / Трубу, личинуикинжал, / Имыслеймертвыйкапитал / Отвсюду воскреситьприкажешь» [2, VI, с. 87]. ДалеезаходитречьосамомГранде, ивофразе: «Словом, вСомюренебылоникого, ктобыне былтвердоуверен, чтоуГрандеспрятангде-нибудьклад, сундучоксчервонцами, тайнаярадость, тайноенаслаждениестарика» (с. 420; cр.: «...il n'y avait dans Saumur personne qui ne fut persuade que monsieur Grandet n'eut un tresor particulier, une cachette pleine de louis, et ne se donnat nuitamment les ineffables jouissances que procure la vue d'une grande masse d'or» – p. 224), – Достоевскийсновавводит пушкинское «словечко» «сундучок» (уБальзака: «un tresor particulier, une cachette pleine de louis», т. е. буквально «особыйклад, тайник, полныйлуидоров»). УПушкинаещев «Сцене I» «Скупогорыцаря» сказано: «Азолотоспокойно всундуках / Лежит себе» [2, VII, с. 106], – аедвалинепервыесловаБаронав «Сцене II»: «Весьденьминутыждал, когда сойду / В подвал мой тайный, к верным сундукам. Счастливый день! Могу сегодня я / В шестой сундук ( в сундук еще неполный) / Горсть золота накопленного всыпать» [2, VII, с. 110]. И слово «сундук» повторяетсявэтойсцененеоднократновплотьдосамогоееконца. Передаваяфразу «ne se donnat nuitamment les ineffables jouissances que procure la vue d'une grande masse d'or» (« и по ночам предавался несказанным наслаждениям, которые доставлял ему вид большойгрудызолота»)8 вусеченномвиде, Достоевский, однако, дваждыпереводитвыражение «les ineffables jouissances» («несказанные наслаждения») как «тайная радость, тайное наслаждение старика», что, по-видимому, вызванословом «une cachette» («тайник»). Темсамымонвводитдругое пушкинское слово из начальной реплики Скупого рыцаря в «Сцене II»: «Весь день минуты ждал, когдасойду / Вподвалмой тайный, квернымсундукам» [2, VII, с. 110]. 4 РаботавыполненаврамкахгрантаМеждународногоконкурсасовместныхнаучныхпроектовРоссийскогогуманитарногонаучногофонда иФонда «Домнаукочеловеке» (Франция), проект№ 12-24-08000а/м. 5 Здесьидалеевмонографииполужирнымшрифтом, заисключениемособооговоренныхслучаев, выделеномной. – С. К. 6 Ср. переводЮ. Верховского, которыйотчастипростоследуетзаБальзаком, отчасти, возможно, идетпопротореннойдороге: «…сдавних поронидержалисвоиденьгив сундуках, чтобытайкомлюбоватьсяими. СтарикделаБертельервсякоепомещениеденегвоборотназывал мотовством, находя большерадости всозерцаниизолота, нежеливдоходахотростовщичества» (Бальзак О. де. ЕвгенияГранде // Бальзак О. де. Собр. соч.: В 10 т. М., 1983. Т. 2. С. 555). ДалеепереводЮ. Верховскогоприводитсяпоэтомуизданиюсуказанием номерастраницы втексте. 7 ТекстБальзакацитируетсяпоизданию, которымпользовалсяДостоевский: Balzac H. de. Scenes de la vie de province // Balzac H. de. Etudes de moeurs au XIX siecle. Paris, 1834. T. V. P. 223. Далеевнастоящейглаве «Eugenie Grandet» О. деБальзакацитируетсяпоэтомуизданиюс указаниемномерастраницывтексте. 8 Переводмой. – С. К. 40 Наконец, приописаниикабинетаг-наГранде, вофразе: «Здесь, когданочьюНанетахрапелауже так, чтодрожалистены, когдасобакабродилаподвору, аженаидочьскрягиспаликрепкимсном, старикраскрывалсвоюкубышку, пересчитывалсвоезолото, 9 гляделнанегожадно, поцелым часам, взвешивал его на весах, на руках своих, целовал свое сокровище с любовью, с наслаждением…» (с. 456) – передаваяпрозаическоеперечислениеБальзака: «La <…> venait le vieux tonnelier choyer, caresser, couver, cuver, circler son or» (p. 262; в пер. Верховского: «Старый бочар приходил сюда ссыпать, лелеять, перебирать, пересыпать, перекладывать свое золото» – с. 593), Достоевский снова вносит акценты, усиливающие ассоциации с пушкинским Бароном. Во всяком случае, фраза «гляделнанегожадно, поцелымчасам» отдаленнонапоминаетпушкинское: «Зажгу свечу пред каждым сундуком, / И все их отопру, и стану сам / Средь них глядеть на блещущие груды» [2, VII, с. 112], выражение «взвешивалего навесах, нарукахсвоих» вызываетассоциации спушкинским «Такя, погорстибеднойпринося / Привычнуданьмоюсюдавподвал, / Вознесмой холм…» [2, VII, с. 110], аслова «целовалсвое сокровищеслюбовью, снаслаждением», возможно, отчастивызваныпушкинским «Якаждыйраз, когдахочу сундук / Мойотпереть, впадаювжари трепет» [2, VII, с. 111]. Втожевремяг-нГрандеподперомДостоевскогонеразстилизованподпушкинскогоГерманна. Задумав «уничтожитьбанкрутство» и «спастичестьсвоегопокойногобрата» (с. 490), Грандеделает это, в основном подчиняясь привычке заниматься спекуляциями: «…sa bonne volonte doit etre comparee au besoin qu’eprouvent les joueurs de voir bien jouer une partie dans laquelle ils n’ont pas d’enjeu» (p. 298; пер. Верховского: «его благие намерения можно сравнить с потребностью закоренелых игроковнаблюдатьловкуюигру, гдеунихсамихнетставки» – с. 628). СравнениегнаГрандесигрокамиесть, следовательно, усамогоБальзака.10 Болеетого, французскийоригиналкак бызадаетвозможныеассоциациигерояспушкинскимГерманном. Ведь «Пиковаядама» открывается разговором гостей конногвардейца Нарумова после игры в карты, в ходе которого, один из них говорит, «указывая на молодого инженера»: «– А каков Германн! <…> отроду не брал он карты в руки, отродунезагнулниодногопароли, адопятичасовсидитснамии смотритнанашуигру» [2, VIII, с. 287]. У Бальзака речь идет о проигравшихся игроках, которые с удовольствием наблюдают чужую игру, уПушкина — оГерманне, которыйещеникогданеиграл, ноподолгуинеотрываясьзаняттем же. Достоевский амплифицирует и подчеркивает мотив, звучащий у обоих писателей: «они не отходятотстолаи, сложаруки, снаслаждениемсмотрятнаигрусвоихпобедителей; иэтодля нихсчастие, иэтозабава!» (С. 491).11 УБальзакаготовностьг-наГрандезанятьсяделамисвоегопокойногобрата, втовремякаквсеего собственные деньги вложены, сравнивается « с потребностью закоренелых игроков наблюдать ловкую игру, где у них самих нет ставки». Достоевский трансформирует лаконичную трезвость бальзаковского стиля в приподнятую риторику, ориентируясь при этом на пушкинскую ремарку о Германне, сделанную в главе II: «…целые ночи просиживал за карточными столами и следовал с лихорадочнымтрепетомзаразличнымиоборотамиигры» [2, VIII, с. 235]. ВотличиеотБальзака, у Достоевского речь идет не просто об игроках: « с ним было то же, что бывает с отчаянными игроками, спустившимивседокопейки» (с. 491). Выражение «отчаянныеигроки» — пушкинское иупотребленовтойже «Пиковойдаме» визвестныхсловахТомскогооегобабушке: «унейбыло четверосыновей, втомчислеимойотец: всечетыре отчаянныеигроки» [2, VIII, с. 229]. ВдальнейшемДостоевскийвновьподхватываетэтотгерманновскиймотив, описываядостаточно трезво обозначенную Бальзаком скупость Гранде, возросшую в конце жизни: «Depuis deux ans principalement, son avarice s’etait accrue comme s’accroissent toutes les passions persistantes de l’homme» (p. 360; пер. Верховского: «За последние два года скупость его особенно возросла, как возрастают в человеке все укоренившиеся в нем страсти» – с. 687). Переводя эту фразу, 9 Этотмотивзвучитвроманеещенераз, иеговсевремясохраняетДостоевский: «Таким-образом, отецидочь, каждый пересчитывалив этуночьсвоезолото: онпоехалпродаватьсвое; онабросаласвоевморелюбвиисострадания» (с. 512). 10 См. также: «Ониспытывал, какивсескряги, настоятельнуюпотребностьвестиигруслюдьми, законнымпорядкомдобиратьсядоих денег» (с. 627). Вофранцузскоморигинале: «Il se rencontrait en lui, comme chez tous les avares, un persistant besoin de jouer une partie avec les autres hommes, de leur gagner legalement leurs ecus» (p. 297). 11 Этотгерманновскиймотивзвучитприменительнокг-нуГрандеещенераз, дажеужепередсмертью: «Потомонприказывалприносить себе золота. Тогда Евгения разсыпала перед ним на столе луидоры. Старик смотрел на них по целым часам, словно дитя, едва начинающеевидеть, и, какудитяти, тягостнаяулыбкаслеталасустего» (с. 559). Ср. уБальзака: «Eugenie lui etalait des louis sur une table, et il demeurait des heures entieres les yeux attaches sur les louis, comme un enfant qui, au moment ou il commence a voir, contemple le meme objet; et comme a un enfant, il lui echappait un sourire penible» (p. 368–369; пер. Верховского: «Евгения раскладывала луидоры на столе, и он целымичасаминеспускалглазсзолотыхмонет, подобноребенку, который, начинаявидеть, бессмысленносозерцаетодинитотже предмет, и, какуребенка, унегомелькаланапряженнаяулыбка» – с. 680). 41 Достоевский прямо цитирует пушкинское выражение из «Пиковой дамы», употребленное по отношению к Германну: «… в продолжение двух последних годов, его скупость, его ужасающая страсть, достигла в нем крайнего развития, обратилась в неподвижную идею» (с. 550). Вспомним начало VI главы «Пиковой дамы»: «Две неподвижные идеи не могут вместе существовать в нравственнойприроде…» [2, VIII, с. 249]. Вводя вместо бальзаковского «les passions persistantes» («укоренившиеся в нем страсти») пушкинскую «неподвижную идею», Достоевский снова следует по направляющим, которые содержатся в самом французском оригинале. Две последующие фразы Бальзака: «Suivant une observation faite sure les avares, sur les ambitieux, sur tous les gens dont la vie a ete consacree a une idee dominante, son sentiment avait affectionne plus particulierement un symbole de sa passion. La vue de l’or, la possession de l’or etait devenue sa monomanie» (p. 360; пер. Верховского: «что подтверждается наблюдениями над скрягами, над честолюбцами, над всеми людьми, посвятившими жизнь одной господствующейнаднимимысли; всечувстваегосособеннойсилойустремилисьна символего страсти. Видеть золото, владеть золотом стало его манией» – с. 688), – содержат сразу два словесных маркера: «une idee dominante»(«одной господствующей над ними мысли») и «sa monomanie» («его мания») – которые сделали вполне допустимым использование Достоевским пушкинского образа, ставшего в сознании представителей русского лингвокультурного сообщества своего рода «прецедентным высказыванием» для обозначения «безумных идей», т.е. идей, всецело овладевшихчеловеком. Первый из них Достоевский перевел как «сильную страсть», а второй – как «предмет всех его желаний, всехпомышлений»: «Следуянаблюдениямнадхарактеромскупцов, честолюбцевисловом, всехтех, чьесердцебылоопустошаемо сильноюстрастию, можносказатьутвердительно, чтовсе способности, все чувства его сосредоточились на одном – на золоте. Блеск золота, обладание золотом, вотчтостало предметомвсехегожеланий, всехпомышлений» (с. 550).12 В другом месте, изображая перемену в отношении Евгении к своему отцу, Достоевский воспользовалсяизвестнымвыражениемоПетре I изпушкинского «Медноговсадника»: «Первыйраз в жизни она испугалась своего отца, поняла в нем властелина судьбы своей…» (с. 463). Ср.: « О мощный властелинсудьбы!..» [2, V, с. 147]. Всоответствующемфранцузскомтекстечитаем: «Pour la premiere fois, elle eut dans le coeur de la terreur a l'aspect de son pere, vit en lui le maitre de son sort…» (p. 305; пер. Верховского: «Впервыеонаиспыталастрахпривидеотца, увиделавнем владыкусвоей судьбы…» – с. 600). Такчтоподобныйпереводвполнедопустим, но, разумеется, необязателен. Если, по характеристике В. С. Нечаевой, переводчик значительно усиливает эмоциональную окраску речи Гранде по сравнению с текстом Бальзака («Твердый, как кремень, сомюрский купец превращаетсяподперомДостоевскоготовисступленногоманьяка, товрасслабленногостаричка») [1, с. 123], тоэтимиметаморфозамиписательявнообязанвоздействиюразнообразныхпушкинских претекстов. УстановкаПушкинаприсозданииобразаБаронанамногообразиепроявлениявчеловеке господствующейстрасти, какизвестно, имеласознательныйхарактер, однаждысформулированный им в «Table-talk»: « У Мольера Скупой скуп – и только; у Шекспира Шайлок скуп, сметлив, мстителен, чадолюбив, остроумен» [2, XIII, с. 160]. Сходныеявленияможнозаметить, обратившисьтакжекобразамЕвгениииШарля. Так, вхарактеристикепоследнегоподперомДостоевскоготоиделопроскальзываютвыражения, вызывающиеу читателя ассоциации с Евгением Онегиным. Это происходит уже при первом появлении героя на страницах романа: «Беглый взгляд Евгении успел заметить в комнате Шарля все роскошное хозяйство бывшего денди, все мелочи его туалета, ножички, бритвы, и все, все обделанное, оправленное в золото. Этот проблеск роскоши, эти следы недавняго, веселого времени, делали Шарляещеинтереснееввоображенииея» (с. 483). Вофранцузскоморигинале: «Eugenie avait apercu, par le regard furtif qu’elle jeta sur le menage du jeune homme, ce regard des jeunes filles qui voient tout en clin d’oeuil, les jolies bagatelles de sa toilettes, ses ciseux, ses rasoirs enrichis d’or. Cette echappee d’un luxe vu a travers la douleur lui rendit Charles encore plus interessant, par contraste peut-etre» (p. 290; пер. Верховского: «Евгения окинула беглым взглядом маленькое хозяйство молодого человека, тем взглядом, какимдевушкимгновенновидятвсеокружающее, изаметила красивыебезделушкиего туалета, егоножницы, егобритвенныепринадлежности, оправленныевзолото. Этотблескроскоши 12 ВдальнейшемДостоевскийиспользуетэтотобразужеприизображенииШарля:«Торговляначалась; Шарльбылсмел, предприимчив, деятелен. Однамысль, однаидеяегопреследовала – явитьсявПарижесмиллионамииблистательнее, чемкогда-нибудь» (с. 564). У Бальзакавсеготолькосказано: «Il etait domine par l’idee de reparaitre a Paris dans tout l’eclat d’une haute fortune, et de resaisir une position plus brillante encore que celle d’ou il etait tombe» – p. 374; пер. Верховского: «Имовладела мысль вновь появиться в Париже во всем блеске огромногобогатстваивновьдостичьещеболеезавидногоположения, чемто, какогоонлишился» – с. 701). 42 вубогойкомнате, гделилисьслезыстрадания, сделалдлянееШарляещеинтереснее – можетбыть, попротивоположности. Никогдаещестольважноесобытие, никогдазрелищестольдраматическое непоражаловоображенияэтихдвухсуществ, жившихдосихпорвспокойствиииводиночестве» – с. 620). У Бальзака нет слова «денди». Появилось оно у Достоевского, очевидно, по ассоциации с пушкинским Онегиным. «Как dandy лондонский одет» [2, VI, с. 6] – известная строка IV строфы первойглавы «романавстихах» Пушкина. Отразившееся в беглом взгляде Евгении «маленькое хозяйство» Шарля не могло не напомнить русскому читателю описание «уединенного кабинета» Евгения в XXIV строфе первой главы пушкинскогоромана: «Гребенки, пилочкистальные, / Прямыеножницы, кривые, / Ищеткитридцати родов / Идляногтейидлязубов» [2, VI, с. 15]. Ипотомуслово «dandy», напоминающееизображение щеголя Онегина в IV строфе: «Острижен по последней моде / Как dandy лондонский одет», — оказываетсятутболеечемуместнымсловесныммаркером. ТемболеечтоивыражениеБальзака «les jolies bagatelles de sa toilettes» («красивыебезделушкиеготуалета») моглонапомнитьДостоевскому началососедней, XXVI строфы: «Впоследнемвкусетуалетом / Заняввашлюбопытныйвзгляд…» [2, VI, с. 15]. ВыражениеДостоевского «всемелочиеготуалета» невстречаетсяуПушкина, нотакжеимеет отчасти пушкинский ореол. Ср., например, хрестоматийную формулу «Пиковой дамы», использованнуюприописаниипроцессараздеваниястаройграфини: «отвратительные таинстваеетуалета» [2, VIII с. 240] – иливыражениеиз «Барышни-крестьянки»: «тайны дамского туалета» [2, VIII, с. 120]. Слово «мелочи» вязыкеПушкинатакжевстречаетсядостаточночасто, причеминогдавсходныхсочетаниях: Чарский «вопреки мелочам своего характера, имелсердцедоброеиблагородное» [2, VIII, с. 266], «независимостьисамоуважениеоднимогутнасвозвыситьнад мелочамижизни» [2, XII, с. 81]. ВсоответствиисобщейподсветкойШарлявдухегедонистаОнегина, какимонобрисован впервойглаве, уДостоевского «cette echappee d’un luxe» («этотблескроскоши») заменяют «следы недавняго, веселоговремени». ВписьмеШарлякЕвгении: «…je me suis toujours souvenu, dans mes longues traversees, du petit banc de bois <…> Du petit banc du bois ou nous sommes jure de nous aimer toujours» (p. 380; пер. Верховского: « я постоянно вспоминал в долгие мои переезды деревянную скамеечку <…> деревяннуюскамеечку, накотороймыклялисьвечнолюбитьдругдруга…» – с. 707), – Достоевский переводитбальзаковскую «скамеечку» («du petit banc») «скамейкой» – словом, котороенесетвсебе прочные ассоциации с «Капитанской дочкой» и «Евгением Онегиным». Причем в последнем оно использовано Пушкиным как раз в сцене, в которой Татьяна признается няне в своей любви к Онегину: «Оставьменя: явлюблена / Имеждутемлунасияла / Итомнымсветомозаряла / Татьяны бледныекрасы, / Ираспущенныевласы, / Икаплислез, ина скамейке / Предгероинеймолодой / С платкомнаголовеседой, / Старушку вдлиннойтелогрейке…» [2, VI, с. 60]. По-видимому, для упрочения пушкинских ассоциаций Достоевский вставляет рядом со «скамейкой» «маленький садик»: «япринадлежуещемоимклятвам; помнювашмаленький садик, деревянную скамейку…» (С. 568), которогововсенетвофранцузскоморигинале. Слово «садик» в русском языке начала 1840- х гг. имело прочный пушкинский след, вызывая в памяти читателя ассоциации, преждевсего, с «Русалкой»: «Князь <…> Тут садик былсзабором – неужели / Разросся онкудрявойэтойрощей» [2, VII, с. 205]. Ср. такжевпушкинскомстихотворении 1816 г. «Изписьма ккн. П. А. Вяземскому»: «Блажен, ктовшумегородском / Мечтаетобуединеньи, /Ктовидиттолько вотдаленьи / Пустыню, садик, сельскойдом» [2, I, с. 180]. Вечернее посещение Евгенией спящего Шарля в его комнате трактуется переводчиком таким образом, что вызывает ассоциации с письмом Татьяны к Онегину: «Какое странное, в самом деле происшествие, неожиданное вжизни простой, неопытной девушки – войтиодной ночью вкомнату молодогочеловека!» (C. 489). Всевыделенныесловавэтойфразе (восновномэпитеты) привнесены Достоевским. У Бальзака просто сказано: «Quel evenement pour cette jeune fille solitaire, d’etre ainsi entree furtivement chez un jeune homme!» (p. 85; пер. Верховского: «Какое событие для этой привыкшей к уединению девушки – тайком прокрасться к молодому человеку!» – С. 626). Такое освещение этого эпизода более чем правомерно, поскольку снова задано самим Бальзаком, у которогонепосредственнодоэтогосказано: «Son ignorante vie avait cesse tout a coup, elle raisonna, se fit milles reproches. “Quelle idee va-t-il prendre de moi? Il croira que je l’aime”. C’etait precisement ce qu’elle desirait le plus de lui que je l’aime» (p. 85; пер. Верховского: «Внезапно кончилась для нее жизнь, полнаяневедения, онаначаларассуждать, осыпаласебяупреками: “Чтоонобомнеподумает? Онрешит, чтояеголюблю”. Амеждутембольшевсегонасветеонажелала, чтобыШарльподумал 43 именно это. Истинная любовь одарена предвидением и знает, что любовь вызывает любовь» – С. 626). Таким образом, это посещение имеет у Бальзака характер своего рода признания в любви. Во французском оригинале здесь есть еще две фразы, окаймляющие приведенную выше («Какое событие…») ипростоопущенныеДостоевским: «L’amour franc a sa prescience et sait que l’amour excite l’amour <…> N’y a-t-il pas des pensees, des actions, qui, en amour, equivalent, pour certaines ames, a des saintes fiancailles!» (p. 296; пер. Верховского: «Истиннаялюбовьодаренапредвидениемизнает, что любовьвызываетлюбовь. <…> Несуществуетлимыслиидействия, влюбвиравныедляиныхдуш священномуобручению?» – С. 626). Любопытно, что Достоевский все время, даже в начале повести, называет мать Евгении «старушкой», по-видимому, ретушируяеетемсамымподнянюТатьяны. Междутемнапервыхстраницахинапротяжениибольшейчасти «ЕвгенииГранде» ейещенетипятидесяти: «Всеуважалиее заеередкиехристианскиедобродетели, заеекротость, ижалелиеезауничижениепередмужемиза жестокости, терпеливопереносимыеотнегобеднойстарушкой» (с. 433). ХарактеризуястильпереводаДостоевского, В. С. Нечаеваотмечала, что «весьэтотсентиментальный, местамириторическийстильслужитдляидеализацииобразовм-мГрандеиЕвгении, особенно первой. ПереводчикудалилироническиезамечанияБальзакаонабожностистарушкииобобщейее тупости. Наоборот, онвнесрядцерковно-славянскихвыраженийкаквееречь, такивописаниеее смерти, от чего весь образ приобрел несколько иконописный, “житийный” характер» [1, с. 125]. Несомненно, этойже «идеализации» служитопределенноеретушированиеЕвгенииподпушкинскую Татьяну, аеематери – поднянюТатьяны. Наконец, приведемещеодинпример, когдафранцузскиедиалогиперсонажей – вданномслучае диалогслужанкиНанонсг-номГрандеоворонах: «– C’est-e vrai, monsieur, que ca mange les morts? – Tu es bete, Nanon! ils mangent, comme tout le monde, ce qu’ils trouvent. Est-ce que nous ne vivons des morts? Qu’est ce donc que les successions?» (p. 134; «Правдали, месье, чтоониедятмертвых? – Ты глупа, Нанон! Ониедят, какивсякий, все, чтонаходят. Аразвемынеживеммертвыми? Ачтоже тогдатакоенаследства?»13) – Достоевскийвводитврамкипушкинскогохудожественногоязыка: «Ах, сударь, ворон – гадкаяптица – клюетмертвечинудавсякуюпадаль! – дураты! Едят, какимы, все, чтобогпошлет; развемысамине щиплеммертвечину? Анаследство-то, анаследники-то?» (С. 465). Если у Бальзака сказано буквально: «он ест мертвых», – и далее: « А мы не живем ли мертвыми?», – тоДостоевскийвписываетэтоттекствречьПугачева, рассказывающегов «Капитанскойдочке » своюсказкуГриневу: «Оттого, батюшка, отвечалемуворон, чтотыпьешьживуюкровь, ая питаюсьмертвечиной <…> Воронсталклеватьдапохваливать. Орелклюнулраз, клюнул другой, махнул крылом и сказал ворону: нет, брат ворон, чем триста лет питаться падалью <…> Но жить убийством и разбоем значит по мне клевать мертвечину» [2, VIII, с. 353]. В уста бальзаковскойслужанкиДостоевскийвкладываетбуквальновоспроизведеннуюгриневскуюформулу «клевать мертвечину», а также слегка переиначивает его выражение «питаться падалью» ( в «клеватьмертвечину давсякуюпадаль»). ВсевышесказанноепозволяетрешительнооспоритьсуждениеЛ. П. Гроссманаотом, чтопереводДостоевского «имееттопреимущество, чтооннаписанрусскимязыкомбальзаковскойэпохи, мы сказали бы в гоголевской манере, уже отмеченной, впрочем, слагающимся стилем петербургского натурализмаи “физиологии” сороковыхгодов» [3, с. 85]. Наоснованиивыборочногоанализастиля Достоевскоговсопоставленииспушкинскимстилемиинтертекстуальныхсвязейперевода «Евгении Гранде» с пушкинскими произведениями можно заключить, что в действительности Достоевский вписывалсвойпереводнетолько, аможетбытьинестольковгоголевскую, скольковпушкинскую языковуюилитературнуютрадицию. Об этом же в основном свидетельствуют и выводы сопоставительного анализа Нечаевой: «слог егочастопринимаетхарактерпатетическойдекламации, изливающейсявдлинныхпериодах. Однако какой бы из них мы ни сравнили с переводом Достоевского, мы обнаружили бы его еще большее расширение, усложнениеврусскомпереводе. ВповествованииобЕвгении, еелюбвипереводчикв изобилии привлекает повторения всякого рода, синонимы, тавтологии. Здесь для определения различных душевных движений он подбирает по три новых эпитета и, не удовлетворяясь ими, пользуется выражениями “какой-то”, “неизъяснимый” <…> в переводе периоды не только расширяются в объеме, но чрезвычайно усиливается их патетический тон, усложняется риторика, вводятсяобороты “высокогостиля”, славянизмы» [1, с. 124-125]. 13 Переводмой. — С. К. 44 Приведенныенаблюденияпозволяютпроследить, какДостоевскийвырабатываетсвойсобственный романтический стиль, опираясь на отмеченные «истинным романтизмом» образы Пушкина. Особую роль при этом играет отмеченная выше преимущественная ориентация Достоевского на «Пиковуюдаму». Этаориентация, безусловно, проявляетсятакжеивстиле. Переводяпосвященный изображениювосновномделовойсредытекстБальзака, писательпрактическиинеимелбольшого выбора, на что ему опереться из русской литературы, и «Пиковая дама», «Скупой рыцарь» и «ЕвгенийОнегин» стоялитутвневсякойконкуренции. Отчасти Достоевский перелагает Бальзака именно тем, по определению В. В. Виноградова, «средним “светским” стилем», «насыщеннымэмоциональностью», отличающимся «повествовательнымдинамизмом » «и «полнойнапряженногопсихологизма» [4, с. 236, 220, 229, 220]. Однакожепри этом он ознательно не стремится к характерному для «Пиковой дамы» «резкому уменьшению количества эпитетов», использованию «приема недоговоренности» и связанным с ним «своеобразнымпринципамсинтаксическогопостроения » [4, с. 227, 234], т.е. кпушкинской «нагойпростоте» [1, XI, с. 11], чуждойскладывающемусяегособственномуписательскомустилю. Анализ того, как в переводе «Евгении Гранде» складывается индивидуальный стиль Достоевского, должен стать предметом отдельного монографического исследования. Между тем о многочисленных автореминисценциях, отсылающих к этому переводу в последующем творчестве писателя, – напримереизображенияпровинции, занимающегоцентральноеместовповести «Дядюшкин сон» иромане «СелоСтепанчиковоиегообитатели», – речьпойдетвследующемразделе. Списокиспользованнойлитературы: 1. НечаеваВ.С. РаннийДостоевский (1821-1849). – М.: Наука, 1979. 2. ПушкинА.С. Полноесобраниесочинений: В 16 т. – Л.: Изд-воАНСССР, 1937-1949. 3. . ГроссманЛ.П. БальзаквпереводеДостоевского // БальзакО. де. ЕвгенияГранде / Пер. Ф.М. Достоевского. Ред. и коммент. Л.П. Гроссмана. – М., 1935. 4. ВиноградовВ.В. Стиль «Пиковойдамы» // ВиноградовВ.В. Избранныетруды: Оязыкехудожественнойпрозы. – М.: Наука, 1980. Ахмет К., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ доценті, филология ѓылымдарыныњ докторы ХХЃ.Б. ЌАЗЄДЕБИЕТІТАРИХЫНЫЊЗЕРТТЕЛУІ (С. М¦ЌАНОВ Ѓ. ЌАРАШ¦ЛЫТУРАЛЫ) Ќазаќєдебиеттарихындабаѓыжанбайж‰ргенаќынныњбірі – Ѓ±марЌараш±лы. ЕњалѓашСєбит М±ќановтыњ осы зерттеуіне іліккенмен мектеп оќулыќтарына бірде ќосылып, кµбіне ќосылмай, єдебиеттарихынанµзінетиістіорыналаалмай, “±мытылып” ќалаберетін, неалашшыл, несоветшіл емесдарындардыњбіріосы – Ѓ±мар. Дєуірлердіњ µлі арасындаѓы саяси-єлеуметтік жаѓдайларѓа байланысты жєне оныњ діни-єдеби кµзќарасыныњ сырына жете бермегендіктен елеусіз ќала бергенін кµреміз. Кµзі тірісінде болсын, трагедиялыќ ќазаѓа ±шыраѓаннан кейін болсын, Ѓ±мардыњ єдеби м±расына шындап кµњіл аударѓандардыњм‰лдемазболѓаныдазерттеуісінекедергіжасайберді. ОсыењбектіжазаркездеСєбит М±ќановЃ±мардыбілемін-аудегенХалелЕсенбай±лыменкездесіп, єњгімелесседесусыныќанбаѓан сияќты. “Ѓ±мардыњµміртарихынбізжазыпотырѓанаќындарымыздыњішіндегіењазмєліметтісідеп санаймыз” дегенінен аныќ ањѓарамыз. Сондыќтан да Ѓ±мар Ќараш±лыныњ шыѓармашылыѓы осы ењбекте т±њѓыш рет баяндалып, єйтеуір Сєбит М±ќановтыњ бейнетќорлыѓы жєне эстетикалыќ танымы арќасында ќазаќтыњ Ѓ±мардай дарыны болѓан екен деген дењгейге жетіп, кейінгі уаќытта бірлі-жарымды єњгімелердіњ µзегі болды. Сондыќтан Ѓ±мардыњ осы дєуірге дейін сыздыќтап келе жатќанруханиµміріосы “Тарихќа” кіргендігініњарќасыдеуімізкерек. СєбитМ±ќановЃ±марµмірініњелжадындаж‰ргенбелестерінатауменшектеліп, артындаќалѓан єдебим±расыжµнінде, ењалѓашшыќќан “Ќарлыѓаш” µлењдержинаѓы, оданкейінгі “¤рнек”, “Бала т±лпар”, “Аѓа т±лпар”, “Тумыш”, идеялыќ жаѓынан кілтипаны бар “Т±рымтай” жинаќтарын бас 45 басына єњгімелеп, кµп жаѓдайда шыќќан жылдарын дєлме-дєл кµрсетуге бара бермей, шамалап кµрсетеді. Ѓ±мардыњ ќазаќ єдебиетініњ ежелгі дєуірін зерттеуге к‰ні б‰гінге дейін демесін болып келе жатќан “Шайыр”, “Кµкселдір” деген халыќ єдебиет жинаѓын бастырды” (1,165) деп атап кµрсеттіСєбењ. Сєбит М±ќановтыњ бейнетќорлыѓын ањѓартатын жайлар да аз емес. Мєселен, “Ќарлыѓаш” пен “Тумышы” табылмады. Оныњалѓашжазѓаныныњт‰рісолардаеді. Біздіњќолымыздаоныњбастапќы жазбасынан бар материал Омардыњ µз ќолынан µткен “Шайыр” дейтін кµркем єдебиет жинаѓында басылѓан µлењдері мен Тµлеген ±лы Ибрайым деген Омармен елдес бір м±ѓалімніњ жіберген µлењдері” (1,166) деген хабарламаныњ айтары мол. Осындай болмашы д‰ниеге с‰йеніп екі жарым баспатабаќзерттеуж±мысынжазыпшыќќаны, єрине, ќайранќалдырады. Монографиялыќпортреттітаѓыда “Ќарлыѓаш”, “Ќырѓи”, “Тумыш” дейтіншыѓармалары (кітаптары) ќанша іздегенімізбен ќолѓа т‰спеді. Оларды т‰сіргенде Омар туралы берген материалымыз толыѓыраќболареді. Єйткенменнегізгісарыныбізкµрсеткеншыѓармалар. Сондыќтаншамалыт‰рде Ѓ±мардытануѓаосылардажарайды-аудейміз. Толыќтырудыалдаѓыµміртаѓыдакµрсетеді” (1,207) деп жарќын келешекке зор ‰міт артќанымен Ѓ±мар Ќараш±лыныњ тањдамалы шыѓармалары тек егемендікжылдарындаѓанажарыќкµргеніµкінішті. 1953 жылы ќазаќ єдебиетініњ халыќтыѓы жµнінде республикалыќ жиын болып, ќазаќ батырларынан кедейден шыѓып, кембаѓалдарды асыраѓан “Ќамбар батыр” ѓана халыќтыќ деп табылып, µњге батырларымыз к‰ресінге ыѓыстырылып жатќанда біраз аќындар солардыњ соњынан ілесіп кеткен-ді. СоныњбіріосыЃ±марболатын. Сондаѓынегізгідєлелдері – “Тумышта “Ќарлыѓаш” болып кедей-кепшіккесутасымаќболѓандар “Балажєнеаѓат±лпарларѓа” мініпќазаќсахарасындасайрандамаќ болѓандар февральда “Ќырѓиѓа” кездесіп, Октябрь т±сында “Т±рымтайѓа” жем болады. Байќайсыздар ма, Ѓ±мар Ќараш±лы Октябрь революциясын Т±рымтайѓа тењеп, біздіњ б‰гінгі жарќын µмірімізді манс±ќтап отырѓанын” деген саяси зияны мол желпілдеме сµздерді айтќандар болѓан. СєбитМ±ќановЃ±мардыњшыѓармашылыќдењгейінедєуіртєуірбаѓалаѓанмен, кейінгіойларѓаµзек болартапшылдыќпікірдієртараудаањѓартыпотырѓанынайтпайкетеалмаймыз. Б±лтенденциябар портреттерге тєн ќ±былыс, одан ешкім сау ќалѓан жоќ. Алайда, Ѓ±мардыњ “ХХ ѓасырдаѓы ќазаќ єдебиеті” зерттеуіне ілігуініњ µзі айрыќша мєнді кµрініс екенін баѓалай білу керек. Осы кітапта єњгіме болмай ќалѓандардыњ, оныњ ішінде Шєњгерей Бµкеев, Н±ржан Наушабаев, Шєкєрім Ќ±дайбердиевтердіњ шыѓармашылыќ таѓдырына ойлана кµз салсањыздар, онда С.М±ќановтыњ ќаламы ќалайб±лањдаѓаныменкµреміз. Е.Ысмайылов 1941 жылѓы 9 сынып оќулыѓында жєне СССР жоѓарѓы кењесі президиумыныњ тµраѓасыК.Е.Ворошиловќасемейт‰рмесінен 1952 жылыжазѓанµтінішхатындаќатекµзќарасыныњ себептерінбылайашады. М±ныт‰сіндірмедеуденкµріѓылымизерттеуењбегідеседеболѓандай. “Омар Карашев” (1876-1921) видный поэт со сложной противоречивой творческой деятельностью. Получив в молодости образование в духовной школе, Карашев до 1905 года работает имамом (духовнымнаставником); подвлияниемпервойрусскойреволюции (1905г.) онстановитсяна путьпросветительства, допускаядажерусскогоучителявмедресе (вшколу) примечетидляобучения казахскихдетей, за что он лишается звания духовного сана (имама). Послеэтогопериода (до 1914 года) онактивновыступаетсосвоимипроиведениями, беспощадноборясьстемнотойневежеством народной массы, призывая их к овладению русской культуры, также критикуя несправедливость царскойадминистрации, волостныхправителейипредставителейэксплуататорскихклассов, сдругой стороны восхваляет стары феодальный аул. В 1917 году становится на путь буржуазного национализма, алашордынец; в 1918 годупереходитнасторонусоциалистическойреволюции, в 1919 году вступает в ряды коммунистической партии, активныйсоветскийработник. В 1921 году умирает от рук белых бандитов, будучи ответственнымработником в качестве уполномоченным по хлебозаготовке. Для подтверждения этих фактов имеются все данные его творчестве. Исходя изленинского положения о противоречии Л.Толстого, также исходя из научного опыта русских советских литераторовотворчествеА. Блока, В.Брюсоваидругихписателейсбольшимидейнымипротиворечиями я написал раздел учебника Карашеве, пытаясь показать сильные и слабые стороны его творчества. Однако, повторяю раздел учебника о Карашеве написан мною неудачно, ошибочно. Кроме того будущиавторомучебникапоказхскойлитературеяприразборепроиведенийКарашевабольшевсего придерживался в рамках программы и списка произведений поэта, утвержденных министерством просвещения КазССР (изд. 1939г.) а также принимал во внимание оценки, данные Карашеву, как классику, просветителю казахской литературы революции ІІ съезда писателей Казахстана (см. жур. «Литератураиискусство» № 7, 1937г.) ивисторииКазССР (изд. 1943г.). Длявыясненииистиныо Карашевеомоейошибкипрошуознакомиться: главойучебникапоказахскойлитературе (изд. 1943, 46 1946 гг.) и рукописно-краткой биографической справкой и с приложением из его произведений на русском языке под названием «Омар Карашев» (33 стр.), который хранится в моем личном деле. “МБДККазСРР” дегені ќателігін мойындау емес, ќайтаосындайаќын-жазушылардыєдебиеттарихында зерттей т‰су, елге таныта беру ќажеттігін ањѓартќан еді. Осындай идеалогиялыќ ќияњќылыќтардыСєбитМ±ќанов 20 жылдардыњаяќт±сындааныќкµріп, білгенненкейінсоциологиялыќ тапшылдыќ сµздерден тартынбай негізгі идеясын єдебиет тарихында кімдердіњ болѓанын кµрсету пиѓылынадєлелеткенінањѓарамыз. Тиливалди-Хамраев А. доктор филологических наук, главный научный сотрудник Института литературы и искусства им.М.О.Ауэзова МОН РК НОВЫЙВЗГЛЯДНАИСТОРИЮКАЗАХСТАНА СовременнаяисторическаянаукаКазахстанастремитсяприменитьтакиеподходы, помогающие всесторонне осветить те стороны исторического процесса, которые прежде оставались в тени. Для такого анализа ученые прибегает к нетипичному методу исследования, экспериментируют с масштабом исследования. Таков концептуальный подход в учебнике «История Казахстана» , известного ученого, доктора исторических наук, отличника образования Республики Казахстан, награжденного почетной грамотой Республики Казахстан, медалью «20-летие Независимости Республики Казахстан», золотоймедалью «Бірлік» АссамблеиНародаКазахстана, профессора, Г.В. Кана. ДанныйучебникпоисторииКазахстана, который выдержал несколько зданий подряд, былрекомендован в качестве базового Министерством образования и науки Республики Казахстан КИСИ при ПрезидентеРК, научно – экспертным советом АНК и историческом факультетом МГУ им. Ломоносова. Следует отметить, широкий круг научных и общественных интересов ученого: формированиесобственнойнаучнойшколыпопроблемаммежэтническихотношенийвКазахстане, активное участие в работе государственных комиссий Республики Казахстан: (подготовка Года народного единства и национальной истории-1998 г.) участие в подготовке различных общественно-политических документов правительства (один из авторов «Доктрины национального единства Казахстана »). Изучение национальной истории на основе единой фундаментальной государственной программы «Народвпотокеистории» -было и остается одной из актуальнейших проблем разработки современнойнаучнойметодологиипоисторииКазахстана. Учебник «ИсторияКазахстана» длявузов КанаГ.В. является особо значимым и личным вкладом в расширение горизонтов национальной историиказахскогонародаиформированииновогоисторическогомировоззрениянации. В научном переложении история Казахстана с древнейших времен до современности, в этом незримомпротивостояниисмысловиценностей, предстаетосновнымспособомсохраненияисторической памяти и самосохранения нации, чтоневозможнобезопорынаисторическоепрошлое. Концептуальное решение узловых вопросов национальной истории во взаимосвязи с мировыми научными тенденциями и направлениями в аспекте сравнительной инвариантной мировоззренческой системыстановитсядоступнамировойнаукеблагодаряосновополагающейнауке – наукеобистории нации и государства. На стратегическом этапе состоявшегося государства, Кан Г.В. сумел всесторонне осмыслить историю Казахстана с высоты современной науки и создать целостную национальную историческую картину Казахстана. Несомненно, в учебно-воспитательном процессе высших учебных заведений чрезвычайно важную роль играет целенаправленное изучение отечественнойистории, иона, какосновополагающаямировоззренческаядисциплина, нетолькодаетзнания опрошломстраны, ноиформируетгражданственность, уверенностьвбудущем. Историки, критически переосмыслившие структуру учебника Кана Г.В «История Казахстана», солидарнывтом, чтоонсодержитбогатейшийматериалпоисторииКазахстанасдревнейшихвремен донашихдней, учитываетиобобщаетпоследниедостиженияисторическойнауки, атакжеистории Казахстана как учебной дисциплины. Нужно отметить, чтоавтор, сопоставляяразличныеподходы, существующие в освещении того или иного события, приводит наиболее аргументированные, общепринятыеположения. Вцелом, книгазиждетсяна 4 основныхпринципах: 47 -опоранаклассическиенаучныестандарты, чтопризнаноМОНРК, КИСИприПрезидентеРК, АНК, МГУимениМ.Ломоносова; -опоранадостиженияпоследнихлетиобщепринятыеточкизрения, чтодаетвозможностьавтору избегатьпротиворечийвинтерпретациизначимыхисторическихфактов; -опора на принцип «практическоеинаглядноеисследование», всеснятыефотоматериалы, анализместности, ландшафта, предоставиливозможностьпо-новомувзглянутьнаисторическиесобытия; -опоранаинтерактивность, нарративностьматериала /фольклор, сведенияобиографии/ позволяетобойтиострыевопросы, дискуссииит.д. БеспрецедентныйпутьКазахстанапослеприобретениянезависимоститребуетпереоценкиотношениякееистории, переосмысленияпроисходившихнапротяжениивековсобытий, существенного углубления понимания ее движущих сил и энергий. По мнению, Кана Г.В., в случае успешного результата исследований и анализа событий это поможет углубить понимание исторических процессовивыявитьимплицитныевызовы, атакжеопределитьпутидляпротивостоянияснимивообще. Общеизвестно, что способность предвидеть возникновение социальных и природных катастроф превращаетисторическуюнаукувразрядвеликихнаук, которыйсвоюочередьможетспособствовать созданиюуникальнойцивилизацииикультуры, решатьчрезвычайносложныезадачисовременного общества, преодолеватьсоциальныеколлизиииприродныекатаклизмы, общественнуюпассивность. Такой исторической науке легче будет разгадывать тайны инерции исторического процесса и выигрывать там где она часто проигрывала. В эпоху глобализации проигрыш исторической науки означает не только разрушение национальной системы бытия отдельного народа, но и всей цивилизации. ИменносодержательнаяструктураучебникаКанаГ.В. объясняетпричиныусложненияобщественно- политическихикультурно-религиозныхотношений, ростмасштабовкоторыхискорость их изменений может порождать опасность и сломать сложившиеся формы жизни, беспощадно истреблять людей и природу. Учебник по историю Казахстана Кана Г.В. предназначен для пониманияприродыисторико- культурныхисоциальныхизменений, раскрытияглубиныусложнившихся общественныхколлизий, что, вконечномсчете, должностатьпредпосылкойконтроляобществанад стихийнымиявлениямибытия. Другойособенностьюучебникаявляетсяеговоспитательнаяфункция. Вкнигесправедливоотмечено, что в таком поликультурном этническом обществе как наша, казахстанскаяисторияиграет неоценимую консолидирующую и общественно-политическую роль. Несмотря на очевидную актуальностьисторическойнауки, внастоящеевремяощущаетсянехваткавсестороннихиглубоких исследованийпоисторииКазахстана. В стране осуществляется глобальная реформа образования и переходнасовершенноинуюкредитнуюсистемуобучения (программа "Народвпотокеистории") , предполагающую разнообразие учебников и учебных источников. Поэтому книга Кан Г.В., бесспорно, являетсясвоевременнойиполезной. Учебник профессора Кан Г.В. выгодно отличается от других подобных изданий тем, что оптимальносочетаетфундаментальнуюиприкладнуюстороныисторическойнауки. Этиценностисформулированы на основе обобщений истории Казахстана с древнейших времен до наших дней и выступают целостной формой ее саморазвития, самокритики, самосовершенствования человека и общества. Книга Кана Г. В. -это начало выработки новых ценностей истории, необходимый инструмент ее самосовершенствования, формирования общественной путей избегания хаоса, дезорганизации и распада. Любое познание истории, по конечному выводу автора, включает не только механистическоеописаниепредметнойсемантикиисторическогопроцесса, аобъяснениеегопричин и условий, а также понимание того, на каком уровне само общество осознает смысл собственных действийиустремлений. Этосоответственнопредполагаетдлячеловекаиобществаактуальностьих изучения, накоплениеопытадлякорректировкеэтихизмененийиконтроля. Данныйпроцессможет анализироваться с точки зрения уровня сообщества и роли личности в целом, потому что исторический процесс неизбежно включает в себя духовную эволюцию и практическую рефлексию на общественные события. Отказ от решения социальных и этнокультурных противоречий может постепенностимулироватьуглублениерефлексии. Внимательноеизучениеучебникадоказывает, что висториисохранилисьлишьтекультуры, теееформыиценности, которыенацеливаютличностьна воспроизводство, сохранение, интеграцию. Если общество создает условия для сохранения через деятельность человека исторически сложившихся социально-культурныхотношений, тоонообеспечиваеттакжеосновудлясвоегосуществования. Авторуудалосьвсвоемучебникевдостаточнообъемеотразитьсовременныедостиженияисторической науки. Его большой педагогический опыт, знание методологических подходов позволили 48 сделать содержание учебника всеохватывающим, доступным, легко читаемым, занимательным и одновременноотвечающимнасущнымтребованиямобщества. Книгаудивительнымобразомрассказывает об историческом опыте Казахстана, особенности казахского народа, становящегося ярким примеромсозиданияивсеобъемлющегоуспеха. Во вводной части Кан дает методологическое обоснование исследуемого материала. Он в частностипишет: "'ИсторияКазахстанаимеетсвойлогическийстержень, которыйпроходитчерезвсе эпохи, этапы и периоды, начиная с древних времен до наших дней. Он воедино связывает все разнообразие событий и явлений в пространстве и во времени, именуемым отечественная история. Чтожеявляетсяэтимстержнем? Этоэтногенезгосударствообразующейнации -казаховисовместная историявсехнародовКазахстана. Вокругэтойосиотбираются, группируютсяиобобщаютсяфакты, события, документы. В противном случае история будет состоять из простой суммы отдельных эпизодов, может быть, любопытных и забавных, но вне этой логической связи бессмысленных и бесполезных". Действительно, анализ истории Казахстана как государствообразующей нации, где отражается в полном объеме история всех народов, населяющих Казахстан, требует не только понимание механизмов общественных отношений, ноипутейдальнейшейихгармонизации, таккак онаявляетсяистиннымбогатствомнародареспублики. ПрофессорКанГ.В. имеетболеестанаучныхисследований, втомчислеотдельныемонографии, опубликованные как в Казахстане, так и за рубежом. Ведущие отечественные ученые-историки, в частности, доктораисторическихнаук, профессораМ.К.Койгелдиев, Т.О.Омарбеков, А.Г. Сармурзин и многие другие, которые, прежде всего, ценили Кана Г.В. как ученого-историка, высококвалифицированного специалиста в области исторической науки и автора актуальных научных трудов и исследований, отметили качественно-количественные методы в историографии массовых статистическихданныхпосоциально- политическойистории, методыизучениядинамикииструктуристорическихявленийипроцессов, многомерногоанализа, основныепринципымоделированиеавтором, в изучении сложных общественно-политической истории, типологии исторических парадигмов и явленийит.д.. Книга отпечатана на твердом переплете, прекрасно оформлена, полиграфия учебника, как отметили участники презентации, безупречна. Учебник является бесценным вкладом в развитие историческойнаукиисоциологиинашейреспублики. Использованнаялитература 1. Койгелдиев М.К., Омарбеков Т.О., Сармурзин А.Г. Рецензия на учебник для вузов Г.В. Кана «История Казахстана»// almatykitap.kz/press/2/47.jsp 2. АлтаевА.Ш. РецензиянаучебникдлявузовГ.В. Кана «ИсторияКазахстана»// Информационно-аналитический журнал «Саясат», ноябрь, 2005. № 11. Резюме Тарихшы Г.В. Кандыњ жоѓары оќу орындарына арналѓан «Ќазаќстан тарихы» атты ењбегінде т‰рлі методикалыќ тєсілдердіќолданубойыншаерекшеленеді. Ѓалымќазаќтарихынарнайымоделдікќубылыстазерттеген. ‡мбетаев М. Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университеті Ќазаќ єдебиетініњ тарихы жєне теориясы кафедрасыныњ доценті М¦ХТАРЄУЕЗОВТІЊХАЛЫЌЄДЕБИЕТІНСАРАЛАУСАБАЌТАРЫ Ќазаќхалыќєдебиетім±раларыныњєубастаѓытуузаманаларыменкµтеріпт±рѓанєлеуметтікзор салмаќ-ж‰гі жайлы зерттеулерін М±хтар Омархан±лы Єуезов соно-оу 1920 жылдардан бастаѓан. Дањќты ѓ±лама-ѓалым, майталман дєріскер-профессор М±хтар Єуезовтіњ б‰кіл ѓ±мырыныњ оќу, іздену, толѓанумен µткендігі ємбеге аян. Сан-салалы, єр тарапты єдеби-ќоѓамдыќ ж±мыстарыныњ арасындаѓыењалдыменназараударатыныоныњхалыќєдебиетітурасындаѓызерттеулеріболды. Єсіресе, М±хтарОмархан±лыќазаќхалыќауызєдебиеті‰лгілерінжинап, ж‰йелеуісініњасабайыпты 49 майталманы, жанашыр±стазыретіндетанылды. Ќадау-ќадаумєњ-маѓынасыескірмес, ѓибраттыойлар айтты. Ыќылым, арѓызамандардаµмірс‰ріп, д‰ниеденбаяѓыдакµшіпкеткенжыру-жыршыларымыз, ертекші-ањызшыларымыз, азуынайѓабілегенайтыскераќындарымызбеноткµмейшешен-билеріміз б‰гінгі кµркем жазба єдебиетіміз ‰шін, аќын-жазушыларымыз ‰шін «...кµркемµнердіњ баѓа жетпес меруерт-маржандарын ќалдырды»(1, 205) деген еді ±лы ќаламгеріміз. Сµзіне ісі сай ол ќазаќ ауыз єдебиетініњ барлыќ жанрлары бойынша аса баѓалы зерттеулер ж‰ргізді, алуан т‰рлі ѓылыми маќалалар, монографиялыќењбектержариялады, ортажєнежоѓарыоќуорындарынаарналѓаноќулыќтар жазды. Мысалы, халыќ аќындары поэзиясыныњ келелі мєселелері «Єдебиет тарихы»(1927), «Єр жылдаройлары»(1959), (Уаќытжєнеєдебиет»(1962) дейтінкітаптарындажан-жаќтысµзетілсе, 1960 жылы ¦лттыќ Ѓылым академиямыз шыѓарѓан «Ќазаќ єдебиетініњ тарихы» атты кµп томдыќтыњ біріншікітабыныњєріавторы, єріжалпыредакциясынбасќарды. М±нанбасќадакµптегенќоѓамдыќ ж±мыстарына ќоса, кµњілі кµреген оќымысты µмірініњ соњына дейін ќазіргі Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетінде ќазаќ ауыз єдебиеті пєнінен дєріс оќыды, «Абайтану» курсыныњ негізінќалады. Ќазаќ халыќ єдебиеті м±раларын мазм±н-маѓынасына орай жіктеп, топтастыру ісін арнайы ѓылыми жолѓа ќойды. Нєтижесінде, µзі жинаѓан материалдарыныњ негізінде 1927 жылы «Єдебиет тарихы» оќулыѓыЌазаќстанныњсолкездегіастанасыЌызылордаќаласындабасылыпшыќты. Біраќ та империялыќ-большевиктік идеологияныњ кесірінен б±л кітап кµп уаќыт бойы ќалыњ оќырман ќауымназарынантысќарыќалды. ТекЌазаќелітєуелсіздіккеќолжеткізгенненкейінѓана 1991 жылы «Анатілі» баспасыМ±ќањныњаталѓанењбегінж±ртшылыќќаќайта±сынды. Зерттеушініњ «Єдебиет тарихы» кітабы, аќиќатында, ±лттыќ фольклордыњ зєру проблемаларын ќозѓаѓан, тыњнан т‰рен тартќандай т±њѓыш, т±рпат-т‰рі басќаша монография еді. Б±рындарѓы тєжірибеде, кµбінесе, халыќ єдебиеті‰лгілерінжинау-жариялаужаѓыѓанабасымболатын. Біздіњше, халыќтыњауызшасаќталѓан єдеби шыѓармашылыќтарын жоѓары дењгейдегі ѓылым объектісіне айналдыра отырып ќарастыру, ±лтжандылыќ сезім-к‰йменен байыптау М±хтар Омархан±лыныњ тура осы ењбегінен басталады. ¤йткені, білімпаздыњаталѓанењбегібастан-аяќ, т±тастайќазаќауызєдебиетішыѓармаларыныњмєнмањызын ашуѓа баѓытталѓан. Даралыѓысонда, б±ѓан дейін µзініњ алдында ‰лгі аларлыќ белгілі бір кµмескі болса да с‰рлеу-соќпаќтыњ болмаѓандыќтан, автор б±л ж±мысынан «кµњілдегідей толыќтыќтыіздеугеболмайтындыѓын » алдыналаескертеді: «Сондыќтанб±лкітап «Ќазаќєдебиеті» деген толыќ атты аламын деп дємеленбейді. Ќазаќ єдебиетіне кµз салып ж‰рген адамдардыњ алдында ескілік-нобайсуретінќалќитыпберугежараса, µзміндетінатќарѓаныдепбілеміз»,-дейдіжазушы (2, 9). Мінеки, осынаумаќсатќасєйкескітапмынандайбµлімдердент±рады: 1. Сыршылдыќсалтµлењдері; 2. Батырларєњгімесі; 3. Елпоэмалары; 4. Тарихиµлењдер; 5. Ертегі; 6. Айтысµлењдер; 7. Зар заманаќындары. Біздіњше, ќазаќ ауыз єдебиетін осылайша топтап талдаудыњ µзі сол кездіњ кµзімен ќараѓанда елеулі жетістік болып табылады. Жаратылысында зиялы М±ќањ данышпандарѓа ѓана хас сыпайы, кішілікмінезтанытып, тындырѓанісінасќаќтатпай, текµзімент±стастарменкейінгілергеєдебиетті зерттеудіњ «нобай-суретін» ‰лгі-жобасын ±сынѓандыѓына назарымызды аударады. Дегенмен, ауыз єдебиетін саралаѓан алѓашќы ењбек еді десек те, М.Єуезовтіњ м±ндаѓы мєселе ќойысы, µткір т±жырымдары – жањашыл, соныойларѓаµтебай. 1920 жылдарішінденебєріжиырмабесжастардаѓы, єліотызѓадакелеќоймаѓанжасМ±хтардыњ ќазаќ єдебиеттану ж±мыстарыныњ балањ шаѓында-аќ, аса байсалды, ±сыныќты пікірлер айтып, µркеш-µркешѓылымибайламдаржасауыкім-кімді де ќатты ќайран ќалдырады, тањдай ќаќтырады. Мысалы, солжиырмасыншыжылдардыњµзінде-аќМ±ќањ «Сыршылсалтµлењдерін»: -Жалпаќелдіњ салтыменбайланысќаншерµлењдері; Дінсалтымен±ѓымынантуатынµлењдер; Ќыз±зату‰стіндегі салт µлењдері,-деп ‰шке ажыратады да, олардыњ єрќайсысына тиянаќты аныќтама береді. Ал «Батырларєњгімесі», «Елпоэмалары» дейтінбµлімдерінде «Едіге», «Ќобыланды», «ЕрТарѓын», «Ер Сайын», «Шорабатыр», «Ќамбарбатыр», «Алпамысбатыр», «ЌозыКµрпеш – Баян», «ЌызЖібек» жырларынаталдаужасаѓан. Талдаубарысындабірќызыќ, оњтайлыєдістауып, єуелієржырдыњ «ќысќашаєњгімесін»-оќиѓалыќ желісін, мазм±нын/ баяндайды да, сосын єр жырдыњ «ќысќаша мєнісін»/тарихќа, шындыќќа ќатысын, образдар ж‰йесін, т.б./ ±ќтырады. Сондай-аќ, «Тарихи µлењдер», «Ертегі», «Айтыс µлењдер », «Зар заман аќындары» бµлімдерінен де М.Єуезовтіњ µзіне тєн зерттеушілік машыѓы айќын ањѓарылады. Ќазаќ фольклорын ѓылыми баѓытта бажайлаудыњ елењ-алањы дерлік сол бір ќиынќыстау 1920-1930 жылдариініндеМ.Єуезовтіњµзгедетолыпжатќантворчестволыќшаруаларынќоя т±рып, халыќ ауыз єдебиетіне беріле ден ќоюы оныњ болашаќты болжаѓан кµрегендігін єйгілейді. Сайып келгенде, жалпы ж±ртшылыќќа, соныњ ішінде µнер адамдарына ќазаќ ауыз єдебиетін терењ 50 оќып, т‰йсінудіњшартекендігінфольклорист-ѓалымбылайшат±жырады: «Рас, µткенк‰нніњєдебиеті біздіњ с‰юімізді тілемейді. С‰юімізбен семірмейді де т‰рленбейді. Жек кµруімізбен жоѓалып та кетпейді. Ескієдебиеттіњт‰рлерінбілу, бетін±ѓу, аѓымынат‰сіну – біздіњµзіміз‰шінкерек. Б‰гінгі єдебиетке белгілі жол салып, д±рыс баѓыт береміз дегенде, жалпы ќазаќ єдебиетініњ µткен к‰нін, б‰гінгі ќалпын ћєм келешегін де т‰гел т‰сіну керек. Сонда ѓана єрбір жазушы хаќиќатќа жаќын сµйлеуідем‰мкін(2, 227). М±ќањб±лданышпандыќпікірін, керекдесењізталабын «ќазаќєдебиетіне кµз салып ж‰рген адамдарѓа»/аќын-жазушыларѓа/ єдейілеп, арнайы айтып отыр. Єрбір ќазаќ жазушысысондаѓанахаќиќатќажаќынойлауѓа, сµйлеуге, жазуѓа‰йренеді. Б±л – бір. Екіншіден, ±лттыќ фольклорымыздыњ 1930-1960 жылдар аралыѓындаѓы жиналу жєне зерттелу барысынадаМ.Єуезовќосќанолжаµтезор. Оныњайрыќшатолыќќанды, мєн-мањызытерењфольклортану саласындаѓы ењсесі биік ењбектері де осы кезењдердіњ ‰лесіне тиеді. Б±л ретте дана оќымыстыныњ 1939-1940 жылдардажазылѓан «Ќазаќхалќыныњэпосыменфольклоры» депаталатын зерттеуініњ орны ерекше. Ілгерідегі айтќан ойларын кењейте келіп, автор б±л ж±мысында ќазаќ фольклорынтоптапзерттеудіњмынындайтєсілдерін±сынады: 1. Халыќ поэзиясыныњ шаѓын т‰рлері: ‰йлену-салт жырлары/«жар-жар», «бет ашар», «сыњсу»/; м±њ-шерµлењдері/«жоќтау», «ќоштасу», «естірту»/. 2. Ертегі, ањыздар, маќал-мєтелдер, ж±мбаќтар, ертегілер - /«хиял-ѓажайыпертегілер», «хайуанат жайындаѓы ертегілер», «салт ертегілер», «балаларѓа арналѓан ертегілер», «ањыз ертегілер», «к‰й ањызы»/. 3. Батырларжыры/»Ќобланды», «ЕрТарѓын», «ЕрСайын»/. 4. Ѓашыќтыќжырлары/«ЌозыКµрпеш – Баянс±лу», «ЌызЖібек», «Айман – Шолпан»/. 5. Тарихижырлар. 6. Айтысµлењдері(1, 207). Академик М.Єуезовтіњ ќазаќ фольклорына жасаѓан осы классификациясын кейінгі жылдардаѓы ‰лкенді-кішілі зерттеушілер, негізінен, µздерініњ ѓылыми ізденістерінде басшылыќќа алып келеді. Аталѓанауызєдебиетішыѓармаларынжеке-жекедаралап, т‰бегейліталдауарќылыМ±ќањолардыњ идеялыќ мєн-мањызын халыќтыњ заманалыќ тілек-м‰ддесіне сай шешіп, баѓалап байыптаудыњ бірегей шынайы єдіснамасын, іргелі ізін салып берді. ‡лкен болсын, кіші болсын белгілі бір рутайпа, ±лт-±лыстыњ, халыќтыњ кµп бе, аз ба бастан кешкен тарихынан, µмір-тіршілігінен сырт т±ратын µнер туындысыныњ болмайтындыѓына кµзімізді жеткізді. Оныњ жарќын айѓаѓы – М.Єуезовтіњтуысќанќырѓызелініњатаќты «Манас» эпосытуралыжазѓанењбектері. Ќазаќ-ќырѓыз тарихында «Манас» эпосына є дегенде ыстыќ ыждаћатпен назар салѓан µте кµрнекті ‰ш ѓ±лама ѓалымбар. Олардыњбірі – ШоќанШыњѓыс±лыУєлиханов, бірі – М±хтарОмархан±лыЄуезов, бірі - ЄлкейХаќан±лыМарѓ±лан. Т‰ркі т±ќымдас елдер ауыз єдебиеті ішінде µзініњ кµлемі, оќиѓасыныњ ќамтитын аудан-аумаѓы жаѓынан бірінші орынды ќырѓыздыњ «Манас» дастаны иеленеді. Тіпті, м±ны айтасыз, арысы д‰ниеж‰зілікфольклордаб±лжырѓажаќынкеліп, иыќтасааларшыѓармажоќ! Санѓасырларкµшінде ауызшасаќталып, атадан-балаѓамирасетіліпкелгенќырѓыздыњэнциклопедиялыќмањызыµлшеусіз «Манас» жырыныњбіркµлемдібµлігінХІХѓасырдыњорташенінде/1856/ ќазаќтыњ ±лы саяхатшыбілімпазы Шоќан Уєлиханов ќаѓазѓа т‰сірді, содан барып, «Манас» айдай єлемге жайылды. ДастанныњсолШоќанжазыпќалдырѓан «Кµкетайдыњасы» н±сќасы±заќуаќыттарбойыешжерден таптырмай оќырмандарды, ѓылыми ортаны едєуір толѓандырѓан еді. Б±л бейнетті, мєртебелі істі ењбекќор зиялымыз Єлкей Марѓ±лан жарќырата орындап шыќты. 1971 жылы єдебиетші-этнограф Є.Марѓ±лан «Шоќан жєне «Манас» атты кітабында µзініњ Омбы шаћарыныњ м±раѓатынан тапќан Шоќанныњарабќарпіменжазылѓанќолжазбасынжариялап, Шоќантану, Манастануѓылымдарыныњ кµкжиегінкењейтет‰сті. «Манас» эпосыныњ идеялыќ-кµркемдік мєнін, халыќтар мєдениеті сапындаѓы орнын тексерген ж±мыстарсаныныњµзіосык‰нібірќыдыраужергебарды. Кандидаттыќ, докторлыќдиссертациялар ќорѓалып, ќазаќ-ќырѓызфольклоршыларыныњтыњт±рпаттыманастанушыларлегіµсіпшыќты. Ауыз єдебиетім±раларынхалыќтыќкµзќарас‰десіненекшепќабылдаудыњ±лаѓаттымектебіќалыптасты. Ондайжоѓарыелдікм±раттардытуќылыпкµтергенмектептіњнегіздеушісі, т±њѓыштєлімгер±стазы М±хтар Омархан±лы Єуезов болды. Зайыбы Валентина Николаевна Єуезованыњ естеліктеріне ќараѓанда, М±ќањЖетісуѓа 1927 жылыкелген(3, 378). СолшаќтанбастаполАлатауµњіріндегіќазаќќырѓызарасындаайтылатынауызєдебиеті‰лгілеріне‰збейкµњілбµліп, зерттеуж±мыстарыменќызу ш±ѓылданѓан. Туысќан халыќтар єдебиеті тарихында М.Єуезов алѓаш рет «Манас» жырынегежейтегежейлі зерттеп, ќ±нды-ќ±нды жањалыќтар ашты. «Ќырѓыздыњ батырлыќ эпосы «Манас» атты монографиялыќ ењбегінде/1936-1959/ манасшылар дєст‰рі, олардыњ орындаушылыќ шеберліктері, 51 жырдыњ оќиѓалыќ желісі, ќ±рылысы, батырлыќ жорыќтар, алуан т‰рлі мазм±ндыќ таќырыптары, дастанныњ тарихќа ќатысы, образдар ж‰йесі жєне поэтикалыќ ќырлары туралы ешќашан єдебитарихимањызыескірмейтінойларќорытты. ‡шіншіден, адамгершілік ±стындары шайќалѓан ќызыл-коммунистердіњ нєсілшіл-шовинистік билік дєуірінде орыстан µзге ±лттардыњ мєдениетіне, µткен тарихы мен єдебиетіне шектен тыс ќиянат, ќысым жасалѓандыѓы белгілі. Ќазаќ-ќырѓыз елдерініњ бостандыќ с‰йгіш мінезін, азаттыќ жолындаѓыбатырлыќк‰рестеріндєріптейтін, ізгілікке толы єдет-ѓ±рып, салттарынсипаттайтынењ маѓыналы, ењ кµркем жырларына єдейі жала жабылды. Ата-баба жолынан адастырып, тілінен, ділінен бездіруге барынша к‰ш салынды. Б‰кіл орыстыќ-мемлекеттік машина ±лттарды есінен тандырып, мєњг‰рттендірубаѓытындабарпєрменіменж±мысістеді. Соныњкесапат-кесіріненкезінде ќазаќтыњ «Алпамыс», «Ќобыланды», «ЌозыКµрпеш – Баянс±лу», «ЌызЖібек», т.б. жырларыжєне аќылды, ±лтжанды азаматтары адам айтќысыз зєбір-ќорлыќ кµрді, зардап шекті. Мєселен, 1950 жылдарыќырѓыздыњ «Манас» эпосыныњдатаѓдырыталќыѓат‰сіп, басына ќара б±лт ‰йірілді. Жырдыњ єлеуметтік сипаты, идеялыќ мєні, халыќтыќ ќадір-ќасиеті туралы єрќилы ќияс-ќыњыр пікірлер µрбіп, дау-дамай µршіді. Ќырѓыздыњ ертедегі дуалы ауыз Келдібек, Балыќ, Найманбай, Тыныбек, Аќылбек, Диќанбай сынды жомыќшылары жєне берідегі аты шулы Саѓымбай Оразбаќов, Саяќбай Ќаралаев сияќты манасшыларыныњ «Манас» жыры арќылы отаншылдыќќа, тєуелсіздікке ‰ндеген ойларыныњ, ±лттыќ таным-т‰сінікке бай пєлсапалыќ т±жырымдарыныњбаѓасыкемітіліп, жоќќашыѓарылабастады. ОсындайќатерлісєттеМ.Єуезовтек ќырѓыздарѓа ѓана емес, к‰ллі т‰ркі халыќтарына да ќымбат, телегей-тењіз «Манас» жырын 1952 жылы 8 шілдеде Фрунзе/ќазіргі Бішкек/ ќаласында µткен ѓылыми конференцияда жан сала ќорѓап ќалды. Сондаѓы «Манас» эпосыныњ халыќтыќ н±сќасын жасау керек» деген таќырыптаѓы сµзінде М±ќањ арѓы-бергі т‰ркілік кµне тарихты терењнен ќопара ќозѓап, б±лтартпайтын наќты мысалдар аясында «Манас» дастаныныњхалыќтыќболмыс-табиѓатынжан-жаќтыдєлелдепберді. Ќорыта келгенде, міне, наќ осындай-осындай таѓлымды, зор ењбектері арќылы М±хтар Омархан±лыЄуезовќазаќ-ќырѓызхалыќєдебиетім±раларыншынайыбаѓалап, танудыњµзіншебір сонысоќпаќ-сабаќтарын, єдіс-тєсілдерінжасапкµрсетті. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. ЄуезовМ. Шыѓармалар. Онекітомдыќ. 11-том. – Алматы: Жазушы,1969. -480 бет. 2. ЄуезовМ. Єдебиеттарихы: Жоѓарыоќуорындарыныњстуденттеріне арналѓан. – Алматы: Анатілі, 1991. -240 бет. 3. БіздіњМ±хтар (М.О.Єуезовтуралыестеліктер). – Алматы: Жазушы, 1976. – 432 бет. Єбдіќ±лова Р., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ доценті, филология ѓылымдарыныњ кандидаты МОТИВТЕОРИЯСЫНЫЊДАМУЫ Мотив (moveo) – латын етістігі, «ќозѓаймын» деген ±ѓым береді. Мотив термині тек єдебиеттануда ѓана емес, тілтану, зањ, психологияжєнебасќаѓылымсалаларындаќолданылады. Єдебиеттануѓа «мотив» ±ѓымы музыкадан келді деген пайымдар кездеседі. Єдебиеттанудамотивмєселесін зерттеу ерекше мањызды болып табылады ¤йткені, мотивтік т±рѓыдан талдау кµркем мєтінді жањаша ќырынан пайымдауѓа, атап айтќанда, оны наќты автордыњ мєтіндер ж‰йесіне, сол кезењдегі єдебидєуіргетєнэлементсипатындаќарастыруѓам‰мкіндікбереді. Алайда, мотивтіњ єдебиеттану термині ретіндегі мєн-мањызын айќындау оњай емес. Ѓ±лама А. Байт±рсынов мотив терминін арнайы ќолданбаѓанмен, ауыз єдебиетіндегі мазм±ны, маѓынасы, ќызметіжаѓынанмотивкежаќынмєндегі±ѓымдардыќарастырады:«Сарындама (сарынсµз) саласы. Сарындама‰штарау: 1. Салтсµзі. 2. Ѓ±рыпсµзі. 3. Ќалыпсµзі» /1,422 / Ќазаќєдебиеттануындамотивті єдебиет пен фольклорѓа ќатысты ж‰йелеу ‰рдісі ќалыптасып келеді. Мєселен, С. Ќасќабасов, Ш. Сєтпаева, Ш.Ыбыраев, А. Жаќсылыќов , Е. В. Корнеева, Н. И. Колодина, Ж. Сыдыќовасияќты таѓы басќа кµптеген ѓалымдардыњ ењбектерін атауѓа болады. Дегенмен, ќазіргі ќазаќ прозасын, єсіресепоэзиянымотивтік т±рѓыдаталдауендіѓанаќолѓаалынабастадыдесектеболады. 52 Зерттеушілер мотив туралы сµз ќозѓаѓанда, тарихи поэтиканыњ негізін салушы А.Н. Веселовскийдіњєйгілі «Историческаяпоэтика» ењбегіндегімотивжайлыалѓашќыпайымдауларындєйімалѓа тартады. ЄдебиеттеоретигіВ.Е. Хализев: «Так, А.Н. Веселовскийвсвоейнезавершенной «Поэтике сюжетов» говорил о мотиве как о простейшей, неделимой единице повествования, как о повторяющейсясхематическойформуле, ложащейсявосновусюжетов (первоначально – мифаисказки)» /2,280/,-депжазады. А. Н. Веселовскийдіњ б±ндай мотивтерге с±лу ќызды єлдекімніњ алып ќашуы, оны к‰шпен немесе тапќырлыќпен тауып алу, к‰ндієлдекімніњ±рлауыт.с.с. мысалетіпкелтіргені белгілі. Осындай мотивтердіњ єралуан тайпалар ортасында µздігінен туатынын айта келіп, олардыњ біркелкілігін немесе олардыњ ±ќсастыѓын алмасумен т‰сіндіруге болмайтындыѓын, керісіншеолардыњ т±рмыс-тіршілік шарттары мен оларда ќалыптасќан психикалыќ ‰дерістердіњ біртектілігімен т‰сіндіру керектігін ескертеді. Сондай-аќ, ѓалым мотивтіњ мынадай ќарапайым формуласын кµрсетеді: « а+b: жауызкемпірдіњс±луќыздыжеккµруі – оѓанµміргеќауіптітапсырмаберуі» . Осы формуланыњ єр бµлігініњ т‰рін µзгертуге, єсіресе b-ныњ µсуге ќабілетті екенін дєлелмен кµрсетеді. А.Н. Веселовскийдіњт±жырымдауынша, мотив µсіп, ±лѓайып, сюжеткеайналады, сюжетмотивтер жиынтыѓы болып табылады./3, 301/. Б±л айтылѓандардан ѓалымныњ мотивті сюжетпен тыѓыз байланыста ќарастырѓанын т‰сінуге болады. Мотив те, сюжет те тарих айналымына енеді: б±л ±лѓайыпотыратынидеялыќмазм±ндыберуформалары. Осыталапќажауапбереотырып, сюжеттер вариацияланады: сюжеткебірнешемотивтеркірігеді, немесесюжеттербір-біріментоѓысады./3, 305/. Мотивтер, Веселовскийше, тарихит±раќтыжєнешексізќайталаныпотырады./3,281/ Т‰птепкелгенде, мотивсюжетпентыѓызбайланысты, сюжетмотивтержиынтыѓыболыптабылады. В. Я. Проппта мотивтісюжеттіксарындарменбайланыстаќарастырады Єлемєдебиеттануындамотивтіњмєніќаншалыќтыкењболса, олжµніндеќалыптасќантеориялыќ т±жырымдар да соншалыќ ќайшылыќты деуге болады. А.Н. Веселовкий т±жырымдарына О.М. Фрейденберг, В. Томашевский, В.Я. Пропп сияќты ѓалымдардыњ сын кµзбен ќараѓанына кµз жеткізугеболады. /3,400-401/ Кµрнекті орыс ѓалымы М. Бахтин «Эстетика словесного творчества» (1986) деген ењбегінде сюжет пен мотивтерді кµркемдік сипатта байланыстырып, маскарадтыќ мотивтер табиѓатын ашып береді./4/ Маскарадтыќмотивтерµзін-µзітанытуєлемінеќ±рылады. ШетелдікѓалымдарР.Уэллек, О. Уоррен «Теориялитературы» ењбегінде : «Мотив – ќайталанып отыратын сµз, сµз тіркесі, оќиѓа, зат жєне идея. Кµбінесе, мотив термині єдеби шыѓармаларда ќайталанып кездесіп отыратын оќиѓаларды білдіру ‰шін ќолданылады. Мысалы, кедейдіњкенеттен байып кетуі»(5,230). Ал, «Аналитика художественного» (2001) деген ењбегінде мотивті шыѓарма фабуласыныњ элементі ретінде ќарастырады, фабуланыбарлыќмотивтержиынтыѓыдеппайымдайды. БелгіліорысѓалымдарыВ. И. ТюпаменЕ. К. Ромодановская: «Мотив -этопреждевсегоповтор. Ноповторнелексический, афункционально-семантический»,-депжазады./6,15/ Б. В. Томашевский, Р.Уэллек, О. Уоррен мотив пен лейтмотивтіњ («лейтмотив» неміс термині – жетекші мотив деген маѓынаны білдіреді) тыѓыз байланыстылыѓын ескертеді. Лейтмотив деп бір шыѓарма ішіндегі ќайталаудыайтуѓаболады. Олмєтінніњќандайдабіркомпонентінк‰шейтугеќызмететеді. Мотив терминіне єйгілі орыс ѓалымы Б. М. Гаспаров: «Вролимотиваможетвыступатьлюбой феномен, любоесмысловое "пятно" – событие, чертахарактера, элементландшафта, любойпредмет, произнесенноеслово, краска, звукит. д.; единственное, чтоопределяетмотив – этоегорепродукция в тексте», -деп кењінен аныќтама береді /7, 30/. Ѓалым мотивтіњ мєтін µріліміндегі «ќозѓалмалы компонент» екенін жєне оныњ тек басќа компоненттермен тоѓысу ‰дерісінде µмір с‰ретінін, оныњ ерекшеліктерієржолыќайтаданµсіпотыратынын, µзін-µзіталдау‰дерісіндежєнеєрбіржањаќадам сайын, жалпымаѓыналыќµрілімніњєрбірµзгерісісайынт‰рленетінінайрыќшаайтады./7,301/ Жалпы, мотивтіњењбастысипатыоныњбірнемесебірнешешыѓармада, жекешыѓармашылыќта ќайталанып отыратындыѓы. Зерттеуші Н. Е. Меднис: «Мотив, при его огромной эстетической и семантической значимости в художественном тексте, не имеет собственной очерченной телесной оболочки. Он являет собой нечто вроде души, которая в конкретном тексте может обретать сюжетное, временное, пространственноеиликакое-тоиноевоплощение, незамыкаясебяприэтомв жестко обозначенных границах»,-деп атап кµрсетеді./8,79/ Аныѓында, ѓалым мотивке сюжетке ќатысты аныќтама береді. Ќорыта келгенде, мотив сюжет ќ±раудыњ негізі, композиция т‰зуде белсендіќызметатќарады, мотивоќиѓабарысымен, кейіпкерєрекеттерімен, сезімќ±былыстарымен, салтн±сќаларыментыѓызбайланысты. Егер мотивті кµбіне прозалыќ шыѓармаларѓа ќатысты сµз еткен зерттеушілер пікіріне с‰йенер болсаќ, сюжет элементі немесе наќты бір танымал дєст‰рлі сюжет сипатында т‰сінуге болады. Зерттеушілердіњ пайымдауынша, мотив зат немесе дерексіз ќ±былысты білдіретін кµбінесе 53 архетиптік, мєдени танымѓа жєне авторлыќ семаѓа ие символикалыќ мєні бар жеке сµз болуы да м‰мкін. Мотивкеаныќтамаберудекµбінесепрозалыќшыѓармаларѓаќатыстыт±жырымдардыќарастырѓанымыз рас. ¤йткені, поэзияѓа ќатысты зерттеулер орыс єдебиетінде болмаса, ќазаќ єдебиеттануында жоќтыњ ќасы деуге болады. Дегенмен, кµркем шыѓарманы мотивтік т±рѓыда талдауѓа байланысты т±жырымдардыњ єрќилылыѓы байќалады. Б±л мотив теориясыныњ ќалыптасып болмаѓандыѓын, мотивкенаќтыаныќтамаберудіњќиындыѓынкµрсетеді. Мєселен, поэзиядаѓыжалѓыздыќмотивіорысєдебиетіндеА. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтовпен М. И. Цветаева лирикаларына ќатысты зерттелгені белгілі. Жалѓыздыќ мотиві Абайдан бергі аќындардыњ бєрінде де ±шырасатынына к‰мєн туѓызуѓа болмайды. Біраќ, олардыњмотивтікталдау т±рѓысынан зерттелмегені белгілі. Мысалы, єралуан аќындардыњ шыѓармашылыќ ж‰йесініњ т‰йісу т±старын мотивтік талдау арќылы айќындау зерттеушілердіњ ќызыѓушылыѓын туѓызуѓа тиіс. Біздіњше, жалѓыздыќмотивіќазаќлирикасынаќатыстыарнайысµзболѓанемес. Егерб±лмєселені ќазаќтыњ біртуар аќыны М±ќаѓали Маќатаев лирикасы тµњірегінде ќарастырар болсаќ, М±ќаѓали лирикасыныњ философиялыќ мазм±нынан адамныњ жатсырауы мен жалѓыздыѓы мєселесі, µмірдіњ мєні, жаќсылыќ пен жауыздыќтыњ мєњгілік к‰ресі, ‰ндестік пен ‰йлесімсіздік мєселелері кµрініс береріаныќ. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Байт±рсыновА. «Аќжол»: ¤лењдерментєржімелер, публ. Маќалаларжєнеєдебизерттеу /Ќ±раст. Р. Н±рѓалиев. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 бет.) 2. ХализевВ.Е. Теориялитературы: Учебник/ В.Е. Хализев.– 4-еизд., испр.идоп.– М.: Высш. шк., 2005 – 405 с. 3. ВеселовскийА.Н. Историческаяпоэтика/Вступ.ст. И.К. Горского; Сост., коммент. В.В. Мочаловой. – М.: Высш. шк., 1989. – 406 с. –(Классикалитературнойнауки) 4. БахтинМ. М. Эстетикасловесноготворчества. 2-еизд. -М.: Искусство, 1986. - 445 с. 5. Р.Уэллек, О. Уоррен. Теориялитературы. – М.: Прогресс, 1978. – 325с. 6. Тюпа В. И., Ромодановская Е. К. Словарь мотивов как научная проблема // Материалы к "Словарю сюжетов и мотивов русской литературы": От сюжета к мотиву. Под ред. В. И. Тюпы. Новосибирск: Институт филологии СО РАН, 1996. -С. 3-15. 7. ГаспаровБ. М. Язык, память, образ. Лингвистикаязыковогосуществования. Текст. / Б. М. Гаспаров — М.: Новое литературноеобозрение, 1996.-352с. 8. Меднис Н. Е. Мотив воды в романе Ф. М. Достоевского "Преступление и наказание" // Роль традиции в литературнойжизниэпохи. Сюжетыимотивы. Новосибирск, 1995. -С.79-88. Асќаров Н., Филология ѓылымдарыныњ кандидаты ¦ЛТТЫЌБІЛІМБЕРУЖ‡ЙЕСІНЌАЛЫПТАСТЫРУДЫЊ ¤ЗЕКТІМЄСЕЛЕЛЕРІ Кез-келген елдіњ алдаѓы он бес жиырма жылдан кейінгі болашаѓын ќазіргі білім ж‰йесі мен ѓылымыныњ жай-к‰йіне, отбасы мен тєрбиеніњ барысына ќарап болжауѓа болады. Яѓни, Ќазаќстанныњ болашаѓы єрбір отбасында, мектеп партасында, жоѓары оќу орындарыныњ ќабырѓасында ќаланыпжатыр. Сµз жоќ, білім мен ѓылым – болашаќќа салынѓан инвестиция ѓана емес, ел болашаѓын баянды ететін де басты фактор. Ол µз жемісін сол мезетінде емес, біршама уаќыт µткен соњ ѓана береді. Сондыќтан да ертењін ойлайтын, болашаѓын баянды етуді кµздейтін ел білім беру мен ѓылымын дамытусаласынаерекшемєнбереді, онытиімді±йымдастыруѓабасаназараударады. Осыжаѓынан алѓанда еліміздіњ білім саласында оњ µзгерістер мен ілгеріге бастар ќадамдар бар екені рас. Б±л мањызды іске мемлекетпен бірге жеке сектордыњ да, ‰кіметтік емес ±йымдардыњ да ат салысќаны абзал. Елініњ келешегіне бей-жай ќарамайтын єрбір саналы азаматты µскелењ ±рпаќтыњ білімі мен тєрбиесі, елдіњ интеллектуалдыќ µресініњ µсуі, сол арќылы дамыѓан елдермен бой да, ой да жарыстырусекілдіжайттертолѓандырмайќоймасакерек. Сондыќтанеліміздіњєрбіразаматым±ндай жауапты істен сырт ќалмай, Елбасыныњ «интеллектуалдыќ ±лт» жобасын іске асыруѓа ат салысу, еліміздіњинтелектуалдыќк‰штерініњќуатынортаќіскебаѓыттауѓаж±мылѓандарыжµнболареді. Осыорайдаелімізде±лттыќмектепмоделіќандайболуыкерек, ондаѓыотбасыныњрµлі, жалпы білімберудегімаќсатнедент±руѓатиіс? дегенсауалдартуындайды. Сµзжоќ, б±лсаладаойласатын, 54 кµп болып кењесетін жєне шешімін бірге ќарастыратын мєселелер жеткілікті. Соњѓы жылдарда ќоѓамдаотбасыинститутынатерісєсеретушіыќпалдардыњартуы, шетелдердент‰рліаѓымдармен ой-пікірлердіњ, мєдени-аќпараттыќ µнімдердіњ талѓаусыз тасќындай енуі, соныњ салдарынан отбасында, µскелењ ±рпаќ арасында ±лттыќ салт-дєст‰р мен адамшылыќ ќалыпќа симайтын жаѓымсызіс-єрекеттердіњбойкµрсетуіжасырынемес. Статистикалыќмєліметтергеќараѓанда, соњѓы жылдары елімізде ажырасудыњ саны к‰рт артќан. Жасµспірімдер арасында µз-µзіне ќолж±мсаушылыќтыњкµбеюідедабылќаѓарлыќжаѓдайѓажеткен. Солсекілдіата-анасыныњажырасуысебепті «тіріжетімдердіњ» пайдаболуы, єлеуметтікжаѓдайларѓаорай «кєріќыздар» мен «с‰рбойдаќтардыњ» артуы, ќазаќ ќыздарыныњ шетелдіктерге к‰йеуге шыѓуы секілді жайттердіњ етек алуы да алањдатарлыќ жаѓдайлар ќатарында. Б±л зањѓар жазушы М±хтар Єуезов айтќандай, «ел боламыз десек, бесігіміздіт‰зейтін» межегежеткеніміздікµрсетеді. Єрине, м±ныњбарлыѓы – салдардар. М±ндайсораќылыќтардыњорыналуынабелгілібіржаѓдайда «отбасын жоспарлау», «гендерлік саясат», «адам ќ±ќыѓы», «жыныстыќ тєрбие», «есірткісіз ќоѓам» секілді ±рандарды перде ету арќылы отбасыныњ µзегін іріту, оќушылар мен студенттерді жастай жыныстыќ ќатынасќа т‰суге ынталандыру саясатыныњ жоѓары дењгейде, ж‰йелі т‰рде насихатталуыныњетекалуы, телеарналарарќылыз±лымдыќтыќты, арсыздыќтыбейнелейтінкиноµнімдерініњ жаппай кµрсетілуі, пайда табуѓа ѓана негізделген нарыќтыќ ќ±ндылыќтардыњ алѓа шыѓуы, мектептеєйелм±ѓалімдердіњкµбейіпкетуінебайланысты±лбалалардыњжасќаншаќ, ынжыќболып µсуі, жалѓызбасты аналардыњ кµбеюі, єйелдердіњ жаппай ж±мыс істеп, балалардыњ ата-ана тєрбиесінентысќалуы, єжелеринститутыныњж±мысістемеуісекілдікµптегенсебептердіњєсерітиіп жатќанын байќамау м‰мкін емес. Осыдан барып, бала бойында отаншылдыќ сезімніњ єлсіреуі, µз елінен, ±лтынанжеру, анатілімен±лттыќмєдениетінќорсыну, ќоѓамдыжатсынуќ±былыстарыныњ орыналуытањќаларлыќќ±былысемес. Отбасыменбалабаќша, мектеп, жоѓарыоќуорны, єскер, б±ќаралыќаќпаратќ±ралдары, мєдениет ошаќтары, ќоѓамдыќ ±йымдар, спорт, т.б. єлеуметтік институттар тікелей байланысты болѓанына ќарамастан, отбасы ‰немі аталѓан салаларѓа баѓынышты к‰йде ќалуда. Енді осы баѓыттаѓы кµзќарасымызды µзгертуге, ±лттыњ дєст‰рлі ќ±ндылыќтары мен д‰ниетанымына, адамгершілік ќаѓидаларѓа теріс єсер ететін ыќпалдарѓа ќарсы иммунитетін ќалыптастыратын шараларды бірлесе ќолѓаалѓанымызигі. Б±л ретте, отбасы мен орта білім беру ж‰йесініњ алатын орны ерекше. ¤йткені баланыњ басты ±стазы – ата-анасы. ¤мірдіњ, ќоѓамныњ, мемлекеттіњ µзегі – отбасы. Адам отбасында туып, µседі, Отан аясында ќалыптасып, дамиды. Ал, оныњ жетілуіне, д‰ниетанымы мен кµзќарасыныњ ќалыптасуынаєсеретушіорта – мектеп. Сондыќтанмектепжайѓанабілімберушіемес, адам, т±лѓатєрбиелеуші рухани-парасатты ордаѓа айналуы ќажет. Ал мектептіњ жаны – м±ѓалім. Баланыњ ќандай болмаѓы, тегінен, ±шќан±ясындакµргеніненбµлек, м±ѓалімніњдеаќыл-ойыменпарасатынатікелей тєуелді екені ћаќ. Ендеше, б±дан былайѓы кезењде ±рпаќ тєрбиесіндегі басты ‰ш таѓан – м±ѓалім, оќушыжєнеата-анабірлігінеерекшекµњілбµлетінкезжетті. Тегіндеадамбаласыныњењ‰лкенд±шпаны – надандыќ. Наданадамеліктегішкеледі, біржаќты, сыњарезу болады, мєселеніњ байыбына бармайды, фанатизмге душар болады, µзгеніњ пікіріне, ±станымынатµзімсізболады, кµрінгенадамныњда, аѓымныњдажетегіндекетеді. М±ныт‰зейтінаќадалтєрбиеменшыншылбілім. Жалпыбілім‰шќ±рамдасбµліктент±рады: білу, игеружєнеданалыќќаќолжеткізу. Біздебілу кµп, игеру жаѓы шамалы, ал даналыќќа жеткендер ілуде біреу ѓана. М±ныњбарлыѓыдабілімберу саясатын ќайта ќарауды ќажет етеді. Ал білім ж‰йесі мемлекеттік саясатќа, мемлекеттіњ алдына ќойып отырѓан маќсатына тікелей тєуелді. Олай болса, елдіњ интеллектуалдыќ кењістігінде ењбек етіп, тертµгіпж‰рген±стаздар, ѓалымдар, шыѓармашылыќжандарќауымыеліміздіњХХІѓасырѓасай ±лттыќмектепмоделінбірлесеойластырып±сынсадегенойымызбар. Осы орайда ќазаќтыњ белгілі ѓалымы, ежелгі єдебиеттіњ ірі маманы, білгір ±стаз Алма Ќыраубайќызыныњ елімізде т±њѓыш рет ±лттыќ мектеп ‰лгісін ±сынып ќана ќоймай, аталѓан мектепті Алматы облысыныњ Ќарасай ауданындаѓы Жандосов ауылында ашќанына назар аударѓан орынды. Мектеп «ГуманитарлыќЌазаќмєдениетімектебі» депаталып, 1993-96 жылдарысынаќтан µткізілді. Алайдаелењсесінєлідетіктейќоймаѓанќиынкезењгетапкеліп, ќаржылыќќиындыќтарѓа байланыстымектепаяѓынантікт±рыпкетеалмады. Дегенменазѓанауаќытішіндеµзжемісінберіп, зор нєтижеге ќол жеткізуге болатынын дєлелдеп берді. Алма Ќыраубайќызыныњ уаќытынан ерте туѓаносынауоњдыбастамасынзаманѓасайжетілдіріп, ќайтаданжањѓыртса, ±лттыќтµлмектеп‰лгісі болуѓас±ранып-аќт±р. 55 Біздіњше, еліміздегі білім беру ж‰йесініњ маќсаты – сауатты, білімді, біліктілігі жоѓары маман дайындаудан ѓана т±рмауы керек. Ол, ењ алдымен, µзінше ойлай алатын, µзіндік кµзќарасы бар, дербес шешім ќабылдай алатын, ±лтын с‰йетін, ана тілі мен ата дєст‰рін ардаќтайтын, елініњ таѓдырына бей-жай ќарамайтын, аќ пен ќараны, обал мен сауапты айыра алатын, парасатты, ой ауданы кењ, дара т±лѓаларды ќалыптастыруы керек. Білім беру саласындаѓы тєрбие амалдары мен біліммазм±ныосымаќсатќасай±йымдастырылып, ж‰йеленугетиісдегенойдамыз. Жаќсы маманды шетелден жалдап алуѓа болады, ал еліне жаны ашитын, еліне болсын деген азаматтарды ќайдан аламыз? Оны µзіміз тєрбиелеуіміз ќажет. М±ндай мањызды да игілікті істі жалѓызмектепке, білімошаќтарынаитеріптастапќарапотыруѓаболмайды. Б±ѓаншама-шарќымыз келгеншебарлыѓымыз‰лесіміздіќосуѓатиіспіз. Сєкен С.И., филология ѓылымдарыныњ кандидаты, Ќазаќ Мемлекеттік Ќыздар педагогикалыќ университетініњ профессоры м.а. «АЊШЫБАЙЖЄНЕОНЫЊ¦РПАЌТАРЫ» ЦИКЛЫЖЄНЕ ЕДІГЕНІЊШЫЌЌАНТЕГІ 1942 жылдан бастап, 1947 жылѓа дейін М±рын жырау Сењгірбек±лыныњ айтуынан баѓа жетпес руханиасылќазынаболыптабылатын “Ќырымныњќырыќбатыры” атты 35 жырдант±ратынтоптама жазылып алынѓаны белгілі. Б±л туындылар да ќазаќ эпосыныњ елеулі бµлігін ќ±райтын Ноѓайлы жырларыциклынажатады. “Ќырымныњ ќырыќ батыры” эпопеясы ‰лкен ‰ш бµліктен т±рады.Оныњ алѓашќы екеуі – “Ањшыбай батыр жєне оныњ ±рпаќтары”, “Ќарадµњ батыр жєне оныњ ±рпаќтары” атты шежірелік циклдыќ±райдыда, ‰шіншісіжекебатырлартуралыжырлардант±рады “Ањшыбайбатыржєнеоныњ±рпаќтары” ќ±райтын “Ањшыбайбатыр”, “Парпария”, “Ќ±ттыќия”, “Едіге”, “Н±радын”, “М±сахан”, “Ораќ, Мамай”, “Ќарасай, Ќази” жырларыНоѓайОрдасыныњнегізін салѓан єйгілі тарихи т±лѓа – Едіге бидіњ ата-бабаларыныњ, µзініњ жєне ±рпаќтарыныњ кµркем шежіресіболыптабылады.. Б±ндаѓыАњшыбайЕдігеніњарѓыатасыретіндекµрінеді. Едігеніњататегітуралыб±ндайверсия М±рын репертуарындаѓы жырлар мен “Ќарасай, Ќази” жырыныњ Мањѓыстау облысынан табылѓан бірн±сќасындаѓанакездеседі. М±рынжырауАњшыбайданБабат‰ктішаштыЄзіз, оданПарпария, оданЌ±ттыќия, оданЕдіге туѓаныжµніндежырлайды. Ал, Ш.Уєлиханов жазып алѓан “Ер Едіге”жырында бас ќаћарманныњ арѓы атасы Баба Омар єулие, µзєкесіБабат‰ктішаштыЄзізєулиеекеніайтылѓан. КµптегенањыздарменертегілердеЕдігеніњарѓыатасытуралысµзболмай, баскейіпкердіњатасы немесетікелейµзініњєкесіретіндеБабат‰ктішашты Єзізаталады. “Ќырымныњ ќырыќ батыры” эпопеясындаѓы алѓашќы ‰ш жырдыњ бас ќаћармандары – Ањшыбай, ПарпарияжєнеЌ±ттыќия -‰шеуініњнаќтыµмірдеболѓандыѓынемесеболмаѓандыѓынтап басыпдєлелдеугем‰мкіндікберетіндереккµздеріжеткіліксіз. Сондыќтанолартуралыєрќилыболжамдаржасалыпкеледі. Мысалы: Ќадырѓали би Ќосымбек±лы шежіресініњ “Едіге би” дастаны” атты тарауында Едіге бидіњ шыќќан тегі: ”Шежіреде єуел бабасы Абу-Бакир... Оныњ тµрт ±лы бар еді. Екеуінен кіші ±лыныњ аты Махмуд аталыѓ еді. Шамда патша еді. Оныњ ±лы с±лтан Катиб аталыѓ еді. Ол ћєм Шамдапатшаболды. Оныњ±лыс±лтанћармазеді. ОлМысрдапатшаболды. Оныњ±лыс±лтанХалид еді. ОлСарсардапатшаболды. Оныњ±лыс±лтанУалидеді. ОлћємСарсардапатшаболы. Оныњ±лы – с±лтанЌыдыр. ОлћємСарсардапатшаболды. Оныњ±лыс±лтанМулудеді. ОлћємСарсардапатша болды. Оныњ±лыАбуАльфеиседі. ОлАнтакиядапатшаболды. Оныњ±лыс±лтанСалимеді. Олћєм Антакияда патша болды. Оныњ ±лы с±лтан Садыќ еді. Ол ћєм Антакияда патша болды. Оныњ ±лы с±лтан Абулхаќ еді. Ол Мадаинда патша болды. Оныњ ±лы с±лтан Ѓушман еді. Ол ћєм Мадаинда патшаболды. Оныњ±лыЖалаладдинеді. ОлЌастинатидепатшаболды. Оныњекі±лыбареді. Бірініњ аты – АдћамжєнебірініњатыБабаТукласеді. БабаТукласЌаабадапатшаболды. БабаТукластыњ ±лыТермеаталыѓеді. 56 ... Б±лТермеЕділ-Жайыќтаќайтысболды. Оныњ±лыЌаричиаталыѓеді. Еділ-Жайыќтаќайтты. Оныњ ±лы – Ислам-Ќия. Ол ћєм Еділ-Жайыќта ќайтты. Оныњ ±лы -Ќадыр-Ќия. Ол-даѓы ЕділЖайыќтаќайтты. Оныњ±лы -Ќ±тлу-Ќия. ОлЌ±мкенттеќайтты. Оныњ±лы – Едігеби... Ќ±тлу-ЌияныОрусханшаћидеткен”,-дептаратылады (1, 254-255). Тарихшы єрі зањгер ѓалым М±хтар Ќ±л-М±хамед Ќадырѓали бидіњ осы жазѓанын “Едіге бидіњ ата-тегітуралыењтолыќєрідєлме-дєл” дерекретіндеќабылдаѓаныбелгілі. Дегенмен, б±ндай‰зілді-кесілдіт±жырымжасау‰шінб±лтартпастайдєлелдеркелтіруќажеттігі µзіненµзіт‰сінікті. Осындай маќсатты кµздеп, кµне тарихнама ‰лгілеріне ‰њілгенде, оларда б±л мєселе жµнінде бірізділікжоќтыѓынакуєболамыз. Едігеніњ µмірбаянына егжей-тегжейлі тоќталѓан Ибн Арабшах Едіге туралы: “Оныњ руы - Ќоњырат”,-депжазѓан (2, 54). Шежірелер мен зерттеушілердіњ басым кµпшілігінде, мысалы: ноѓай шежірелерінде (3), орта ѓасырлардаѓы шыѓыс хроникаларында (4) жєне “Едіге” жырыныњ татар н±сќасында, “Едігеніњ шыќќантегі -Мањѓытруы”, -дегенойѓаденќойылады. ШоќанУєлихановтыњ: “Это – Идиге, тотсамыйИдиге, ЭдекуиИдигей, окоторомговоритсяв ярлыкеТоктамыша, тотсамыйбек-mangab итемник, которыйразилВитовтаприВорсклеиуправлял ордой безотчетно при четырех ханах”,-деп (5, 201) Едіге жµніндегі єр алуан дереккµздерін, оныњ ішінде жоѓарыда кµрсетілген ењбектерді де ќарастыру нєтижесінде жазѓаны даусыз. Біраќб±лт±жырымынжан-жаќтыдєлелдеуге±лыѓалымѓаѓ±мырыныњтымќысќалыѓыкедергі келтіргенін оныњ бір ењбегінде Ноѓайлы тарихына ќатысты ой ќозѓай отырып, Ноѓайлы тарихына алдаѓы уаќытта егжей-тегжейлі тоќталуѓа уєде бергенімен, µкінішке орай, ондай ењбек бізге жетпегеніненањѓарамыз. НоѓайОрдасыжµніндесалиќалыдак‰рделізерттеуж‰ргізгенВ.В.ТрепавловтаЕдігеніњшыќќан тегі жµніндегі єр алуан дереккµздеріне шолу жасау барысында: “Помимолегендарныхпостроений, нет никаких данных для причисления Эдиге к аристрократическому сословию. Отсутствиежерядом с его именем каких бы то ни было династических титулов во всех источниках, пожалуй, может свидетельствоватьоегонезнатномпроисхождении”,-дегенќорытындыжасайды (6, 64). ЕдігеніњќайданшыќќанытуралыпікірќайшылыќтарыакадемикВ.В.Бартольдтіњ “ОтецЕдигея” дегенарнайызерттеужазуынасебепболды. Ол ењбегінде В.В.Бартольд: “По словам Мелиоранского, во многих версиях сказания, особенно ногайских, отецЕдигеяноситимя “Кутлу-Кия”. ЭтожесамоеимяприводитисторикАбулГази. По Абулгази, КутлукКая (Известно, чтоКутлуиКутлук – диалектическиеразновидностиодногоитого жеслова) происходилизплемениак-мангыт (белыхмангытов); кроме сына Едигея ..., унегобыла дочь, вышедшая за хана Тимур бека (этот хан в более ранних источниках большею частью называется Тимур-Меликом), от этого брака родился хан Тимур-Кутлук. Едигей сделался нукером другогоцаревича, Токтамыша, когдаТоктамыш ... бежалвТуркестанкэмируТимуру (Тамерлану), за нимчерезнекотороевремяпоследовалиЕдигей. Рассказ Абулгази об этом событии находится в полном согласии с рассказом более раннего источника – официальнойисторииТимура “Зафар-наме”, последняяредакция, котораяпринадлежит Шерефад-ДиниАлиИездиибыласоставленав 1425 г. Тамжесказано, чтоЕдигейбылизмангытов, но нет упоминания о белых мангытах”,-деп жазады да (7, 298), “Зафар-намеде” Едігеніњ єкесініњ аты, Едігеніњ ќарындасы ханныњ зайыбы болѓаны туралы -айтылмайтынына тоќталып:“Если имя отца Едигея заимствовано Абулгази из некоторых версий эпического сказания, то имен ТимурМеликаиТимур- Кутлукаэпос, по-видимому, незнает”,-дегент‰йінжасайды (7, 298). Бартольдтіњ осы маќаласын одан ары ќарай оќи отырып: “Другое имя отца Едигея названо анонимнымисториком, писавшимподпсевдоним Rье (Rіeu), в 815 и 816 г.г. мусулманскойэры, т.е. между 1412 и 1414 г.г. (Rіeu, Pers, MSS, vol, ІІІ, p. 1062 sq), ещеприжизниЕдигея. Этотавторписал для одного из внуков Тимура, Искендера, правившего в то время в Фарси, ... для обозначения его мною был предложен термин “аноним Искендера”... Автор называет Едигея сыном Балтычака... В рассказеопобедеТоктамышанадТемир-Меликом ..., в 1378 г. приводятсяподробностиоБалтычаке, яснопоказывающие, что, еслинесамЕдигей, тоегоотецвтовремяуспелсделатьсялегендарным богатырем”,-дегенмєліметтікездестіреміз (7, 798-799). Ѓалымныњб±лойќорытындысыµзалдына ќол-аяѓыб±ѓаулык‰йдекелген, б±рынТемірМєлікханныњќарамаѓындаємірлердіњємірілауазымы бойынша ќызмет атќарѓан Балтышаќтыњ адалдыѓы мен ќаћармандыќ дањќына ќаныќ Тоќтамыс хан егер ол (Балтышаќ -С.С.) Тоќтамысты б±рынѓы билеушісі – Темір Мєлік ханды мойындаѓандай мойындаса, µзхандыѓыныњбилігінсоѓан (Балтышаќќа – С.С.) сеніптапсыратынынайтќанда, Балты 57 шаќтыњ: “Егерменіњќолдарымменаяќтарымбайлаулыболмаса, менсаѓанжауапберередім, сеніњ меніњханымныњорнындаотырѓаныњдыкµргенкµзімшыќсын. Егерсеніњќолыњдабилікболса, мені де µлім жазасына б±йыр”, -деп, µз еркімен µмірден бас тартќанын баяндаѓан Ескендір аноним келтіргенмаѓл±матќабайланыстыжасалѓан. Балтышаќтыњ ерлігі оныњ замандастарын ерекше тамсандырѓанын В.В.Бартольд ол туралы ањыздыњ Гератта µмір с‰рген Хафизи Абрудыњ 1423 жылы басталѓан, оныњ 1430 жылы ќайтыс болуына байланысты ‰зіліп ќалѓан д‰ние ж‰зі тарихы туралы ењбегінде келтірілуін, Абд арРаззактыњ 1475 жылыжазылыпбіткенењбегіндепайдаланылуынескет‰сіруарќылыањѓартып, ањыз кейіпкерініњ аты Абд ар-Раззактыњ ењбегінде “Балынмак”, ал, енді бірќатар µзге тарихшылар жазбаларында “Балынак” депберілгенінескертеді (7, 799). ОсыењбегіндеВ.В.БартольдБалтышаќтыњОрысхан±лыТемірМєлікханныњєріќайынатасы, єрібеглербегі (ємірлерініњємірі) болѓанынаденќояды. В.В.Бартольд Тоќтамыстыњ Ягайлоѓа жіберген жарлыѓында бірќатар ханзадалар мен бектердіњ есімдеріаталакеліп, солардыњтізіміненсоњ “Едігеесімдіадам” (“человекапоимениЭдугу”) деген сµздер келетініне де кµњіл бµліп, б±л ‰зіндіні: “Едигей изображен даже не вельможей, а только посланцем царевичей и вельмож, хотя обстановка в которой он находился в войске Тимура, напоминала обстановку вельможи, теперь уже не он был нукером, но у него были нукеры”,-деп пайымдайды (7, 802). Тек Шыњѓыс ±рпаќтары ѓана билік ќ±руѓа тиіс, аќс‰йектерге ѓана бас иген ќоѓамда Едіге жєне оныњ±рпаќтарыныњыќпалыж‰русебебінВ.В.Трепавлов:”ОднакосредиказаховЭдигеслыли “белой костью” (аксуяк), т.е. аристократией… Происхождение рода от святого проповедника Ходжа-Ахмед Баба-Туклеса послужило обоснованием власти мангытско-ногайских биев… Традиция приписывает формулировку этой легитимностиНурад- дину”,-депт‰сіндіреді (6, 86). Г.Ананьев келтірген ќара ноѓай ањызында Н±радын Тоќтамысты µлтірген кезде б±рын Тоќтамыстыњ ќарамаѓында болѓандар оныњ Шыњѓыс єулетіне жатпайтынына кµњіл бµле бастаѓанда, Н±радынныњ оларѓа: ”Мен туѓан к‰німнен бастап бір ќ±дайѓа сендім жєне сыйындым, кµптеген ќасиетті кітаптар оќыдым. Меніњ Шыњѓыс єулетінен шыќпаѓаным мені ешќандай да тµменшіктетпейді, µйткені мен т‰ріктіњ дањќты батыры Ќожаахмет Баба т‰ктініњ т±ќымынанмын”,-деп жауап бергенібаяндалады (8, 12). ЌадырѓалиЖалайыр: “ЕдігебидіњкµзітірісіндеН±радынмырзаішауруытиіп, отызжетіжасындаќайтысболды”,- депжазѓан (1, 255). Демек, Едігеніњ Баба т‰кті шашты Єзізден тараѓандыѓы туралы ањыз аталмыш би µмір с‰рген кездіњµзінде-аќж±ртшылыќќатараѓан. Соѓан орай С.Ќасќабасов:”Жалпы , “Ќырымныњ ќырыќ батыры” тарихи т±тастану барысында µмірдеболѓанадамдарменќатаржырѓашежіреліксипатберумаќсатыменµмірдеболмаѓанкісілерді де сюжетке енгізген. Эпопеядаѓы Едігеге дейінгі батырлар тарихта белгісіз, тек Ќ±ттыќия туралы болжамдарбар”,-дегент±жырымжасаѓан (9, 495). Біздеосыпікіргеќосыламыз. “Ањшыбайбатыр” жырындаѓытањданарлыќќ±былыстыњбірібалаларауылданќуыпжібергенбас кейіпкердіњкейінненб‰кілелінжауданжалѓызµзіќорѓауыболыптабылады. Бір ќызыѓы: кейіпкердіњ билік басына келгенше біраз жыл елден кетуге мєжб‰р болып, су жаѓасындаѓы елсіз жерде жалѓыз µзі ањ атып к‰н кµру оќиѓасы “Монѓолдыњ ќ±пия шежіресінде”, Г.Н.ПотанинќазаќтарданжазыпалѓанШыњѓысхантуралыекіањыздада, Ќазанѓапаќынжырлаѓан “ЕњсегейбойлыЕрЕсім” жырындадакездеседі. “Ќ±пияшежіреде” б±л жайт Шыњѓыстыњ он екінші атасы Бодонжар бастан кешкен оќиѓа ретінде баяндалады. Ал, ќазаќ ањыз -жырларында тікелей Шыњѓыстыњ µзіне тањылѓан б±л сюжеттіњ т‰п тамырыалѓашќыќауымдыќќ±рылысзаманындакємелеттікжасќажеткенжасµспірімбозбалалардыњ басты міндеті болып табылѓан инициация ѓ±рпында жатса керек. Этнография ѓылымыныњ деректеріне ќараѓанда, жоѓарѓы ќ±пия ќоѓамѓа µту ‰шін ќажетті сынаќтардан ойдаѓыдай µткен жас жігіттербірденелгеоралмай, елденаулаќта, орманішіндегі‰йдеоњашаµмірс‰ріп, ањшылыќпенк‰н кµругетиісболѓан, оларѓатіптіќараќшылыќпенайналысуѓадар±ќсатберілгенкµрінеді. Жасµспірім талапкер µзініњ жоѓарѓы ќауым ќ±рамында болуѓа ќабілеттілігін осындай жаѓдайда ешкімніњ кµмегінсіз, текµзаќыл-ќайратынаарќас‰йейотырыпдєлелдеугетиісболатын. ЕдігеніњШыњѓысханќ±рѓаналыпимперияорналасќанжердеµмірс‰ргенінескерсек, баяндалѓан сюжеттіњ “Ќырымныњќырыќбатыры” циклынаќайданауысќанынањѓаруќиынемес. 58 Осындай бір-біріне ќайшы келетін дереккµздері мен зерттеулерді ќарастыру барысында бізге академик В.В.Бартольдтіњ ѓылыми ќорытындылары мен келтірген дєлелдері неѓ±рлым шындыќќа жаќынт±рѓансекілдікµрінді. Пайдаланылѓанєдебиетттер: 1. ЌадырѓалибиЌосымбек±лы. Жылнамаларжинаѓы. Алматы: «Ќазаќуниверситеті», 1991. 2. Шахабад-ДинАхмадибнМухаммадибнАрабшах. Аджаибад-макдурфиахбарТимур. Каир, 1305/ 1887-88. 3. СІМ Мєскеу ќалалыќ м±раѓатыныњ ќолжазба жинаѓы (РГАДА, 181-ќор, 1-тізім), 52-параќ; Родословная книга ВеликогоРоссийскогогосударствавеликихкнязей... // ВМОИДР, 1851. кн. 10, стр. 130. 4. Шарафад-динЙазди. Зафар-наме. Ташкент, 1972. Стр. 335; КононовА.Н. Родословнаятуркмен: СочиненияАбу- л Газиханахивинского. М. – Л., 1958. Стр. 44. 5. УєлихановШ.Ш. Шыѓармаларыныњбестомдыќжинаѓы. 1-том. Алматы: «Ѓылым», 1961. 6. ТрепавловВ.В. ИсторияНогайскойОрды. М.: Издательскаяфирма “Восточнаялитература” РАН, 2002. 7. БартольдВ.В. Сочинения. Т.2. Ч.1. М., 1963. 8. Ананьев Г. Караногайские исторические предания // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. 27. Тифлис, 1900. 9. ЌасќабасовС. Ќазаќфольклорындаѓыт±тастануќ±былысы //кітапта: ЌасќабасовС. Жаназыќ. Астана: «Аударма», 1999. Дєрібай±лы С., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ доценті, филология ѓылымдарыныњ кандидаты АЌЫН-ЖЫРАУЛАРПОЭЗИЯСЫНДАЃЫЌИЯМЕТК‡НІТУРАЛЫТ¦ЖЫРЫМДАР Алланыњ с‰йген ќ±лыныњ ќатарынан кµрінуді армандаѓан м±сылман – уа- л йаумил ахирифєнидіњењаќырѓык‰ніболатынынасенеді. Ќасиетті Кітапта аќырет к‰ні туралы кµптеген аяттарда баяндаладыжєнеоѓанбайланысты Ќиямет аттыс‰редет‰скен. Аќын-жыраулардыњтолѓауларында б±л к‰н ќиямет к‰ні, таразы к‰ні, аќырет к‰ні, аќырзаман, сират к‰ні, Арасат к‰ні деп айтылады. Сол секілді аќырѓы к‰нніњ ќалай болатыны мен оныњ мезгілініњ жаќындау белгілерін Ќ±ранаяттарынас‰йенеотырыптєпсірлейді. «Аќыретк‰ні -адамдарќабірлерінент±рып, мынафєни д‰ниеде істеген амалдары ‰шін Аллаћ Таѓалаѓа жауап беретін к‰н. Ол к‰ні Аллаћ Таѓаланыњ жарылќауыналайыќболѓандаржєннатќабарып, АллаћТаѓаланыњазабыналайыќболѓандартозаќќа душарболады». ЌасиеттіКітаптыњ Ќиямет с‰ресінде б±л к‰н туралы: «Адам баласы, біз с‰йектерді жинай алмайды деп ойлай ма? (3). Єрине, оны саусаќтарыныњ ±шына дейін ќайта жасай аламыз (4). Біраќ адам баласы к‰нєні жалѓастыра бергісі келеді. (5) «Ќиямет к‰ні ќашан болады?» – деп с±райды (6). Ќашан кµз шаѓылысќан (7), Ай т±тылѓан (8), К‰н мен Ай бір араѓа келтірілген кезде .(9). Адамдар сол к‰н : «Ќашар жер ќайда?»,- дейді.(10). Жоќ, єсте пана жоќ.(11). Ол к‰нгі т±раќ -Раббыњныњ алды. (12). деп баяндалѓан. Сол секілді Нєбє с‰ресніњ 17-28 аяттарында да осы к‰ні адамзат баласыныњ Жаратушыныњ алдында µз істеріне есепке шаќырылатыны жµнінде : «Расында билік к‰ні , белгілі болѓан бір мерзім. С‰р ‰рілген к‰ні, топ-топ келесіњдер. Кµктер сетінеп есіктер пайда болады. Таулар ж‰ргізіліп, саѓым болады. Єлбетте тозаќ к‰тіп т±рады. Олар онда салќындамайды да сусын татпайды. Азѓындардыњ барар жері. Олар онда ѓасырларша т±рады. Олар онда салќындамайды да сусын татпайды. Біраќ ќайнап т±рѓан су жєне іріњ ішеді. Ќылмыстарына сай бір жаза. ¤йткені олар, есепке тартылуды ойламаѓан еді. Аяттарымызды м‰лде жасынѓа шыѓарѓан еді» делінгенболатын. Шортанбай Ќанай±лы да ќиямет к‰нін адамзат баласыныњ Алла алдында жауапќа тартылар уаќыт ретінде: Д‰ниедегеносыѓой, Жалѓызмаѓанердіме Недепжауапбереміз Ќияметтіњк‰нінде? – деп кµкірегінде иман н±ры бар барша ж±ртќа сауал ќояды. Аќын: Сµзімќалсынартымда, 59 Бірк‰нболарќиямет. Д±ѓаќылып, ќолжайѓай М±ныестігенєлеумет, - деп аќырѓы к‰нніњ Алла Таѓаланыњ ќалаѓан уаќыты болатынын наќтылай т‰ссе, ендібірде: Сауысќан, алаќарѓа-ќ±стыњќ±лы, Басталараќырзаманжылќыжылы,- деп ќиямет к‰нініњ болатын мезгіліне болжам жасайды. Єрине, аќынныњ аќырет к‰нініњ уаќытын болжауы діни т±рѓыдан ќайшы. Дінѓ±ламаларыќияметк‰нініњжаќындауыменµткенбелгілерін Ќ±ран аяттарына немесе М±хаммед (ѓ.с) хадистеріне с‰йене отырып баяндаѓанымен, оныњ наќты мерзімі Аллаѓа ѓана аян. Дегенмен аќынныњ б±л т±жырымын ќателік деп айту ќисынсыз, себебі орыс отаршылдыѓы арќылы келген єлеуметтік ќайшылыќтарды, ±лттыќ ќ±ндылыќтарды манс±ќ еткен озбыр саясатты аќырзаман белігісі ретінде баѓамдау зар заман аќындарыныњ шыѓармашылыѓына тєн. Б±л жµнінде ѓалым Б.Омар±лы: «Зар заман поэзиясындаѓы аќырзамандыќ сарын екі т‰рліыњѓайдабайќалады. Соныњбірі - «заманаќыртаянды, ќауіпќатержаќындады» дептопшылау, екіншісі – «зауалкелді, нєубетбасќат‰сті, демекаќырзамандегенімізосы» дегент‰йін. Алѓашќысы болжал µлењдермен сабаќтас, соњѓысы -айналасындаѓы ќ±былыстардан жеріген аќындыќ кµњіл к‰йдіњ кµрінісі» деген пікір білдіреді. Біз де ѓалым пікірін ќуаттай отырып, аќын-жыраулардыњ шариѓаттыњ шырќы б±зылѓан уаќыттаѓы ±рпаќ болашаѓына деген алањдаушылыѓыныњ бекер болмаѓанынбаѓамдаймыз. Ќазаќєдебиетініњтарихында «кітабиаќындар» дегенатпентанылѓансµззергерлерініњшыѓармаларында ќиямет к‰ніне ќатысты т±жырымдар наќты Ќ±ран аяттары арќылы тєпсірленген. Олардыњ туындыларында эмоциялыќ кµњіл к‰йден гµрі, ќиямет к‰нініњ ќандай сипатта болатыны басымыраќ сараланѓан. Ќ±рандаѓы: «Ќиямет уаќиѓасы болѓан кезде, (1). Оныњ болуын µтірік деуші болмас.(2). (Ол) тµмендетеді, жоѓарылатады.(3). Сол уаќытта жер т±тас сілкіндіріледі.( 4). Таулар м‰лде ‰гітіледі.(5); ¦шќан тозањдай болады.(6)» (Уаќиѓа с‰ресі); «Єй, адам баласы! Раббыларыњнан ќорќыњдар. Расында ќияметтіњ сілкінісі ‰лкен нєрсе. (1); Ол к‰ні, єр емізушініњ емізгенін ±мытќанын жєне єрбір буаз жєндіктіњ іш тастаѓанын кµресіњ. Адамдарды мас т‰рде кµресіњ. Негізінде олар мас емес. Біраќ Алланыњ азабы ќатты. (2) (Хаж с‰ресі) деген аяттарды тєпсірлеген аќын-шайырлар аќырет к‰ніне азапќа душар етпейтін амалдармен баруѓа ‰ндейді. Пікіріміз дєлелді болу ‰шін Ќарасаќал Ерімбет пен Шораяќтыњ Омарынан жеткен жыр жолдарынаназараударайыќ: Желт±рыпж±мак‰ніЌ±быладан, Бірдауылсоѓадыбеткежанќаратпай! Суырыпс±рапылыњтартќанында, Тасб±ршаќ, домаланады, тауќањбаќтай! Теп – тегісд‰ниеніњболарж‰зі, Тµселгентамсекілді, бейнетаќтай Ж±мыртќаМаѓр±птанкµрінеді, Ќарасањ, жерде отырып Мєшр‰пте-ай. Адамзаткµріпсондайт‰рліаламат, К‰нкешерµлмегенќ±лжылап-сыќтай. К‰нкеліпКµктіњбергіќабатына, Боладыжерќызуыжанѓаншоќтай.. . Айрылады±латадан, ќызанадан, Туысќанбір-бірінгежаќын-жаттай. Ѓиссиянытірліктеетушініњ, ¤згередіформаларыхайуанатќа-ай. Ќарасаќал Ерімбет Арасыекід‰ниеніњбір-аќќадам. Сан±рмайќапылпєнда, ќамыњдыет. Арасатмайданындабір‰лкентой, Ќайнатќанж‰регіњдізапыран-дерт. Пішаймансондаішкет‰ссекерек, Жаћаннанжаныњдыаладлаулаѓанµрт. 60 ТаразыМашћарк‰ніќ±рылады, Тартадыкімдерќайѓы, кімдерќасірет. Шораяќтыњ Омары Жоѓарыдаѓы жыр шумаќтарында Ерімбет Кµлдейбек±лы мен Шораяќтыњ Омары ќиямет к‰нініњ наќты белгілеріне жєне ж±ма к‰ні болатынына тоќталады. Б±лдаЌ±ранмендєлелденгеншындыќ. Мєшћ‰р Ж‰сіп пен дамолла Т±рмаѓамбеттен м±ра болѓан жыр жолдарында ќияметтіњ ќыл кµпіріндегіпенденіњжайк‰йі, адамзаттыњ ахуалы ќандай болмаќ деген сауалѓа жауап беріледі: Олк‰ніпайдабермеаћыл, ѓаялыњ, Жинаѓанмехнатетіпд‰ниемалыњ. Ќ±лшылыќ, ѓибадаттанпайдаболар, Егердекємілболсадіниманыњ. Мєшћ‰р Ж‰сіп ¤лшейтінеткенісіњді, Тањдаѓык‰нТєњірініњ, Таразысындытасыбар. Еткенінегінсияќты, Орнынабарартасылар, - Т±рмаѓамбет Ізтілеуов Ќиямет к‰ні адамзат баласы тірліктегі істері ‰шін с±ралады. Аллаѓа єр ісі аян пенденіњ жауап бергеннен кейінгі сєті сират кµпірі арќылы бейнеленген. Осы кµпірден ќ±ламай µтуі, таразыда сауапты істерініњ салмаќты болуы оныњ пєни д‰ниедегі амалдарына байланысты. Б±л жерден пенденіњ мєњгілік мекені белгіленеді. Яѓни, «Сират кµпірі – тозаќтыњ ‰стіндегі жол. Есеп бітіп, амалдартаразыѓасалынѓаннансоњбарлыќадамсираттанµтусынаѓынасалынады». Жарыќд‰ниеде жинаѓансауаптыістеріменк‰нєлєрініњтаразыѓатартылар сєтін Ќашаѓан аќында: Басќат‰ссе – амалжоќ, Кµтерерж‰ктіадамѓа-ай. Баќилыќжолѓабарѓанда Жаќсыменжамантењелер- Сираттыњжолыќадамды-ай,- деген жыр жолдарымен сипаттайды. ХІХ ѓасырда µзіндік µлењ µрнегімен танылѓан Т‰бек аќынныњБ±ѓыбайменќоштасаотырып: ЌияметтеБ±ѓыбайжолыѓайыќ Жолдас болсын иманыњ, жатсаламат, деуі де сынаќ к‰ні µлілердіњ тіріліп, Аллаалдындаѓы‰лкенсынаќќабарарынмењзепт±р. Пенденіњ жалѓан д‰ниеде істеген ісі мен ниеті таразыѓа тартылатын сєтті Ќ±ранныњ кµптеген аяттары т‰сіндіреді. Мысалы, Фуссилєт с‰ресініњ 19-22 аяттарында «Сол к‰ні Алланыњ д±шпандары тозаќќа айдалуѓа жиналып, сонда олар алды-артын тосады. Аќыр олар оѓан барѓан кезде оларѓа ќ±лаќтары, кµздері жєне терілері олардыњ не істегендеріне айѓаќ болады. Олар терілеріне:«Не ‰шін бізге кує болдыњдар?»-дейді.( Терілері):«Бізді єр нєрсені сµйлеткен Алла сµйлетті; сендерді алѓаш рет жаратќан жєне Сол жаќќа ќайтарыласыњдар» деп жауап береді. Сендер µздеріње ќ±лаќтарыњ, кµздеріњ жєне терілеріњ айѓаќ болады деп жасырынбаушы едіњдер. Тіпті Алла істегендеріњніњ кµбін білмейді деп ойлаушы едіњдер» делінген. Ќиямет к‰нініњ жаќындауыныњ ‰лкен жєне кіші белгілері ќасиетті Ќ±ран мен Алланыњ с‰йген ќ±лы М±хаммед (ѓ.с.) пайѓамбарымыздыњ хадистерінде баяндалѓан. Оныњ белгілері адамзат баласыныњ ар-иманнан алыстаѓан шаѓынан бастау алатындыѓы туралы т±жырымдар зар заман аќындарыныњ шыѓармаларында арнайы таќырып дењгейіне кµтерілгенін жоѓарыда айтќан болатынбыз. Мысалы, Ыбырай Алтынсарин кішініњ ‰лкенніњ, баланыњ ананыњ бетінен алар жаѓдайына шошынаќарайды: Бала, бала, баладеп, Т‰ндешошыпоянѓан, Т‰н±йќысынтµртбµліп, Т‰ндебесіктаянѓан, Аялыќолдаталпынтќан, Суыќболсажµргектеп, Ќорѓасыноќтайбалќытќан, 61 Айналасынаасќойып, Айдындыкµлдейшалќытќан, Ќолынќаттытигізбей, Кірлікµйлеккигізбей, Иісінж±парањќытќан, Сондайсорлыанаѓа Ќызќышќырсакерек-ті. Пенде ‰шін ќияметтіњ алѓашќы белгісі аќырѓы демі таусылып, ќабірге т‰скен уаќытынан басталады. Єзірейіл періште Алла ємірімен адам жанын алѓаннан кейінгі хал-ахуал -пенде басындаѓыќияметтіњалѓашќыбелгісі. Яѓни, µлім -адамнанжанныњшыѓуыѓанаемес, тіршіліктегі амал-єрекетіњніњ таразыѓа салынар сєтініњ алѓашќы баспалдаѓы. Ќабіразабынат‰сіретінде, ќабірді н±рландыратындапенденіњµлімгедейінгіамал-єрекеті. ¤лім -µмірдіњсоњыемес. Оныаќын -жыраулардажоќќашыѓармайды. Тіршілікиесініњтаѓдыры оны сыйлаѓан Жаратушыныњ ѓана ќ±зырында. Бейопад‰ниедебіріненбіріаќыл-парасатыменѓана емес, байлыѓымен, мансап -дєрежесіменерекшеленетінпенделердіњтењелерт±сыдаµлімменбірге келеді. Жаратушы сыйлаѓан ныѓметтерден ѓибрат алып, тєубеге келе алмаѓан кµп пендені бір сєт сабасынат‰сіретінсєтте -µлім. Ораќ тілді Орынбай аќын адамзат баласыныњ тењелер т±сы таѓдыр мойынѓа т‰сіп, µлімкеген к‰ні-аќ басталатынын ањѓартады. Аќын арѓы єлемніњ есігін ашќан пенделер ‰шін жалѓан д‰ниедегі мансапбыменбайлыѓыемес, жасаѓан сауапты ісі мен иманы ѓана жолдас боларын мењзейді. ¤лгенсоњ, байменжарлымалдемейді, Мынаныбер, мынаныалдемейді. Басынабайкісіµлсе, жастыќтастап, Астынаќалыњкµрпесалдемейді. Жарлыны, кєне, байданкемкµргені, Бетінебірдейќылыпµњбергені. Кигізіптµртќарысбµз, кесекжастап, Ќ±дайдыњосыемеспетењкµргені, - деген жыр жолдарында жоѓарыда айтылѓан ойлармен бірге аќынныњ єлеуметтік тењсіздікке деген ішкінаразылыѓы, ащымысќылыдакµріністапќан. ХІХ ѓасырдаѓы ќазаќ поэзиясыныњ кµрнекті µкілдерініњ бірі Ќ±лтума Сарм±рат±лы да ќияметке дейінгіадамзатбаласыныњбаќилыќмекенітопыраќекенінмысалѓаалаотырып, Аллаќалаѓанк‰ні ѓаламныњбєріµзгерерінетерењмєнберугешаќырады: Болсадаµзгеµтірік, µлімрас, Б±рынѓыµткендерденќалѓанмирас. Ѓаламныњонсегізмыњбєріµзгеріп, Б±лд‰ниеболарбірк‰нжоќжым-жылас. Ќолынанжаќыныњнынкелгенісол – Жерќазыпкµміптастаркµсілдіріп. Байбармасжанѓатынышжорѓасымен, Жанбармасжалѓандаѓыжолдасымен. Біреугебіреуќамќорќылмаќт‰гіл, Боладыєркімєлекµзбасымен. Сыр бойында д‰р Оњѓар атанып, елыќыласынабµленгенаќынныњартындаќалѓанкесексµздері де иманды ±рпаќ туралы баяндайды. Жырау µсиет термелерінде єрбір істіњ басы мен соњы боларын, адамбаласыныњд‰ниеќызыѓынаалданбай, «аќыретк‰нінененіалыпбарам?» дегенсауалдыж‰рек т‰кпірінен шыѓармау керектігін єр сєт жамаѓат назарына ±сынып отырады. Д‰ние -жалѓан, иман - азыќ. Жыраутµмендегітолѓауындаосынымењзейді: Алќалапкелгенєлеумет, Сµзімеболсаєуесіњ Баћардадараќг‰лдесе 62 Б±таќќашашармєуесін. Жасанѓанжауѓакездессе, Батырлартартаржебесін. Жаратќанµзіжарболса Жарадансаќтарденесін. Егеуліболат, кµктемір, Сауыттыњсµгеркµбесін. Ажалѓаетерамалжоќ, Таусылсадеміњµлесіњ. Ќазаќ поэзиясында µзіндік ќолтањбасымен ерекшеленген Шєњгерей Бµкеев пєни д‰ние адам баласыныњбеск‰ндікќонаќболармекеніѓанаекенінескертеотырып, аќырет к‰ні адамѓа жинаѓан малыемес, иманы азыќ боларына философиялыќ т±жырым жасайды: Ќиямет, маќшартањтуса, ¤зімќайта «мен» болып, Менболармынќайтадан. Ќайтаданжаным – ќайтаадам. «Б±лсµзіњќалай?» десењіз, Єуеліндебарболып, Аќырындажоќболмаќ – Шариѓатќаќилапзањ. «Мизан», «сират» ќ±рулы, ¤зіњеаян, бірАлла, Ілгерібасарєрќадам. ¤ткінші д‰ниеде мєњгілік ешнєрсе жоќ. Мєњгілік -бір Алла ѓана. Пенденіњ пєнидегі амалтірлігіне Алла ѓана тµреші. ¤мірдіњ соњы µлім екені аян болса, осы басы мен соњы бар тіршілікте Аллаѓажаќындатарамал – сабыр. Алладанмедеттілеп, елдіњ сµзін сµйлер ерлерге тєтті тірліктіњ кермек дємі боларын баян еткен Наурызбек жырау «Ал, жігіттер, ќ±лаќ сал» толѓауында осы жаѓдайды тµмендегіше тµгілтеді: Ќ±былыпт±рѓанк‰ндеµлер Т‰неріпт±рѓант‰ндеµлер Аѓыптажатќансудаµлер. ¦шыптаж‰ргенќудаµлер. Ќысырдыњќызылтайындай Ќылымсыпµскенќыздаµлер Тыњдауыд±рысболмаѓан Айтылѓаналтынсµздеµлер. К‰нµлгенніњбелгісі Ќызарыпк‰нніњбатќаны Т‰нµлгенніњбелгісі Сарѓайыптањныњатќаны... Жоѓарыдаѓы мысалдарды т‰йіндей келе ќазаќ єдебиетініњ тарихында «молдааќындар», «кітаби аќындар» деп аталѓан сµз зергерлерініњ ќиямет к‰ні туралы т±жырымдары наќты Ќ±ран аяттарынан негізделгенінањѓарамыз. Сµз зергерлері адамзат баласыныњ ќиямет к‰нінен кейінгі мєњгілік мекені боларж±маќпентозаќтуралыдамолмєліметтербереді. Аќын-жыраулар єсіресе аќырет азабынан ада болѓан пенделерге ж±маќ есіктерініњ айќара ашылатынын да ерекше шабытпен баян еткен. 63 Ємір Жалбаѓай Ќытай Халыќ Республикасы, профессор Толќын Рамазан Ќытай Халыќ Республикасы ЖЫРД‡ЛДІЛІ ЛиБайдыњатыаталса, «жырд‰лділі», «шарапжыры», «романтик», «айбын-ды» аныќтауыштарыныњ оќырмандар ойына оралары айдан аныќ. Ал наѓыз Ли Бай біздіњ межемізден ќаншалыќты ќашыќта? Дєст‰рлібаяндаулардаЛиБайашыќ, жайдары, реалортаданаттапµтіп, еркінсамѓаѓанаќын. Тµрелер мен тоѓышарлардыњ ќаќпаќылы мен келекесі оныњ бейнесіне кµлењке т‰сіре алѓан жоќ, ќайтажырд‰лд‰лініњтањѓажайыпµмірінеонанєрментылсымдыќрењкберді. ЛиБайдыњтуѓанжерітуралызерттеулерж‰ргізгенќаламгерлердіњт±спалдарыежелденбіржерге тоѓысып, наќтытиянаќтаппаѓанеді. Солардыњішіндеµкілдіксипаттысыекеу. Оныњбірі – Сычуан µлкесіндегіЖяњи±ќаласы, ендібірі – ОртаАзиядаѓыСуяпќаласы. Ќазірќаламгерлерт‰гелдерлік Ли Байдыњ туѓан жері Суяп ќаласы, б±л ќала ќазір Ќытай шекарасыныњ ішінде емес, Ќырѓызстан Республикасыныњастанасы – БішкектіњшыѓысындаѓыТоќмаќќаласыныњмањында, ќазірсолжерде Суяпќаласыныњкµнеж±ртыбардегенортаќтоќтамѓакелді. ЛиБай 701 жылыосыСуяпќаласындат‰рікотбасындад‰ниегекеледі. Єкесіменшешесі±лынаТайбай деп, алТайбайданкейінтуылѓанќызынаТолѓанайдепатќояды. Тайбайдыњт‰рікшеатекендігієркімгеаян. Ежелгіт‰ріктердебаласыесейіп, ержеткенде «малды, бай болсын» деп тілеу тілеп, малдыњ жас т±ќымын атайтын атауыныњ соњына «бай» ќосымшасын ќосып ат ќою дєст‰рі болѓан. Ал балаѓа ат ќоюдаѓы осы салт ќазаќтарда ќазірге дейін саќталѓан, айтар болсаќ, ±л балаларѓа Тайбай, Ќ±нанбай, Дµненбай, Ботабай, Тайлаќбай, Ќозыбай, ал ќыз балаларѓа Толѓанай, Айтолќын, Єйгерім, Айс±лу, К‰ншуаќ, К‰нс±лу, Шолпан деп аспан шыраќтарына балап ат ќою жиі кездеседі. Бєлкім, сол кездегі ќазаќтардыњ наным-сенім Ћєм эстетикалыќ талѓамынаќатыстыболсакерек. СуяпќаласытарихтаБатыст‰рікќаѓанатыныњ (603-704 жылдар) астанасыжєнеќаѓанныњќысќы ордасы болѓанын тарихтан білеміз. Кейіннен Батыс т‰рік ќаѓанаты ќ±лап, т‰ркеш ќаѓанаты ќ±рылѓанда (704-756 жылдар) ќаѓанаттыњбатысастанасыболѓан. 706 жылы шілде айында Тайбайдыњ єке-шешесі бала-шаѓасын ертіп, Суяп ќаласынан аттанып, Жяухыќалашыѓынакеліпсаудажасайды. ШілденіњшыжыѓаныстыѓынашыдамаѓанТайбайдыњ‰й ішіауарайысалќындаутєњіртаудыњ (Тянь-Шаньныњ) терістігіндегіЛ±нтайќалашыѓынакеліп, бір мезгіл аялдап, сауда-саттыќ ісімен айналысады. Кейбір зерттеушілер ќазіргі ‡рімжі ќаласыныњ т‰стігіндегі ¦ланбай кµлініњ мањындаѓы кµне тамдар ќирандысын осы Л±нтай ќалашыѓыныњ кµне орны (ж±рты) депатапж‰р. Ал хан патшалыѓы дєуіріндегі жазбаларда сипаталатын Л±нтай ќалашыѓы тєњір таудыњ т‰стігіндегіќазіргіБ±г±рауданыдеседі. Салќынт‰сеТайбайдыњ‰йішішыѓыстыбеткеалып, Тянь-Шаньдыбойлап, Гансуµњірінеµтіп, Л±њши (ќазіргіТянШ±йќаласыныњмањы) ќаласынакеліпаялдайды. Тайбайдыњєкесіжол-жµнекей саудажасап, п±лтабудыда±мытпайды. БелгілібірмезгілденкейінТайбайдыњєкесіжан±ясын, балашаѓасын бастап Л±њ-шиден Сычуан µлкесініњ Чањ Мињ (ќазіргі Жяњ И±) ауданындаѓы Чињлян ауылынакеліпќоныстанады. Тайбайдыњ‰йішіТањпатшалыѓыныњтерриториясынакіріпќоныстанѓанкезде, Тайбайбесжаста болатын, яѓнит‰рікшетілітолыќшыѓыпболѓанкез. Тайбайларкеліпќоныстанѓанелдіњтіліде, ділідебµлекжателеді. Тањимпе-риясыныњмемлекет тілі – хан (ќытай) тілі. Патшалыќтыњ ќолданѓан жазуы – хан ±лтыныњ ±заќ тарих бойында ќалыптасќан жазуы. Осыны байќаѓан єкесі алдымен Тайбайды жєне кейіннен жасы толѓан кезде ќызы Толѓанайдыхантіліменжазуын‰йрену‰шінмектепкебереді. Тайбайдыњ µзіне ж‰гінсек: «Бес жасымда ќытай жазуыныњ «єліпбиін» ‰йреніп, жаттадым, он жасымдаданышпан, ѓ±ламаѓалым, абыздардыњаттарынестідім, онбесжасымдатањѓажайыпкітаптардыкµребастадым », – дейді. ОнжасындаЌытайтарихындаµткенѓ±ламаѓалымдар, данышпан-даналардыњатынестибастайды. Он бес жасында К±њзы µкілдік еткен таѓлымшылдардыњ классикалыќ шыѓармаларын, ерте заманѓы ќытай єдебиет тарихын, басќа да данышпан даналардыњ кітаптарын оќып кµргендігін ‰йрене бастаѓандыѓынауызѓаалады. 64 Тайбай он бес жасќа толѓанда, єкесі оны сайыс шеберін жалдап, Хан ±лтыныњ сайыс µнері ќылышкерлік пен ж±дырыќкерлікті ‰йретеді. ‡йрене келе, µнері ‰стем сайыскер болады. Тайбай жігіт жасына жетіп, жалѓыз µзі жат ж±ртты аралаѓан кезде, тап берген ±ры-ќары, б±лањшыларды ±рыпжыѓып, жерќаптырѓанкездерідеболѓан. Б±дансырт, Тайбайќ±ралайдыкµзденататынмерген болѓан. Бєлкім б±л µнерді єкесі ‰йреткен болса керек. ¤йткені кµшпенділер балаларды кішкентайынан садаќпен тышќан, ќ±с атуѓа жаттыќтыратын. Б±л бєлкім сол бір жаугершілік заманныњ ќажетіненєдеткеайналѓанболсакерек. ОсылайшаТайбайќаламдыда, ќарудыдаќатаригереді. Тайбайдыњ‰йішібай, мєдениеттіотбасыболыпесептеледі. Тайбай даержетекелеєкесініњсауда істерінеараласабастайды. Ањсауменсаѓыныштыњањсарыболар, Тайбайтуѓанжерінкµріпќайтуѓа бекінеді. Єке-шешесіќолдап, жібек, торѓын-торќасияќтыєрт‰рліќолµнерб±йымдарындайындайды. ТайбайсаудажасаусылтауыменќасынанаѓашыаѓасыЛиж±њменмалайыДансаныертіп, 719 жылы кµктемдеќылышынтаѓынып, садаѓынасынып, ЧињлянауылынанБатыстерістіктібеткеалып, жолѓа шыѓады. Тєњір тауѓа жетеді. Тайбай Тєњір таудыњ Орта Азиядаѓы бір сілемініњ бµктеріндегі Суяп ќаласындад‰ниегекелгенінжоѓарыдаайттыќ. Тєњіртауата-бабасыныњжазжайлауы, ќысќыстауы, жержаннаты, кіндікќанытамѓанжері, сол‰шіноныњж‰регінеТєњіртауѓадегенмахаббатосыбір балѓыншаѓында-аќтерењ±ялаѓан. ОсысапарындаТайбайтєњіртауµњірін, елішінбіржазаралайды. Тєњіртаудыњжазѓытабиѓаты, кµркемкµрінісітуѓанжерінедегенќ±штарлыѓыноятады. Тєњіртаудан кµтерілгенжарыќайаќынныњсезімєлемінтебірентіп, туѓанжергедегенс‰йспеншілікотынонанєрі маздатат‰седі. Шабытышарыќ±рып, тєњіртауѓаарнапµлењжазады. К‰зде тєњір таудыњ Терістік етегіндегі Л±нтай ќалашыѓына (ќазіргі ¦ланбайдаѓы кµнеќорѓан ќирандысы осы Л±нтай ќалашыѓы деседі) келіп аялдайды. Л±нтайда ќысќада кегі, ±зында µші бар адамдарѓа (бєлкім Тайбайдыњ єкесіне µш біреулер болса керек) кез болып, ќылыш суырысады. Ќапелімдеќарсыласжаќтыњулыќылышыныњж‰зіТайбайдыњденесінетиеді. СеріктеріоныТињжоу ќаласынажеткізеді. ДєрігерЖєњДайжаудыњем-домыныњарќасындаоламанќалады. Тайбай «Тињжоу («Бейтіњ-беспалыќ» дептеаталады. Кµнеж±ртыЖемсарыауданыныњмањында) ќаласындат±рѓандакµрген-білгендерім» аттыестелігінде: «Тињжоудыњтарихы±заќ, жеріќ±нарлы, суымол, шµбіш‰йгін, µтеертедекєсилердіњмемлекеторталыѓыболып, Кимманќаласыдепаталѓан. Батыс т‰рік ќаѓанаты дєуірінде Ф±ту ќаласы деп аталѓан ќорѓанныњ биіктігі ‰ш-тµрт саржан шамасында, айналасыбесшаќырымнанасады. Ќорѓанныњіші-сыртындабірнешеонмыњт±рѓынбар, ќорѓанныњ ішінде Тањ патшалыѓыныњ єкімдік мекемесі орналасќан, мыњнан астам шерік т±рады. Ќорѓанныњ Батысында ‰лкен будда ѓибадатханасы бар, ќ±рылысы єсем, бірнеше ж‰з будда саѓмаларыныњшуылдапсиыныпотырѓанынкµресіњ » депжазады. Тайбай Тињжоуда єкесініњ саудагер досы Уањ И±ануаймен кездеседі. Уањ И±нуай ќуана ќарсы алады. Тайбайды ќорѓанныњ т‰стігіндегі Даужау ѓибадатханасына апарады. Даужау – Ќытайдаѓы діни аѓымдардыњ бірі. Тайбай даужау дінініњ м‰риті. Ѓибадатханаѓа барып, мінєжат ќылуы табиѓи зањдылыќ. УањИ±єнуайѓибадатханададарбыз, ќауын, ж‰зімжєнебасќатаѓамдардыєкеп, Тайбайменбірге к‰згі ќырк‰йек айындаѓы балк‰лше мерекесін тойлайды. Тайбай кµпшіліктіњ кµњілін кµтеру ‰шін «бекінісжєнеасќартаудаѓыай» аттымынаµлењінжазады: «Тєњір таудан жарќырап шыѓып, толѓан ай, Б±лт тењізі арасынан ж‰зер баяу тоќтамай. Ќуалай соќќан ќоњыр жел, И±ймынгуанды µтпесін желпіп бір ќалай». Кейбір ќаламгерлер: «Ли Байдыњ ±лына Айн±р деп ат ќоюы, тєњір таудаѓы айѓа болѓан терењ махаббатынєйгілейді», – дейді. Т‰нде ќонаќасынан жатар орынѓа келген аќынныњ кµњілі алаб±ртып, кµпке дейін ±йыќтай алмайды. Мереке-мейрамдардаел-ж±ртескет‰сіп, туѓанжергедегенсаѓыныш, µшпесмахаббаттыњ оты т±танары сµзсіз. Сол т‰ні шабыты шалќыѓан аќын «жым-жырт т‰ндегі саѓыныш» атты мына µлењінжазады. Тµсекке т‰скен ай н±ры, Бозќырау ќ±сап кµрінді, Кµтердім басты, ай кµрдім, Ењкейген едім, саѓындым туѓан жерімді. Бірк‰ніатарбаѓаотырып, ќорѓанішіншолыпкµругекеледі. Алдыменќорѓанныњсыртындаѓыат арбаларт±ратынжергетоќтайды. ‡лкенді-кішіліадамдарарбадант‰сіп, ќорѓанѓакірерќаќпаѓаќарай бет алады. Аќын ‰лкендерге еріп базар аралайды, жібек жєне басќа да т±тыну б±йымдарын саудалайды. Ќорѓанішінекірісімен, Батысµњіршарабыныњиісіб±рќетеќалады. Соданбазараралап 65 келе жатып, шарап д‰кенінде бір адамныњ ќ±лудыњ (ќабаќ) аузын ашып, шарап ішіп отырѓанын кµріп, д‰кенге кіреді де, ќ±луды ќ±шаќтап ала ќашады. Ішінде бес килограмнан астам шарап бар ќ±лудыкµтереалмайжыѓылады, ќ±лужарылады. Шарапиісікµшеніалады... Б±лаќынныњµзіжазып ќалдырѓан естелігі. Тарихи деректерге ќараѓанда, Тињжоу т±рѓындары Батыс т‰ріктіњ он оќ тайпасыныњ бірі Ч±и± тайпасы деседі. К‰згі мезгіл, ќырк‰йек айы суыќ т‰се бастайды, Тињжоуѓа келгеніне 15 к‰н болѓанда, аќын Сычуанѓа ќарай жолѓа шыѓады. («Шинжяњ орталыќ газетінен» алынды, 2009 жыл, 28 аќпан.) Тайбайдыњ єкесіне келсек, не себептен Сычуан µлкесініњ бір шеткері таулы ќыстаѓына келіп ќоныстанып, іргетауыпќалды? Неліктент‰рікшеаты-жµнінжасырѓан? «Ќытайєдебиетшілертарихы» аттыкітаптаЛиБайдытаныстырѓанда: «ЛиБайдыњєкесініњатын аныќтау µте ќиын, ќандай адам екендігі де аныќ емес. Кейбіреулер єкім екен десе, енді біреулер саудагер, кейбіреулербатыр, таѓыбіреулержасырыныпж‰ргенбіреуекендеседі. Біздіњбілетініміз жергілікті адамдардыњ оны «Ли ќонаќ» деп атаѓандыѓы ѓана» деп жазады. М±ндаѓы «Ли» Тањ патшаларыныњ фамилиясы. Жасырынып ж‰ргендіктен, елдіњ кµзін кµлегейлеп, фамилиямыз «Ли» дейсалуыдам‰мкін. ЧањжяњдариясыµњіріндегіШуаншижыќатарлыаймаќтардыњордатаѓайындаѓанбаќылаушысыФан Ч±анжыњныњ єкесі Фан Л±нныњ жазып кеткен µлењдер жинаѓын аќтарып отырып, єкесініњ Ш±нияњ ќаласындаЛиБайменбіргешарапішкеніжайлыжазѓанµлењінекµзіт‰седі. ФанЧ±анжыњєкесімендос болѓан осы бір поэзия алыбыныњ аруаѓы разы болардай бірер іс істеуді парыз санап, Ли Байдыњ ±рпаќтарыніздейді. Тµрт жыл іздеп Анх±йдыњ Дањт± ауданынан Ли Байдыњ екі немере ќызын тауып, єњгімелеседі. Олар: «ЄкемізАйн±ршаласауаттыдиќанболѓан, 792 жылыд‰ниеденозды. Екеуіміз де кедейдиќанѓат±рмысќашыќтыќ, жібекќ±ртынµсіріпк‰нкµреміз, жалѓызаѓамызбареді, онекіжыл болды, ‰йденшыѓыпкеткен, соданќайтыпоралмады. Ќайдакеткенін, ќайжердеж‰ргенінбілмейміз», – дейді. Єпеке-сіњіліекеуініњт±рмысжаѓдайыныњнашарлыѓынестігенФанЧуанжыњќаттыашынады. Ол ЛиБайдыњќабірінежањаданќ±лпытасорнатпаќшыболып, екінемереќызынаатасыныњататегіне ќатыстыжазбадерекберуінталапетеді. Екеуієкесіжазыпкеткенбірнешебетќаѓаздыбереді. Фан Ч±анжыњекеуіненќандайталаптарыбарлыѓынс±райды. Екеуі:«Атамызкµзітірісінде «меніµлгенде Чињсантауынаќойыњдар» дегенекен, оѓанєкеміздіњжаѓдайыкелмепті, сізатамныњќабірінЧињсан тауынакµшіругекµмектессењіз» – дейді. 817 жылы ќањтарда Фан Ч±анжыњ екі немере ќызыныњ талабы бойынша Дањт± ауданындаѓы Л±њсан тауындаѓы Ли Байдыњ ќабірін Чињсан тауыныњ етегіне кµшіреді. Жањадан ќ±лыптас орнатады єрі оларды алман-салыќ, аќысыз ењбек істеуден азат етіп, т±рмыс жаѓдайын жаќсартуѓа кµмектеседі. ФанЧ±анжыњЛиБайѓаорнатќанжањаќ±лпытасќажазѓанарнаусµзінде: «ЛиБайдыњєкесіµзіне жауласќандардыњ кек алуынан бас сауѓалап Сычуанѓа келіп жасырынѓан. Сойќан шыѓудан жасќанып, МянжоуаймаѓыныњЧањл±њауданындаѓыЧињлянауылынакеліпбассауѓалайды. Мєнсап талап етпеген, жасырынып ж‰ргендіктен, µзініњ аты-жµнін де жария етпеген. Тек жергілікті т±рѓындардыњоны «ќонаќ» депатаѓанынѓанабілеміз, µйткеніолар‰шінолшыныменќонаќеді» – дейді. Б±дан Ли Байдыњ єкесі есімін айтпаѓандыѓы жєне аќын да єкесініњ атын айтпай кеткендігін кµругеболады. Ли Бай: «Ќытай тарихында µткен Ляњ Уањы Ли Хаудыњ тоѓызыншы ±рпаѓымын єрі Тањ патшылыѓыныњ патшаларымен тегіміз бір туыспыз» – дейді. ¤йткені Тањ патшалыѓын ќ±рѓан Ли ЮанЛяњУањЛиХаудыњ (351-417) жетінші±рпаѓымындейді, сондаЛиШымынсегізінші±рпаѓы, ал ЛиЛ±њжионбірінші±рпаѓыболады. Б±лайболѓандаЛиЛ±њжыЛиБайѓанемереболыпкеледі. Біраќ Ли Бай Ли Хаудан µзіне дейінгі тоѓыз ±рпаќтыњ атын атап, т‰сін т‰степ єрі патша єулеттерімензањдыќтуыстыќбайланысыбаршежірелікдеректіматериалбереалмаѓандыќтан, патша єулеттерініњшежіресінекіреалмайды. Расында, «жањатањкітабы, патшаєулеттерішежіресі» атты кітапќаЛиБайдыњесіміенгізілмеді, б±дан Ли Байдыњ тегі хан (ќытай) ±лтыдегенгек‰мєнтуады. Содан кейбір Ли Байтанушылар оны індете зерттеп, Ли Байдыњ тегі туралы басќаша кµзќараспайымдыалѓатартады. Тайбайдыњєке-шешесіќызыТолѓанайдыдахан (ќытай) тіліндегімектепкеоќуѓабереді. ¤сіп-ержете келе Толѓанай білімді, аќылды, іскерлігімен ел ќ±рметіне бµленеді. Содан болар, ќазірде Чињлян ќалашыѓыныњ бір ќыстаѓыныњ аты Толѓанайдыњ хан тіліндегі атымен «Чињлян ќалашыѓы И±еюан ќыстаѓы» депаталады. Толѓанай аѓасыныњ µлењдерін жинап баспадан шыѓарады, б±л ќыстаќта ќазірде аќын м±ралары саќтаулы. 66 Толѓанайѓа хан тілінде И±еюан деп ат ќойѓан Ли Бай секілді. ¤йткені Ли Бай «айды» µзіне, ќарындасына, табынатын єулие-єнбиеге, онан соњ хас с±луларѓа ќарата ќолданѓан. Осы ќыстаќта Толѓанайѓаорнатылѓанескерткішќазірдебар, ќабірідеосыќыстаќта. 1962 жылытамызайындаѓы «Гуањмињрыбау» газетіндежарияланѓанбірдеректе: «Чањмињауданы солдєуірдет±з, темірµндірілетінелгеєйгіліауданболып, ЛиБайєкесіменбіргет±з, темірсаудасымен ш±ѓылданады. Кейіннен Ли Бай сауда тижараты себебінен ±заќ мезгіл к‰міс, мысµндірілетінАнх±й µлкесініњ Чюпу деген жерінде т±рады. Ли Бай мыс, темір сауда тижаратымен айналысу барысында мыс, темірќорытутехнологиясындажетеигереді. ЛиБайдыњб±лµнеріµлењдеріндекµріністапќан. Б±лоныњсаудатижаратыµмірініњµлењдеріндегіањысы» депжазады. Тањдєуіріндеоќыѓанзиялылардыњµздерініњќоѓамдаѓыорнынкµтерудеењмањыздысанайтындарыныњ бірі – жар тањдай білу. Егер тањдаѓан жарыњ ќара-кµктіњ т±ќымы, текті атаныњ ±рпаѓы болса, ондасаясит±рѓыдаѓыболашаѓыњажолашыларыхаќ. Екіншісі – мансап. Мансап алу ‰шін орда сынаќтарына ќатынасу, сыннан µту керек. Емтиханнан µткендерді орда єкімияты єр дєрежелі мансапќа таѓайындайды. Б±дан µзге бай, феодал, аќс‰йектер орда емтиханнан µткендерден ќызына к‰йеу тањдайды. Баѓыњ жанса, ќалыњ малсыз ќайын ж±рт, ‰лде мен б‰лдеге оранѓанаруµзі-аќєзірболады. Орда єкімиятыныњ зањ-т‰зімінде саудагердіњ баласы орда емтиханына ќатынасуѓа тиым салынѓан. М‰бєдє, ерекшеталантты, дарындыболса, басќалартарапынанмансапќа±сынылсаболады дегенбелгілемесідебар. Ли Бай ауќатты саудагердіњ баласы, керек десењіз, µзі де саудагер. Аќын талантын д‰йім ж±рт мойындайды. Біраќ ешкім ордаѓа мансап беруге ±сынбайды. Ауылдан ‰міт ‰зген аќын ќырда ќањбаќтыњдалдасындатасаланып, к‰нделіктік‰йкітірліктіњк‰йттеуіненшыѓаалмай, байлыќќамастанып, жастыќтыжастаныпк‰нµткізгенше, еларалап, ж±рттанып, µзталант-дарынымдыєлемгеєйгілеп, ќабілет-ќарымымдыкµпкетанытайындегенойѓакеледі. Осыойдыњжетегіменаќынќылышынасынып, Сычуандыкесіпµтіп, Ч±њчињгекеліп, 724 жылы кемеге отырып, Чањжяњ дариясыныњ аѓыны бойынша Шыѓысќа сапар шегеді. Жол бойы Чањжяњ дариясыныњорта, тµменгіањѓарындаѓыµлкеменќалалардыаралайды. Т‰стіктегіЌытаймєдениетін, т±рмыс-тіршілігін, салт-дєст‰рін, єдет-ѓ±рпынетене‰йренеді, тарихи, єдебишыѓармалардыоќиды, таным-т‰сінігікењейеді. КелесіжылыаќынНанжинќаласынакеледі. Бірк‰нікештеќаланыњт‰стігіндегі «Айнамкµлде» ќайыќпенсеруендепж‰ріп, ќайыќта жалањ аяќтарын суѓа малып, бір-бірінесыбырлап, к‰лесµйлеп, ќыдырыпж‰ргенкµњілдібойжеткендердібайќайды. Ќыздардыњшаѓаладайаппаќаяќтарыаќынныњ сезімін селт еткізеді. Бітімі бµлек, алып денелі (Ли Байдыњ бойы екі метрден астам деседі), µњі µзгеше, с±лужігіттіњжатж±рттыќекенінбайќаѓанќыздарескектіжеделдетеесіп, аќынныњќайыѓын соѓа жаздап, суды шашырата, ќас атып, кµз ќысып, сыќылыќтай к‰лісіп, жанынан µте шыѓады. Ќыздардыњ ќылыѓына елтіген аќын: «Ескегіњді берші маѓан, мен есейін сен еспе», – деп ќыздарѓа т±ра ±мтылады. Кµл сыры µздеріне мєлім ќыздар аќынѓа жеткізбей, жалѓаннан ±ялѓансып, сыќылыќтайк‰лісіп, ќалыњќоѓаныњарасынакіріпжасырынады. Аќынтабаалмайќалады. Тек «су‰стінде сыњѓырлаѓанќызк‰лкісі» ѓанаеміс-емісестіледі. Шіркін, жарыќайлыт‰ндеаяѓыаппаќќыздарменбіргеболунеткенбаќытдесењізші! Расындада, т‰стіктіњ айы да аппаќ, суы да аппаќ. Ал б±ѓан тањырќап, тањдай ќаќќан аќын сезімін ќыздардыњ аппаќаяѓыжаулапалады. Міне, осылайшааќынНанжинќыздарыныњжетегіндекетебарады. Кейінкеле, аќынт‰стіктіњаяѓыаппаќшаѓаладайбірќызына‰йленеді. 726 жылыТайбайаќынХубиµлкесініњАнлудегенжерінекеледі. 727 жылыекідосыХуЗяњмен МаЖыњг±њныњтаныстыруыарќылыТањГауз±њпатшаЛижыдєуірінде (650-684) ордаєкімиятыныњ ќ±ќыќтыєкімшілікорганыныњдоѓалтµбесіненќарайтынтµбебасыболѓанШ±йИ±ишыныњнемересі Ш±йбикешке‰йленеді. ТайбайдыњШ±йбикешке‰йленуіТањдєуіріндегізиялылардыњжартањдау кµзќарасына ‰йлеседі: «Біраќ Ли Бай ‰йленгеннен кейін, Ш±й бикешті ‰йіне алып кетпей, ќайын ж±ртына к‰шік к‰йеу болып кіреді. Б±л сол дєуірде ±ят ќылыќ саналып, жалпы зиялылар ќауымы оныњ‰йінеаяќбаспайтын. БіраќЛиБайосылайістеді. Б±лоныњбатысµњірдегіт‰рікмєдениетініњ ыќпалына ±шыраѓандыѓынан болуы м‰мкін. Бєлкім жат ±лттыњ мєдениет кµзќарасы бойынша жігіттіњќыздыњ‰йінек‰шікк‰йеуболыпкіруікµњілгеќонымсызжайтболыпсаналмасакерек. Ли Байдыњб±нысыжат±лтмєдениетінтерењќабылдаѓандыѓынанболсакерек». Б±л біз ‰зінді келтіріп отырѓан маќаланыњ авторы жасаѓан талдау. Ли Бай т‰рік елінен бес жасында кетті. Бес жастаѓы баланыњ т‰рік мєдениетін толыќ ќабылдай ќоюы ќиын. Ли Бай бес жасынанбастапќытайтіліндегімектептеоќыды, есейекелеќытай±лтыныњтарихы, єдебиетіменбай мєдениет м±раларын, ±лттыќ дєст‰рлерін игерді. «К‰шік к‰йеу» болу ќытай ±лтыныњ ±лттыќ 67 дєст‰ріндежатќылыќдепсаналатындыќтан, зиялылардыњм±рындарынш‰йіреќарайтынынбіледі. Біраќ Ли Бай-т‰рік, т‰рік халќыныњ салт дєст‰рінде «к‰шік к‰йеу» болу соншалыќты айып саналмайды, б±ны ЛиБайжаќсыбіледі. ЛиБайШ±йбикешпентату-тєттіѓ±мыркешеді. Ш±йбикешбір±л, бірќызтуады. ЛиБай±лына Айн±р, ќызына К‰ншуаќ деп ат ќояды. Тарихи дерек кµздері бойынша Ш±й оќыѓан, білімді, аќылды, с±лу бикеш болѓан екен. К‰йеуі Ли Байды ќатты ќ±рметтеген деседі. Тек µкініштісі, Ш±й бикеш 740 жылыауруданќайтысболады. Зерттеушілер Ли Байдыњ кезбе тірлікті кµбірек бастан кешіргенін айтады. Кезіп ж‰ріп жерлік єкімдерді, ќызмет бабымен астанадан келген мансап иелерін ќонаќќа шаќырып, ќалталарын томпайтып, µзінемансапберуді, ордаѓа±сынуталап-тілегінайтады. Бєрідеразыкµњілменуєдеберіп кетеді. Біраќешкімненхабаркелмейді. ‡міті‰зілгенаќынт‰стіктібеткеалып, жолѓашыѓады. Жыжяњ µлкесіндет±ратын, сайыскерлікµнердіњшебері, патшаныњќ±рметтіадамыУЖ±нгесєлемберебарады. ЛиБайµлењоќиды, УЖ±наќынныњдарынынаќолсоѓады. 742 жылыпатшаЛиЛ±њжыУЖ±ндыµнеркµрсетугеордаѓашаќыртады. УЖ±нЛиБайды ертіп, Чањ-Анѓакеледі. УЖ±наќындыордаѓаалыпкірмей, патша-лыќкітапхананыњбастыѓы, патша м±рагері мењгермесініњ мењгерушісі, ‰шінші дєрежелі ірі мансап иесі Хы Жыжањѓа таныстырмаќ болады. Сол ‰шін У Ж±нхы Жыжањды Чањ-Ан ќаласындаѓы бір шарапханаѓа шаќырады: «Єлхиса, Хы Жы-жањ Чањ-Ан ќаласындаѓы бір шарапханада Ли Баймен кездеседі. Ли Бай алып денелі, келбетті, аќќ±ба µњді адам болѓандыќтан, кейбіреулер шарапќа ќызып, тењселіп келе жатќан оны бейнебіраппаќмеруерттауќ±лапкележатќансекілдікµрінетіндепбейнелейді. М±ндайденебітім ќытайларда сирек кездеседі, оѓан ќоса оныњ кескін-келбеті шетелдіктерге кµбірек ±ќсайтын, тіпті кейбір шетел тілдерін де жаќсы біледі. ЛиБайдыњкескін-келбетітуралыєйгілі «Сычуанныњжолы ќиын» атты ±заќ µлењі болды. Сол дєуірдегі адамзаттыњ беймєлім єлемінен именуін мењзеген µлењдегі айрыќша бейнелеуден зєресі ±шып, есі шыќќан Жы Жыжањ µлењді соњына дейін оќып шыѓуѓа батылы жетпейді. Оныњ ‰стіне Ли Байдыњ елден ерек т‰р-т±лѓасы періштедей елестейді. Астанамансаптыларыныњшетµлке-аймаќтарданкелгендердіќонаќќашаќырып, ќонаќаѓасыберуге тиымсалынѓан, б±лдєст‰рќазіргедейінсаќталѓан. СолсебептіХыЖыжањќ±рќолкелгенболатын. Біраќќайранќаларлыѓы, ХыЖыжањµзінтолыќмењгереалмай, мєнсап (шен) дєрежесінбілдіретін «алтынтасбаќаны» дањѓа (кепілге) ќойып, шарап, таѓамалып, ЛиБайѓаќонаѓасыбереді. Б±лєрекет бейнебірофицердіњиыѓындаѓышенінж±лыпалып, дањѓаќойѓанысекілдітєртіп-т‰зімгеќайшыµте ќатерлітєуекелшілдікеді». Кµзіашыќ, кµкірегіояуХыЖыжањжасысексенненасќан, ордаѓа±заќжылќызмететкен, жоѓары дєрежелімєнсабыбар, аќынжандыадамболѓан. ПатшаЛиЛ±њ-жидыњсенімдісеріктерініњбірі. Ли Бай тєрізді µњді, ер т±лѓалы адамдар т‰ріктерде кµптеп кездеседі. Аќынныњ кескін-келбеті шетелдіктерге±ќсауынан, шетелтіліндесµйлейбілуінен-аќ, ЛиБайды – т‰рік, олбілетінтілµзініњ анатілі – т‰ріктілідеугеєбденнегізбар. Хы Жыжањ Ли Байды патша Ли Л±њжиге таныстырады. Патша Ли Байды єдеби хатшылыќ ќызметке таѓайындайды. Хатшы – патшаныњ б±йрыќ-жарлыќтарын жазуѓа кµмектесетін жай ќызметкер. Патша аќынды ќатты ќадірлейді. Ли Л±њ-жи тоќалы Яњ Г±йфимен саяхатќа шыќќанда, єркезЛиБайдыертіпалады. Олкµптегенарнауµлењдержазады. Аќынныњталантынаекеуідетєнті болады. Ли Байдыњ єр µлењі оларѓа сырлы сезім сыйлап, лєззатќа бµлейді. Сол себепті, аќын ол екеуіне де аяулы, сыйлы болѓан. Бір к‰ні Ли Бай ордадан шыѓып, Чањ-Ан ќаласындаѓы бір шарапханаѓа барып шарап ішеді. Дєл осы кезде Єтіраѓаш саяжайында патша Ли Л±њжи мен Яњ Г±йфи ханымыныњ туылѓан к‰нін µткізу ±йымдастырылады. Ли Бай жоќ. Патша Ли Л±њжи дереу єнші Ли Г±йнанѓа Ли Байды тауып єкелуге б±йырады. Ли Г±йнан бірнеше жасаќты ертіп, аќын барады-ау деген шарапханаларды с‰зіп шыѓады, біраќ оныњ ќарасы кµріне ќоймайды. Содан таѓы біраз ж‰ргенде, бір шарапханадан Ли Байдыњ µлењ оќыѓан дауысын естиді. Ли Г±инан Ли Байды ќолтыѓынан демеп, атќа мінгізіп, саяжайѓа єкеледі. М±ны кµрген Ли Л±њжи патша самалдыќќа текемет салѓызып, Ли Байды сонда жатќызып, демін алдыруѓа б±йырады. Белгілі мезгілден соњ, патша ќасындаѓы канизєкке су б‰ріккізеді. Ли Бай есін жияды, ќасында отырѓан патша мен Яњ Г±йфидыкµріпшошыпкетеді. Тізерлепотыраќап, кешірімс±райды. Айыптаубылайт±рсын, патша мастыќтан айыќтыратын дєрі-дєрмек салынѓан балыќтыњ сорпасын алѓызады. Сорпаныњ ыстыќ екенінкµргенпатшабалќасыќпенараластырып, аздапсуыѓансоњ, ЛиБайѓа±сынады. Оныішкеннен кейінЛиБайсергіпсалабереді. Єтіраѓашсаяжайындаѓыалуант‰стіг‰лдергекµзіт‰седі. ПатшаЛиЛ±њжи «б‰гінЯњГ±йфидыњ туѓан к‰ні, дєл мудан г‰лініњ ашылѓан кезі, арнаѓан µлењіњді айтшы, естіп лєззатќа бµленейік», – дейді. 68 Аќын Азияныњ аруы атанѓан б±л ханымѓа єйгілі «Тыныш єуен» атты ‰ш шумаќ арнау µлењ жазып, єншіЛиГ±йнанѓабереді. ЛиГ±йнанµлењдіпатшаѓакµрсетеді. Патшаµлењдіоќып: «Тамаша. ¤тетамаша. ЯњГ±йфигеарнапЛиБайданбасќаешкімм±ндайµлењжазаалмайды, керемет», – деп, µлењдіЯњГ±йфидіњµзінебереді. Олµлењдіоќыпшыѓып, ќаттыризаболады. ЯњГ±йфиЛиГ±йнанѓа µлењге єн шыѓаруды жєне єнші ќыздар мен музыканттарды єкелуді б±йырады. Ли Г±йнан бастап, ќыздарќостапєнсалады, музыканттарс‰йемелдейді. ЯњГ±йфиб±ралабигебасады. Патшасыбызѓы тартады. Єредікте, ќатты разы болѓан Яњ Г±йфи алтын тостаѓанѓа батыс µњірде ашытылѓан ж‰зім шарабынќ±йып±сынады. ЛиБайќосќолыменалып, рахаттанаж±тады. 744 жылы Ли Бай Чањ-Аннан кетеді. Себебін єркім єрт‰рлі т‰сіндіреді. Біреулер патша Ли Л±њжидыњ к‰йеу баласы, патшалыќ ‰кіметтіњ хатшылар мекемесініњ мењгерушісі Жањ Жидыњ ќызѓанышы, кµреалмаушылыѓы, ќаќпайлауыаќындыорданытастапшыѓуѓамєжб‰рледідеседі. Патша Ли Л±њжи мен Ли Бай бірін-бірі ќадір т±тќан. Содан болар, аќын Чањ-Аннан кетерде торѓын кµрпе, алтын балдаќты белбеу жєне басќа да заттыќ б±йымдарды тарту етеді єрі ауылына жеткізіпсалуѓаарнаулыкµшіріменат-арбабереді. ЛиБайпатшаѓабасиіп, алѓысайтады. ЛиБайжол-жµнекейХынанµлкесініњЛояњќаласындажасаќынДуфуменкездеседі. Кейбіреулер екі алыптыњ кездесуін єлем кењістігінде к‰нніњ аймен кезіккеніне тењейді. Ќос жыр д‰лд‰лі содан бастап дос боп кетеді. Екеуі бір жылдай бірге болады. Хынан мен Санд±њныњ кµркем жерлерін аралайды, бірігіпµлењжазады. 745 жылыекіалыпбірін-біріќимайайырылысады. Ќытай єдебиеті тарихында Ли Бай романтик аќын, Дуфу реалист аќын саналады. Екеуі сол айырылысќаннан бір-біріне ќайтып кезіге алмайды. Біраќбірін-бірісаѓынаескеалысып, арнауµлењдержазысыпт±рѓандыѓымєлім. Тарихи деректерге ќараѓанда, Ли Бай 741 жылы Лю бикешке шањыраќ кµтереді. 746 жылы балаларынорналастырѓанСанд±њныњД±њлудегенжеріндебірќызбенбасќосады. Б±лж±байынан бір ±л с‰йеді. Аќын ±лыныњ атын Бµрі ќояды. 749 жылы ол Зайшяњ З±њ Ч±кініњ немересі З±њ бикешпен (ХынанныњКайфыњќаласында) отбасынќ±рады. Аќынк‰шікк‰йеуболыпЗ±њбикештіњ ‰йінекіреді. ОлЧањ-АннанаттанардапатшаЛиЛ±њжизаттай, аќшалаймолтартуменжолѓасалѓан, оѓан ќоса З±њ бикеште ауќатты отбасынан шыќќан. Сол себепті, балаларыныњ да т±рмыс жаѓдайы жаќсарады. 755 жылы Тањ империясыныњ шыѓыс-терістік шекарасында шекара ќорѓаныс сардары Єнраушанныњ кµтерілісі б±рќ ете ќалды. Єнраушанныњ µз аты – Раушан, єкесініњ аты мен тегі белгісіз, шешесі – т‰рік, аты Асиды, ќ±шынаш, б‰білгі бар адам деседі. ¤гей єкесі – Єнянян, тегі т‰рік, шекарасардарыболѓан, Єнянянныбасќыбуынынфамилияорнындаќолданѓан. Єнраушанныњ ќосынына келіп ќосылѓан таѓы бір шекара сардары – тегі т‰рік, Сысугай (сысымн). Тарихта б±л кµтеріліс «Єнраушан-сысымын (сысугай) б‰лігі» депаталады. Ли Бай Чањ-Андаж‰ргенкезіндеЄнраушаноны «араќкеш» депбалаѓаттап, арынатиеді. Аќында есесінжібермей, Єнраушандысылќитасыбапсалады. Соданекеуібір-бірінежаубопкетеді. Ќауіп-ќатерден саќтану ‰шін, осы жылы Ли Бай єйелін ертіп, Жянши µлкесініњ табиѓаты єсем Лусантауынакеліпќоныстанады. 756 жылы патша Ли Л±њжи Чањ-Анды тастап, Сычуанѓа барып паналайды. Барлыќ ±лдарына єскериќосындайындап, б‰лікшілергеќарсысоѓысќааттануѓаб±йрыќбереді. ЖяњшиµлкесіндегіЛи Лин Уањ (с±лтан) єскер жиып, сол б‰лікшілерге ќарсы соѓысќа аттанып бара жатып Лусанѓа аялдайды. Ли Байдыњ осында екендігін естіген Ли Лин Уањ: «Аќынды шаќырыњдар. Ол µлењмен б‰кілелдіаттанысќакµтереді, єскерлергежігер, к‰шбереді» – дейді. Аќынќосынѓакіреді. Аќын «Ли Лын Уањныњ шыѓысќа жорыќ марышы» атты µлењ жазады. ¤кінерлігі, таќ таласы мен баќ таласы салдарынанаѓасыЛиХыњєскержіберіп, ЛиЛинніњќосынынталќандайды. ЛиЛиндіµлтіреді. Ли Бай µлім жазасына кесіліп, абаќтыѓа ќамалады. З±њ бикеш текті атаныњ ±рпаѓы болѓандыќтан ел ішінде абырой-беделі бар, жан-жаќќа шапќылап ж‰ріп, Ли Байды µлімнен ќ±тќарып ќалады. Біраќ Г±йжоу µлкесіне жер аударады, балдызы шыѓарып салады. Ќайсы бір мыќтыныњ ќ±лаѓына жетіп ќорѓапќалды, олжаѓыбелгісіз, єйтеуірортажолдакешірімжасалып, бостандыќберіліп, аќын‰йіне ќайтады. Бірдєуірдіњмаќтанышы, туматалант «жырперіштесі», д‰лд‰лаќынЛиБай 762 жылыАнх±йдыњ Дањт±дегенжеріндеауруданќайтысболады. Ли Бай 15 жасынан бастап µлењ жаза бастаѓан. Жырларыныњ кµбі жоѓалып кеткен. Аќынныњ біздіњдєуірімізгекеліпжеткенµлењдері 900 шумаќтан, алпрозалыќшыѓармалары алпыстанастам. Ѓалым, жазушы Жяњ Р±њныњ «Бµрі тµтемі» атты кітабындаѓы Ли Байдыњ т‰рік екендігін дєлелдейтіндеректіталдауынакµзжіберейік. КітаптаѓыкейіпкерЧынЖындегенавтордыњµзі. ЧынЖынкенетЛиБай-дыњ: 69 Тєњір таудан жарќырап шыќќан толѓан ай, Б±лт тењіз арасынан ж‰зер баяу тоќтамай. Ќуалай соќќан ќоњыр жел, И±имынгуанды µтпес желпіп бір ќалай, – дегенµлењшумаѓынтебіренедауыстап, жатќаайтты. ЧынЖынбастауышмектептеоќыпж‰ргенкезіненбастапЛиБайµлењдерінс‰йсінеоќитын. Осы бірбатысµњірдетуѓанєрібатысµњірдегіт‰ріктілдіхалыќтардыњсалт-санасыбойынатерењсіњген романтик аќынныњ ж‰регіне еркіндікке ±мтылѓан бµрілердікіндей ќайтпас-ќайсар, ештењеден тайсалмайтынµжетрух±ялаѓанеді. Ќаймаѓыб±зылмаѓанбайырѓыжайлаудыњайлыкешіндеЛиБай µлењдерінайтќандаѓысезім, Пекиндегісабаќханалардаоќыѓанкездегієсергем‰лде±ќсамайды. Чын ЖынныњішкієлеміндебейнеЛиБайсияќтыµжет, µршілрухпайдаболды. Оѓанќосаµзін±заќтан бері мазалап ж‰рген мынадай бір мєселе есіне т‰сті: Ќытайдаѓы аќындар ќауымы т‰п-т‰гел Ли Байдыќадірлеп, ќастерт±тсада, одан‰йренугедєріптемейтін. ЛиБайтакаппар, талантынасенгендіктенешкімдікµзгеілмейтін. Сондыќтаноныњµлењдерінешкім‰йренеалмайдыдепойлайтын. ЧынЖынсондайбіройт±жырымдайды. ЛиБайдыњасќаќ, айбындыµлењжолдарын‰йренудіњ ќиындыѓы, оѓан кµк бµріге табынатын т‰рік халыќтарыныњ салт-санасы мен мінезініњ терењ сіњгендігінен єрі сол бµрілер ‰йірі еркін жортатын дарќан даладай кењ кµњіл кµкіректіњ болѓандыѓынан. ЛиБайµлењдеріндегіайбынды, асќаќсезімкµзжеткісізкµкаспанѓашапшып, соласќаќтаѓаннанќытайклассикалыќпоэзиясыныњќ±заршыњынашыќќанеді. «¦штысам±рыќќ±йынымен біргеалысќа, самѓадыарытоќсанмыњшаќырымѓарышќа», «Кµрмедіњбе, Хуањхысуыкµктент‰сіп ешкімгебойбермесін, ж‰йткиаѓып, м±хитќаќ±йып, ќайтаайналыпкелмесін», «менµзімЧуелініњ тентегімінбілемін, бейісќ±сыншаєндетіп, К±њфузыѓак‰лемін». Ќай ќытай ѓ±ламасыныњ бір сµйлем сµзі он мыњ шаќырымдыќ ѓарышќа ±ша алѓан, жазѓан бір єріпітоѓызќабатаспанѓашыѓаалѓан, ќайќытайѓ±ламасылепіріпєулиеК±њфузінікелекеќылѓан? Ќай ќытай ѓ±ламасына патша аѓзам µз ќолымен таѓам ±сынѓан? Ќай ќытай ѓ±ламасы Тањ патшасыныњ кµзінше Яњ Г±йфиге сия езгізіп, Зайшяњ Гаулишыге етігін шешкізген? Астапыралла, наѓыз ж‰рекж±тќанныњµзіѓой! Ли Байдан ‰йренудіњ ќиындыѓы ѓарышќа шыќќаннан да ќиын. Ќырыќ сегіз мыњ жыл µтсе де, ќытай єдебиет єлеміндегі «поэзия періштесі» тек біреу ѓана. Чын Жын к‰рсініп, «дала бµрісініњ мінезіне Хуашия (Ќытай) µркениетініњ жаућарын ќосса, адамныњ басы айналатын биікке шыѓуѓа болады» депойт±жырады. ЖазушыЖяњР±њєйгілітарихшыМыњЧыбейдіњ «Сахарамєдениетіжєнеадамзаттарихы» атты кітабынантµмендегі‰зіндінікелтіріп, µзініњЛиБайдыт‰рікдепсанайтынкµзќарас-пайымынонан єрідєлелдейт‰седі: «ЛиБайдыњтамырындат‰ріктердіњќаныаѓыпжатќандыѓыноныњекібаласына ќойѓанесімдері-аќдєлелдейді. Оныњ±лыныњаты «Поли», м±ныќытайтіліндет‰сіндіругеболмайды, шынында, олт‰ріктіліндегі «бµрініњ» дыбыстыќаудармасы. Бµріт‰ріктердіњтотемі, адамѓабµрідеп ат ќою, ќытай ±лтыныњ «айдаћар» деп ат ќойѓанымен бірдей. Ли Байдыњ ќызыныњ аты «Айн±р». Б‰гінгі±йѓыр±лтында «Айн±р» аттыќызбалаµтекµп. М±ндай «ай» маѓыналыќаударма. Ал «н±р» дыбыстыќ аударма. Ал Ли Байдыњ кµздерінен (ќос жанарынан) т‰ріктердіњ кµздеріндегі ерекшелік менм±ндалапт±рады». Ескертекететінбіржайт, Айн±рЛиБайдыњќызыемес, ±лы. МињЧыбейќызыдепќатет‰сінген. Олдєуірде±лѓада «Айн±р» депатќоюым‰мкін. Хан±лтыныњдєст‰ріндебалаѓаатќойѓанда, ќытайєріпіменжазѓанда, екієріптінебірєріптіат ќояды. Айн±рЌытайєріпіменжазѓанда‰шєріппенжазылады. Б±лЌытай±лтыныњатќоюсалтына ќайшы. Міне, б±лЛиБайдыњжат±лтекеніндєлелдейді. Чын Жынкы (1935 жылы ќањтарда) «Чињ Хуа ѓылыми журналыныњ» № 1 санында жариялаѓан «Ли Байдыњ тегін тектегенде» атты маќаласында: Ли Байды «т‰рік» дейді. Ал Ху Хуайчын (1936 жыл, тамыз) «Пекин» журналыныњ 11 санында жариялаѓан «Ли Тайбай т‰рік тіліне жетік жєне басќалар» аттымаќаласындаЛиБайды «т‰ріктескенќытай» дейді. Жоѓарыдаѓы Ли Байтанушылардыњ Ли Байдыњ ата тегі туралы зерттеулері, талдауларыарќылы алѓаќойѓанќорытындыкµзќарас-пайымдарынанегіздесек, ЛиБайнаѓыз, тазаќандыт‰рік. 70 Асќарова А., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ доценті, филология ѓылымдарыныњ кандидаты Баязитов Б., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњмагистранты «СОЊЃЫК¤ШТЕГІ» ТАРИХИДЕРЕКТІЛІК Шыѓарманыњ тарихи негізі жайлы айтылѓан ой, жазылѓан зерттеу аз емес. Сонда да болса, єр жазушыныњ тарихи кµркем туындыны жазу барысында µзініњ ±станатын концепциясы, шыѓармаѓа керектідеректерієрќилыболыпкеледі. Мынабірпікіргеназараударыпкµрелік: Кейде болашаќ шыѓарманыњ материалын ‰здіксіз ізденіс ‰стінде, ќ±м арасынан кебек алатын елегендей, µмірді тімтіне ж‰ріп табатын болсањ, енді бірде таѓдырдыњ асау толќыны сені µзімен бірге дµњгелетіп алып кетеді де, бастан кешкен, µзіњ тірі куєсі болѓан сан алуан оќиѓалар тыным таптырмай, ќолыња еріксіз ќалам ±статады. Азды-кµпті шыѓармашылыќ тєжірибемде меніњ басымнан осы екі жаѓдайдыњ екеуі де µтті.[1. 386-387] Б±л халыќ жазушысы Ќабдеш Ж±маділовтыњ сµзі. Байќасањыз осы сµздіњ µзінен жазушыныњ шыѓармашылыќжолыныњбастыс‰рлеуікµрінеді. Алжазушыныњ «Соњѓыкµш» дилогиясыжайлы ...«Соњѓы кµш» дилогиясын меніњ пешенеме таѓдырдыњ µзі єкеліп тањды деуге болады. [1. 387] – деуібіздіњтаќырыбымыздыњбетбаѓдарынаныќтапт±рдесектеболады. Ќ. Ж±маділовтыњ «Соњѓы кµш» роман-дилогиясыныњ басты кµтерген ж‰гі – екі алпауыттыњ ортасында бµліске т‰сіп, µз жеріне иелік етуден ќалѓан ќазаќтыњ талайлы таѓдыры екендігін автордыњмынасµзіненањѓарѓандайболамыз: ¤ркениеттен шалѓай жатќан елдіњ т±рлаусыз таѓдыры, ќ±ландай ‰ріккен кµшпелі халыќтыњ шекараларды кµктей µтіп, єрі-бері жµњкілуі, ±лттыќ езгі мен отаршылдыќ саясаттыњ т‰р-т‰рі, ќуѓын-с‰ргін, атыс-шабыс, т‰рме, ашаршылыќ, аќыры ќорлыќќа шыдамаѓан момын халыќтыњ тозтоз болып босќындыќќа ±шырауы – бєрі-бєрі бастан кешкен, дємін татќан жайларымыз... «Соњѓы кµшке», міне, осы оќиѓалар арќау болды. [1. 387] ШыѓысТ‰ркістанжеріндеЌытайдыњќоластынаќараѓанќандасбауырлардыњµміріосыроман арќылыКењескеќараѓанЌазаќелініњоќырманынаалѓаштанытылуыроманбеделінбіршамаарттыра т‰седі. Єріб±лромансолкездегіќазаќєдебиетіндешетелµміріжайлыжазылѓаналѓашќытуынды болуыавтордыњкейбірмєселелерменсанасуындаќажететкендігікµрінеді. Осыѓан байланысты, ќашан роман аяќталѓанша, меніњ кµз алдыма оќушыныњ екі т‰рлі сорты елестеді де т±рды. Оныњ бірі – Шыѓыс Т‰ркістан µмірінен бейхабар осындаѓы ќалыњ кµпшілік те, екіншісі сол трагедияны бастан кешіріп келген ж‰з мыњдаѓан тірі куєлар, яѓни меніњ прототиптерім. Романды жазу барысында осы екі топтаѓы оќушылармен де мыќтап санасуѓа тура келді. Бейтаныс оќушыѓа ондаѓы µзгеше µмірдіњ егжей-тегжейін тєптіштеп т‰сіндіруге, кейде «шайнап беруге» тура келсе, ал тірі куєлардыњ кµњілінен шыѓу ‰шін, романѓа м‰мкіндігінше «µтірік» ќоспауѓа, «мынадай оќиѓа біздіњ басымыздан µткен жоќ» дегізбеуге к‰ш салдым. [1. 393] Б±л жазушы позициясы. Кейбір тарихи деректердіњ отарлаушы ел саясаты негізінде жазылып, тарихќа б±рмалаулар енгізілуі табиѓилыќ деп ќарастырылса, єдеби шыѓармада жазушыныњ жазар шындыѓы – аралдындаѓыадалдыѓы, елтарихынадегенµзіндіктанымы. «Соњѓы кµште» біз жања т‰р іздеуден саналы т‰рде бой тартып, дєст‰рлі классикалыќ роман ‰лгісін єдейі тањдап алдыќ. М±ныњ µзі романныњ сиымдылыѓын арттырып, µмір материалдарын молыраќ ќамтуѓа кµмектесті ѓой деп ойлаймын. Шыѓарманыњ реалистік сипатын арттыра т‰су маќсатында, ел есінде ќалѓан елеулі оќиѓалардыњ ізін жоѓалтпай, ±зын-ырѓасын саќтап отыру ќажет болды. Сол бір алмаѓайып кезењде жазыќсыз мерт болып кеткен Оспан, Т±рсын, Шєкен сияќты б±л к‰нде кµзі жоќ адамдардыњ аты-жµні µзгертілмей сол ќалпында алынды. [1. 399] ¤міршындыѓынкµркемдепхалыќќажеткізудіњосыбірќарапайымќаѓидасын±станѓанавторµзі атап µткендей дєст‰рлі классикалыќ роман жанрына арќа с‰йеген. Сонымен ќатар ±лттыќ ерекшеліктерді, мінез бен намысты єр кейіпкерініњ д‰ниетанымына сіњіре білген. Б±л романныњ кµркемдік идеялыќ маќсатын айќындап, негізгі ойдыњ оќырманѓа д±рыс жеткізілуіне септігін тигізгендігінатапµтпескеболмайды. Романкейіпкерлерініњбейнесісолзамандаѓы, солжердегіелдіњк‰нкµрісіменќоѓамдыќµзгерістердіќалайќабылдаѓанынашыпкµрсетеді. Мєселен, 71 « – Алла-ай десейші, – деп ¦заќ оны ќостай жµнелді, – б±л ќалањда оснша халыќ ќалай жан саќтап отыр екен, ќ±дауанда? Ќ±мырсќаныњ илеуі ѓой аумаѓан... ¦ялмай-ќызармай ќос уыс жоњышќаѓа бес ж‰з сом с±райтынын ќайтерсіњ. Кµрдіњ бе, екі-‰ш к‰нніњ ішінде аттардыњ ќаншырдай ќатып ќалѓанын.» [2. 105] Ќалаѓабіріншіреткелгенќырќазаѓыныњаузынаншыќќанб±лсµздерденненібайќадыќ? Уаќыт – µткенѓасырдыњортакезі. Солкездіњµзіндесаќталѓанќазаќтыњкµшпеліµмірі. «Ж‰здеген-мыњдаѓан жылѓа созылѓан ќазаќтыњ кµшпелі µмірі осы ѓасырдыњ ортасына дейін тек Шыѓыс Т‰ркістанда ѓана саќталып ќалѓан-ды.» [1. 396] Авторосылайдейді. Кµзбенкµрген, ортасындаµскенелт±рмысыжайлы. Романкейіпкерлеріде осыкездіњадамдары. Автор осы жайттарды ќаѓазѓа т‰сіру µзініњ м±раты екендігін ќапысыз білген жєне аянбай ењбектенген. Автордыњ кµз алдында «кµшпенділердіњ ењ соњѓы байы, ењ соњѓы биі, ењ соњѓы кедей шаруасы, соњѓы батыры, соњѓы ±рысы, ењ соњѓы ару ќыздары...» [1. 396] т±рѓаны шындыќ. Романдыоќубарысындаосытиптерменкездесеріњаныќ. Дилогиядаѓы саяси ахуалдыњ шешімі елдіњ бір т‰нде шекара асып, µткеніне ќош айтќанында жатса керек. «...анау будаќ-будаќ кµш жолына таѓы бір рет кµз салшы. Ѓажап емес пе? Т‰бінде, оснау ±лы кµштіњ тарихын ќаѓаз бетіне т‰сіру керек екенін ±мытпа.сеніњ арѓы ата-бабањ да, µзєкењ Ќанаѓат та – µздерініњ тарихи миссиясын абыроймен атќарѓан кісілер. Бєлкім, таѓдыр сеніњ мойныња да сондай ‰лкен бір міндет ж‰ктеп отырѓан шыѓар?! «Нар жолында ж‰к ќалмас» деп, сен тегінде осы міндетті ќайыспай арќалауѓа тиіссіњ. Н±рбектіњ б±л сµзін басќалар да ќолдап жатыр.» [3. 530] Роман-дилогияныњ соњындаѓы б±л жолдардан Естай бейнесініњ автордыњ µзі екендігін, Ќанаѓат биден автордыњ єкесі Ж±маділді тануымызѓа болады екен. Тарихи, ѓ±мырбаяндыќ сипаты басым романныњ кµркемдігініњ басты ±стыны екендігі Оспан, Т±рсын, Шєкендердіњ µз аты-жµндері µзгертілмей сол к‰йі алынса, Жасыбаймен Жаѓыпардыњ µмірде прототиптері барлыѓынан білінеді. «ЖасыбайобразындааймаќтыњбіріншібайыБашпайбейнеленсе, полковникЖаѓыпарѓабайланысты оќиѓалар±лт-азаттыќк‰рестіњќайраткеріЖаѓдаБабалыќовµміріненалынѓан.» [3. 533] Єрине, заманына ќарай адамы дегендей, ќытайлыќ ќызылдардыњ жењіске жетуі бес жылдай µз алдынадербеселболѓанШыѓысТ‰ркістанныњ (1947-1952) негізгіхалќынаоњайсоќпады. Єуелгіде ±лттарарасындаѓытењдіктісаќтауниетімен±саќ±лттарданќолдаутабудыкµздегенќызылдарєуелі таптыќм‰дденіалѓашыѓарып, шаруаларданќолдаутабудыкµздегенболуыкерек. ¤здері‰шін «жања µлкені» (Шыњжанды) б±рыннанќонысетіпкелгенбайырѓы±лттардыбаѓындыруарќылыболашаќірі жоспарларына жол ашу маќсатында кейбір ќатпарлы мєселелердіњ жатуы да шындыќ. «Аз санды ±лттардыњ «±лтшыл» болуына‰лкен±лттардыњ «шовинизмі» себепболады» (МаоЦзеДун) – деген сµздіњ де жаны бар. Б±л сµзді айтушыныњ да сол ортада болѓаны, тіпті сол ‰лкен ±лттыњ µкілі болѓаныдаойландырмайќоймайды. Ќорыта келгенде, µз ішінде бір ±лттыњ бірігіп т±тасуы, шекара асып келген елдіњ ол жаќтаѓы жаѓдайын таныстырѓан роман-дилогия ќазаќ єдебиетіндегі µз орнын тапќан туынды. Тарихилыѓы менкµркемдігіќатарµрілгеншоќтыќтышыѓарма. Пайдаланылѓанєдебиеттер: 1. Ж±маділовЌ. «Соњѓы кµш» ќалайжазылды? // Ж±маділовЌ. 12 томдыќшыѓармаларжинаѓы. ХІІтом: «Ќалыњ елім, ќазаѓым...» – Алматы: «Ќазыѓ±рт», 2005жыл. (386-401беттерде) 2. Ж±маділов Ќ. Соњѓы кµш. Роман-дилогия. І кітап.// Ж±маділов Ќ. 12 томдыќ шыѓармалар жинаѓы. ІV том – Алматы: «Ќазыѓ±рт», 2005жыл. 3. Ж±маділов Ќ. Соњѓы кµш. Роман-дилогия. ІІ кітап.// Ж±маділов Ќ. 12 томдыќ шыѓармалар жинаѓы. V том – Алматы: «Ќазыѓ±рт», 2005жыл. 72 Сейдімханова Т.Б., Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ аѓа оќытушысы ШЄКЄРІМЌ¦ДАЙБЕРДИЕВШЫЃАРМАЛАРЫНДАЃЫ ШЫЃЫСТЫЌДЄСТ‡РЛЕР Б‰гінгідей т‰рлі мєдениеттер тоѓысындаѓы жаћандану ‰рдісіне баѓыт б±рѓан заманда ±лтымыздыњруханиµресінбиіктеткент±лѓалардыњќалдырѓанм±расынаќайта‰њілуоныњтаѓылымдыќмєнін ќайтазерделеу – замантудырыпотырѓанќажеттілік. ¤ткенѓасырдыњк‰рделікезењіндеµмірс‰рседе ѓаламдыќ ой таным дєрежесіне кµтерілген Шєкєрім Ќ±дайберді±лыныњ єдеби м±расыныњ т‰п ќазыѓы – «аќ ж‰рек», «таза аќыл», «адал ењбек» иесі т‰зу адамды ќалыптастыру, сол арќылы ќоѓамды т‰зеу. Ар ілімін адамдыќ сапаныњ алдына шыѓарып б‰кіл поэзиялыќ туындыларына µзек еткен Шєкєрім таѓылымы б‰гінгі к‰н ‰шін де аса ќажетті єрі кµкейкесті мєселе болып отыр. ¦лы Абайдыњ ізбасары бола отырып, ±стазы жеткен дењгейде ќалып ќоймай µзгеше µрнек тауып, ќайталанбас ќолтањба ќалдыруыныњ µзі – Шєкєрім ±лылыѓын айѓаќтайтын басты белгі. Б‰гінгі к‰нніњ басты мєселесініњ бірі – дін таќырыбына ќатысты аќынныњ т±жырым, т‰йіндерін танып білудіњ мањыздылыѓы да дау тудырмайды. Себебі, ѓ±лама суреткер дін мєселесін шын аќыл мен салќын сана арќылы сараптап, негізгі µзегін µмір игілігіне айналдыра білген. Жаратылысќа деген сенім мен с‰йіспеншілікті махаббат пен мейірімніњ, жаќсылыќтыњ кµзі ретінде баѓалау арќылы ќалыњ ж±ртын µмірді с‰юге, адамды аялауѓа ‰ндеген. К‰рделі болмыс иесініњ шыѓармашылыќ м±расынєрт‰рліаспектідетерењдей, кешендіт‰рдеќарастырудыњќажеттілігідеосыдантуындайды. Шєкєрім туѓан халќыныњ Шыѓыс пен Батыстыњ озыќ ойлы єдебиеті мен мєдениетініњ інжумаржандарымен таныстыру жолында да кµп іс атќарды. Бірнеше ж±рттыњ тілін білу арќылы ол Шыѓыстыњжаућарќазыналарынаннєралды. Б±лоныњсуреткерлікµмірбаянынаєсеретпейќалмады. «Оятќан мені Шыѓыс жыры» немесе «Жасымнан жетік білдім т‰рік тілін» деп жырлаѓан аќын ШыѓыстыњХафиз, Физули, Науаисекілдіжарыќж±лдыздарынерекшеќастерт±тты. ОныњФирдауси мен Саѓдиді, Иассауиды жаќсы білгені байќалады. Єсіресе немістіњ ќ±діретті аќыны Гете мен орыстыњ сµз зергері Пушкинді баураѓан, жања дєуірдегі еуропалыќ поэзияѓа ќуатты ыќпалын тигізген Хафиздіњ тау б±лаѓыныњ мµлдір кєусарындай жаћ±т жырларын ќазаќ тіліне аударып, халќынажеткізді. Атапайтќанда, ШєкєрімХафиздіњ «Ей, жарымыз, айн±ры», «Кµњілжібіќолымнан», «Кешегі басшы піріміз» сияќты кµптеген µлењдерін ќазаќ оќырманына жеткізеді. Оныњ ќаламынан туѓанХафизжырларыныњаудармадангµрітµлтумакµбірек±ќсауыШєкєрімніњаудармашылыќбиік шеберлігін байќатса керек. Т±тастай алѓанда, Шєкєрімніњ ќазаќ ж±ртыныњ єлемдік мєдениетпен сабаќтастыѓын ныѓайтудаѓы ќызметін ‰ш салаѓа бµліп ќарастырѓан жµн. Оныњ бірі Шєкєрімніњ д‰ниеж‰зілік єдебиеттіњ озыќ ойлы µкілдерініњ есімдерін єрдайым ќ±рметтеп, оларды µзініњ µлењдерінде ‰немі насихаттап отыруы десек, екіншісі – аќынныњ Л.Толстой сияќты µз заманыныњ алып т±лѓалы ќаламгерімен хат алысып, сырттай болса да шыѓармашылыќ байланыста ж‰руі. Ал ‰шінші єрі ењ арналы сала -Шєкєрімніњ µзге елдер єдебиетініњ озыќ ‰лгілерін тєржімалаудаѓы µлшеусізењбегі. Міне, осы‰шсалаШєкєрімніњб‰кілболмысындаѓы, оныњкµркемшыѓармашылыѓындаѓыинтернационалдыќидеянысомдапбереді. Осыорайдаайтакететінбіржайт – Шєкєрімµздєуірініњпарасаттыдабілімдаразаматтарыныњ бірі болды. Ол да алдындаѓы Абай аѓасы тєрізді µзініњ туѓан топыраѓынан, сондай-аќ Батыс пен Шыѓыс мєдениеттерінен нєр алды, б±рын-соњды µмір с‰рген т‰рлі елдер ѓалымдарыныњ, аќындарыныњењбектеріментанысты, олардыњпайдалыжаѓынзердесінет‰йіпµсті. Осы себептен де болар, Шєкєрім µз µлењдерінде ‰немі д‰ниеж‰зілік ѓылым мен білімніњ, єдебиеттіњ озыќ ойлы шам-шыраќтарыныњ есімдерін атап, µз халќына осынау ќайраткерлердіњ сыны менбаѓасынжеткізіпотырады. Олардыµзіде‰лгіт±тады, б±ќаранысоѓаншаќырады. Айтќансµзіауруѓаем, жанѓаќ±мар, Тауыпайтќыштєттісайраушылар. Байрон, Пушкин. Лермонтов, Некрасов, ЌожаХафиз, Науаи, Физулибар,-[1, 32 б] депБатыспенШыѓыстыњжарыќж±лдыздарысанамалайжырланатыншумаќтааќынныњруханинєр алѓантамырларыныњќаншалыќтытерењдежатќаныбайќалады. Б±лжайѓанаµзінетанысесімдерді 73 ќ±рѓаќќайталап, тізіпшыѓуемес. Аќыносындай±лаѓаттыжандарєрелдебар, солардыбілеж‰рейік, сезеж‰рейік, оларданѓибраталайыќдегенойдыалѓатартады. Соныменќатарб±лжолдарШєкєрімніњб‰кілшыѓармашылыќм±расыныњосынауаттарыаталѓанќаламгерлерментыѓызсабаќтастыќта болѓанындєлелдейді. ¦лттыќ мєдениеттер арасын жалѓастыру, жаќындастырудаѓы дєнекерлік ролін айќындайтын негізгі сала аудармашылыќ баѓытта да аќынныњ шыѓармашылыќ ќарымы ќуатты, ќ±лашы кењ. Шєкєрімніњ ќаламы арќылы Шыѓыс пен Батыстыњ бірќатар жаућар туындылары ќазаќ ж±ртына мєлімболды. М±ндадаАбайдыњ‰лгісінайќынізтастапотырады. ШєкєрімШыѓыстыњЌожаХафиз, ФизулиБаѓдади, Науаисекілдіжарыќж±лдыздарынќастерт±тты. Єсіресе, ГетеменПушкинсынды сµз зергерлерін тєнті еткен Ќожа Хафизді ол µзініњ ±стазы деп есептеді. Хафиздіњ тау б±лаѓыныњ кєусарындаймµлдіржырларынолќазаќтілінебарбояуымен, µзіндікнєріменаударды. Сондай-аќ, ол єйгілі «Лєйлі-Мєжн‰н» хикаясыныњ Физули жырлаѓан н±сќасын тєржімалады. ¤зі Физулиден аудардым дегенімен б±л шыѓарманы аударма д‰ние деу ќиын. Д±рысы-Шєкєрімніњ «ЛєйліМєжн‰н » Шыѓыстыњєйгіліаќындарыменµнержарыстыраотырып, нєзира‰лгісіндетуындатќантµл шыѓармадеугелайыќ. Кезінде±лыќаламгерМ±хтарЄуезовтіњµзіб±лдастанѓаФизулидастаныныњ аудармасыемес, Шєкєрімніњтµлтуындысыретіндебаѓабергенболатын.[2, 210 б] Шыѓыс мєдениеті-ежелден-аќ ќазаќ єдебиеті нєр алѓан т‰псіз ќазына. Ќай заманда да, єсіресе ±лттыќ єдебиеттіњ ќазаќ хандыѓы дєуірінде µмір с‰рген жырауларѓа, одан кейінгі аќындар поэзиясына, ±лыАбайдыњарѓы-бергіжаѓындаѓыќазаќµлењіндеШыѓыспоэзиясыныњ, ортаѓасырлардаѓы т‰ркілік єдебиеттіњ ыќпалы к‰шті болды. ¦лы Абайдыњ єсіресе махаббат таќырыбына жазылѓан лирикалыќтуындыларында, имандылыќпенфилософиялыќмєнісалмаќтыпоэмаларындаШыѓысќа тєн дєст‰рлі айшыќтар мол. Ол µз µлењдерінде Фирдоуси, Саѓди, Хафиз, Науаи, Физули, Низами тєріздіШыѓысжырыныњжарыќж±лдыздарынатапќанаќойѓанжоќ, шыѓармаларыментанысболды, солардан‰йренді.[3] Осы т±рѓыдан алып ќараѓанда, Шєкєрімніњ де тамыр алѓан нєрлі б±лаѓы, шыѓармаларына дєст‰рлік, кµркемдікнегізќалаѓанќасиеттіт±ѓырыосыШыѓыстыњклассикалыќєдебиетіболадыдей аламыз. ¦стазыАбайсекілді, сондай-аќ, µзт±стастарытєріздіШєкєрімдеШыѓысєдебиетініњнебір асылшыѓармаларын,олардыњкµркемдік-эстетикалыќайшыќтарыменµрнекті‰лгілерінжаќсыбілді. К‰ншыѓыс жаућарларыныњ єр дєнін мейлінше тиімді пайдалану ќажеттігін т‰сінді. Ежелгі сµздіњ ќ±діретінбаѓалайбілді. Ењ алдымен, аќын шыѓармаларына шыѓыстыќ ањыздар, сюжеттер ерекше ыќпал етті. Ежелден кележатќанклассикалыќсюжетжелілерінпайдаланужалпыб±лкезењєдебиетініњкµппайдаланѓан тєсіліболды. Шєкєрімдеосындайшыѓыстыќсюжеттергежиіќайырылыпотырды. Осысалтпенол кµлемді де кµркем «Лєйлі-Мєжн‰н» дастанын, басќа да бірќатар µлењдер, прозалыќ шаѓын-шаѓын миниатюраларжазды. Атапайтќанда, аќынныњ «Бірханныњкеудесінежарашыќќан», «Бірхандаекі ±лбопты, біртуысќан», «Наушеруанањдаж‰ріп, киікатќан», «Ањдаж‰ріпшµлдегенАшампатша» сияќтысюжеттіµлењдеріертеректегіШыѓысаќыныСаѓдидіњ «Г‰лстан», «Бустан» дастандарындаѓы оќиѓаларды арќау етсе, Саѓидіњ хикаяларында кездесетін Ќ±жаж патша, Хатам патша, Ануширван, ќызын етікшеге берген адам Атымтай жомарт оќиѓалар шаѓын єњгімелерден т±ратын, Шєкєрімніњ «Бєйшешекбаќшасы» аттыпрозалытуындысындаќайтабаяндалады. Белгілі сюжетті пайдаланудыњ єрт‰рлі жолы бар. Шыѓыс єдебиетіндегі нєзира дєст‰рі бір таќырыпты єр кезењде єрт‰рлі аќындардыњ ќайталап жырлауы болып саналѓанмен, онда аќындар бірін-бірідєлме-дєл, µзгеріссізќайталамаѓан. Єраќынµзініњзаманынаќарай, кµркемдікмаќсатына сєйкес жєне ењ бастысы µзініњ шеберлік дєрежесіне орай µзгерістерге, толыќтыруларѓа барып отырѓан. М±ндай сипат Шєкєрімде айќын. Лєйлі-Мєжн‰н хикаясын баяндауда Шєкєрім Физули н±сќасындаѓы тараулар мен оќиѓаларды с±рыптап, ќажет санамаѓан жерлерін ќалдырып кеткен. Саѓдидастандарындаѓыхикаяларѓадасолайќараѓан. Шєкєрімніњм±ндаѓынысанасы-солоќиѓалар арќылыоќырманѓапайдалыѓибратайту. Сол‰шіндеолардыќазаќтыњт±рмысына, ±ѓымынамейліншежаќындатып, ќазаќыландыруѓатырысќан. Неболмасаежелгісюжеттердіњбірнешеуінбіріктіріп оќиѓаќ±рады, якиШыѓысоќиѓасынаµзтарапынанмазм±нќосып, соданбарыпµзт‰йінін±сынады. Екі ѓасырдыњ тоѓысында ѓ±мыр кешіп, ќалам тербеген, ±лттыќ сµз µнерініњ µркендеу жылнамасынан µзіндік µрнегі айќын, терењ де µрелі ойѓа суарылѓан кµркем м±ралары арќылы лайыќты орын алатын Шєкєрім аќынныњ б‰кіл поэтикалыќ єлемі ќаншалыќты бай болса, оныњ шалќар шабытынак‰ш-ќуатсіњіріп, ќасиетдарытќаннєрлібастаулардасоншалыќтымолєріжомартеді. Ал осынауберекелібастаулардыњєрбірќайнаркµзінетерењірек‰њіліп, єдеби-кµркемойкеруенініњєр кезењіненсуыртпаќтапсыртартарболсаќ, Шєкєрімніњойшыл, суреткер, аќынретіндеќалыптасуына ењ бірінші кезекте ќазаќтыњ ежелден келе жатќан аса бай фольклорлыќ м±расы ыќпал еткенін 74 кµреміз. Шєкєрім аќынныњ шыѓармашылыѓы мен халыќтыќ фольклор дєст‰рлерініњ сабаќтастыѓы туралымєселетµњірегіндеталќыѓат‰серт±жырымдардыњтамыр-тармаќтарысансалалы. Олзањды. ¤йткені фольклор халыќтыњ µзімен бірге жасасып келе жатќан, адамдаржадындасаќталыпќалѓан ауызшам±раѓанаемес, єрбіркезењєдебиетініњкµркемдік-эстетикалыќбастаукµзіболатынрухани ќазына. Сондыќтанда «¤зініњауызєдебиетіннегізќылмайешбірелдіњжазбаєдебиетіµркендемек емес. Біздіњ де жазба єдебиетіміз ауыз єдебиетін негіз ќылуѓа міндетті. Алдымен сабаќты шеттен емес, µзінен алуѓа міндетті. Жазба єдебиетіміз негізді, берік еліміздіњ єдебиеті боламын десе, µзіміздіњауызєдебиетімізгеќайтуѓаміндетті». Осыт±рѓыданалыпќараѓанда, Шєкєрімніњдетамыр алѓан нєрлі б±лаѓы, шыѓармаларына дєст‰рлік, кµркемдік негіз ќалаѓан ќасиетті т±ѓыры осы Шыѓыстыњклассикалыќєдебиетіболадыдейаламыз. ¦стазыАбайсекілді, сондай-аќ, µзт±стастары тєрізді Шєкєрім де Шыѓыс єдебиетініњ небір асыл шыѓармаларын,олардыњ кµркемдік-эстетикалыќ айшыќтарыменµрнекті‰лгілерінжаќсыбілді. К‰ншыѓысжаућарларыныњєрдєнінмейліншетиімді пайдалануќажеттігінт‰сінді. Ежелгісµздіњќ±діретінбаѓалайбілді. Ењ алдымен, аќын шыѓармаларына шыѓыстыќ ањыздар, сюжеттер ерекше ыќпал етті. Ежелден кележатќанклассикалыќсюжетжелілерінпайдаланужалпыб±лкезењєдебиетініњкµппайдаланѓан тєсіліболды. Шєкєрімдеосындайшыѓыстыќсюжеттергежиіќайырылыпотырды. Шєкєрім аќынныњ Шыѓыс єдебиетінен нєр алып µскенін айѓаќтайтын таѓы бір дерек – оныњ шыѓармаларындаШыѓысойшылдарыныњесімдерініњаталыпотыруы, Шыѓыспоэзиякейіпкерлерініњ кездесуі. Фирдоуси, Саѓди дастандарында єділдікпен аты шыќќан Ануширван атты кейіпкердіњ Шєкєрімде Наушеруан болып журуі жєне оныњ єділдік пен мейірімділіктіњ символы іспетті кµрсетілуі бір ќараѓанда елеусіздеу болѓанмен, аќынныњ Шыѓыс маржандарын жаќсы білгендігін, молигергенінањѓартарыаныќ. Пайдаланылѓанєдебиеттер: 1. ШєкєрімЌ±дайбердиев. Шыѓармаларжинаѓы. Алматы,1988, 451 бет 2. М±хтарЄуезов. Єржылдаройлары. Алматы,1968, 425 бет 3. Шыѓысж±лдыздары. Алматы,1966, 369 бет Жапарова А., преподователь Казахского национального университета имени aль-Фараби СЕРДЕЧНЫЕСКАЗКИСУТЕЕВА Владимир Григорьевич Сутеев хорошо известен нам сказками и рассказами, и я уверена, что такое чудесное творение с красочными, необыкновенными, вдохновляющими иллюстрациями забытьневозможно. Ононапоминаетнамодетстве, обеззаботнойирадостнойпоре; оновызываетв памятибеспечальноеиоживленноевремя, когдавсебылоярче, красивее, вкуснееинеобычнеечем сейчас, когда Новый год – уникальное событие года, а день рождение – замечательный праздник. Владимир Григорьевич Сутеев был наделен редким талантом рисовать, придумывать и передавать свое творчество и мысль на бумагу, отображать его в рисунках и картинах. Со мной согласятся многие, что Сутеев – удивительный художник, чьи работы продолжают восторгать на протяжении многих лет. Одинаково взрослые и дети любят читать его сказки, наряду с просмотром его мультфильмов. Поэтомувозникложеланиенаписатьобэтомблистательномхудожнике, творчество которогорадуетнеоднопоколение. Влади... мирГригорьевичСутеев (1903 -1993) родилсявМоскве. Онявляетсяоднимизосновоположников советской мультипликации. Русский детский писатель, режиссёр-мультипликатор, заслуженныйдеятельискусствРСФСР. ЕгоотецувлекалсяискусствомиэтопередалосьВладимиру. СюношескихлетВладимирСутеев как художник-иллюстратор периодически публиковался в журналах «Пионер», «Мурзилка», «Дружные ребята», «Искорка», в газете «Пионерская правда». С 1947 г. он работал в Детгизе. Художникмногоепринесвкнижнуюиллюстрациюизмультипликационногокино; егодинамичные, порой с успехом заменяющие текст, рисунки похожи на кадры мультиков; персонажи имеют графическуюиндивидуальность, выраженнуювоблике, движениях, мимике. 75 ВдетскуюлитературуВ.Г.Сутеевпришелизкино. Впрошломосталсяинституткинематографии (1928); работа, ещевстуденческиегоды, надпервымрисованнымфильмом «Китайвогне» (1924); постановкапервогозвуковогомультфильма «Улицапоперек» (1931); студия «Союзмультфильм», где созданы более 30 фильмов, некоторые из них («Петя и Красная шапочка», «Волшебный магазин», «Когда зажигаются елки» и др.) были удостоены международных наград. В 1941 г. перед тем, как уйти на фронт, Владимир Григорьевич закончил работу над фильмом «Муха-цокотуха» по сказке К.Чуковского. В 1952 г. в Детгизе вышла первая книжка «Две сказки про карандаш и краски», где Владимир Григорьевич Сутеев проявил себя не только как художник, но и как писатель. К.Чуковский приветствовалеёпоявлениерецензиейв «Литературнойгазете». СтехпоризданонемалоСутеевских книг: «Это что за птица?», «Под грибом», «Мешок яблок», «Цыпленок и утенок», «Кто сказал «мяу»?», «Палочка-выручалочка» и многие другие. Эти занимательные книжки дают малышу начальные представления об окружающем. Обыкновенная палка у находчивого Ежа становится «палочкой-выручалочкой-наверх-поднималочкой-из-беды-вытягалочкой». И всё это наглядно показановкартинках. Спервойкнижкипроявилсяихигровойхарактер (Карандаш, длятогочтобы спастисьотжадногоМышонка, рисуетКошку). Вегокнижкахвсегдамногоюмора, помогающегобез морализации объяснить малышу простые жизненные истины. В.Г.Сутеев иллюстрировал произведенияклассиковотечественнойлитературы: сказкиК.Чуковского, «Усатый-полосатый» С.Маршака, «ДядяСтёпа» С.Михалкова, «Веселоелето» В.Берестова. Впервыесиллюстрациямихудожниканарусскомязыкевышликниги: Д.Родари «Приключения Чипполино» (сутеевскиеперсонажиэтойсказкисталиобразцомдлядетскихигрушек), норвежского писателяА.Прейсена «ВеселыйНовыйгод», английскогописателяЛ.Муура «КрошкаЕнотитот, кто сидитвпруду». МеждународнымлюбимцемдетейсталсутеевскийщенокПиф (изкниги «Приключения Пифа» в пересказе с французского). Остроумные, веселые добрые книжки В.Г.Сутеева знакомы детям всего мира. Они переведены на 36 языков и издавались в Норвегии, Франции, США, Мексике, Чехословакии, Японии...{1} Вот некоторые из сказок В.Г.Сутеева, просмотром которых мы наслаждались все детство и не тольковэтобеспечноевремя: Цыпленокиутенок, Трикотенка, Подгрибом, Ктосказалмяу, Уменя пропал щенок, Палочка-выручалочка, Лесной плакунчик, Яблоко, Дядя Миша, Это что за птица?, Кот-рыболов, Мешокяблок, Капризнаякошка, Гусак-физкультурник, ДневниккузнечикаКузи, Петя и Красная Шапочка, Веселый Новый Год, Раз, два -дружно!, Времена года, Мы ищем кляксу, Катаусиимауси, Жила-былалягушка, ГномГномычиИзюминка, ЗнаменитыйутенокТим, Котенок, который забыл, как надо просить есть, Ёлка, Сказки о зиме , Живые грибы, Крошка Енот, Про Козленка, который умел считать до десяти, Разные колёса, Мышонок и карандаш, Цыплёнок и утёнок, Петухикраски, Эточтозаптица?, Умелыеруки, Проёлки, Маминпраздник, Проснегурочки иснежинку, Какзимакончилась, Увсехпраздник, Какяловилрыбу, Мывлесу, Бабушкиногород, Мыужевшколе, Салют, Мы — артисты, Терем-теремок, ПроБегемота, которыйбоялсяпрививок, Мыищемкляксу, ПетяиКраснаяШапочка, ПетяИвановиволшебникТик-Так, Волшебныймагазин. ВсесказкиирассказыВладимираСутееванаполненывзаимопомощью, добротойиблагими действиями, поступками, деяниями. На самом деле все творчество Сутеева, это -добросердечие, сердечность, душевность; благость, ласковость, мягкосердечие, , благодушие, добротолюбие, человечность, человеколюбие, участливость, добродушность, добросердечность, добродушие, отзывчивость, благодушность, добротность, кротость, гуманность, ласка, мягкость. В основе многих сказок лежит нравственное понятие под названием доброта. Бесчисленное количество пословиц и поговорок является тому ярким примером. Вот некоторые из этих литературныхсокровищ. Всёдобро, даневсякомунапользу. Вседоброхоты, авнуждепомочь – нетохоты. Всякийхлопочет, себедобрахочет. Вселюбятдобро, ноневсехлюбитоно. Даёшьдругому – приобретаешьсебе. Вернаяуказка – некулак, аласка. Ворованнымдобромнеразбогатеешь. Вдобромжитьекудривьются, авплохом – секутся. Доброесмолчится, ахудое – молвится. Добропоощряй, азлопорицай. Доброгочеловекавкрасныйуголсажают. 76 Добромувездедобро. Добрыесловалучшемягкогопирога. Доброебратстволучшебогатства. Добромуисухарьназдоровье, зломуимясноеневпрок. Добротабезразумапуста. Добротогдабудетдобро, когдалюдипохвалят. Добромучеловекуичужаяболезньксердцу. Доброедело – правдуговоритьсмело. Доброгодержись, аотхудогоотдались. Добраясовестьнебоитсяклеветы. Доброеделопитаетидушуитело. Доброеделодвавекаживёт. Доброеделодобромуневредит. Доброемолчание – чемнеответ. Добровспомнится, алихонезабудется. Доброгочти, азлогонежалей. Добрдетинка, далихахмелинка. Добронахудонеменяют. Добранесмыслишь, такхуданеделай. Добрасоль, апереложишь – ротворотит. Добраякумаприбавитума. Добраянаседкаоднимглазомзерновидит, адругим – коршуна. Добраяпословицаковременимолвится. Добраясемьяприбавитразума-ума. Добраяславабежит, ахудая – летит. Добраяславазломуненавистна. Добраяславазапечкойсидит, ахудая – посветубежит. Доброделатьспешитьнадобно. Добронелихо – бродиттихо. Добронеумрёт, азлопропадёт. Добропомирунерекойтечёт, асемьёйживёт. Любые родители хотят, мечтают и желают, чтобы их ребёнок вырос добрым и ласковым, радужным и отзывчивым. Но ведь «легко и просто» мало что бывает. И чтобы наши надежды и чаяния оправдались, родители должны с самого раннего детства учить малыша быть добрыми не только по отношению к родителям, но и к своим сверстникам, к родственникам, окружающим, а такжекживотным. Ведьеслиребёнокможетударитьпалкойсвоегопитомца, либокошкуисобаку, тораноилипоздноосмелитсяиначеловека. Авотбытьтакимидобрымиипорядочными, малышей какразиучатдобрыемультфильмыирассказы, сказкиипредания. Ученымидоказано, чтосоветские мультфильмынесодержатзла, негатива, насилия, применениясилы, давления. Безусловно, усоветских мультипликаторов не было тех всеобъемлющих и безмерных технических возможностей при созданиимультипликационныхфильмов, что было у их западных сослуживцев по цеху. Однако от этогокачествоидобротностьмультфильмовникоимобразомнестановитсяхуже. Напротив, собственносоветскиемультфильмыпризнаныпсихологамиисердцеведаминаиболееладнымиисогласованными, гармоничнымииблаготворными, дельнымииподходящимидлястановления, развитияи формирования психики ребенка. Вы не найдете злых монстров, коварную ведьму, вампиров и кровопийцев, оборотней, живодеровишкуродеров, атакжеэмоциональноподавляющихсюжетных линий. Мультфильмы и рассказы Владимира Сутеева тоже являются не исключением. Цель его мультипликационных фильмов, сказок и всего его творчества направлена на то, чтобы воспитать доброго, внимательного, гуманного человека с большим сердцем. Ведь судя по его творчеству и работам, ВладимирГригорьевичСутеевсамбылобладателемхорошегохарактера. ВладимирСутеев написал огромное количество сказок, которые характеризуется выразительностью и образностью, живостью и остроумием, простотойидоступностью, изобретательностью и экспрессией для самых маленьких читателей. Почти каждое предложение сопровождалось яркой иллюстрацией, в которые Владимир Григорьевич много привнёс из мультипликации. В его книжках всегда много юмора, помогающегобезморализацииобъяснитьдетямпервостепенныежизненныеистины. Возьмем к примеру, произведение «Мешок яблок» Владимира Сутеева. «Мешок яблок» — советскийрисованныймультипликационныйфильм, созданныйв 1974 годурежиссёром-мультипли 77 катором Витольдом Бордзиловским. Многие фразы из данного мультфильма стали крылатыми. В 1978 годувышлопродолжение: «ДедМорозисерыйволк». Главнымзлодеемвобоихчастяхявляется волкиз «Ну, погоди!». ОднаждыдобрыйЗаяцотправилсявлес, чтобынабратьполныймешокяблок и угостить ими свою семью. На пути Зайцу встречались различные лесные обитатели — Белочки, Коза, Крот, Медведьидругие. И, таккакЗаяцбылоченьдобрым, товсехугощаляблокамиизсвоего мешка. Ворона продырявила мешок и все яблоки из него высыпались. Позже он обнаружил, что в мешкенеосталосьниодногояблока. Смеркалось. Собираласьстрашнаягроза. Несмотряниначто, Заяцвсёжерешаетсявернутьсяв лес и ещё раз набрать яблок. Однако, придя к яблоне, Заяц обнаружил под ней спящего Волка, которыйоченьнекстатипроснулся. ПоначалуВолквёлсебядостаточноспокойнопоотношениюк Зайцу, однако позже дал ему понять, что хочет его съесть. Убежав от Волка и придя домой, Заяц заявляет семье, что ничего не принёс своим детям. Однако дети ему отвечают, что пока тот отсутствовал дома, добрые жители леса, которых встречал Заяц, в благодарность принесли им множествогостинцев — капусты, морковки, мёдуипрочихлакомств. НаследующийденьсемьяЗайцевустроилабольшойпраздник. {2} ВладимирСутеев – проницательныйимудрый, добрыйидоблестныйнаставник, снимлегкои веселоидтипосказке. Всеегоработыпроизводятнеизгладимоевпечатление, одинаковонавзрослых идетей. Добросердечиеиулыбкахудожника, классическаяясностьегорисунковцелеустремленно, увлеченно и цельно, спокойно и легко ведут читателя к постижению праведности, справедливости, человечности, нравственной чистоты, этической нормы, моральности и благодарности. Неудивительно, чтоисамВладимирГригорьевичпрожилдовольно-такидолгуюжизнь, 90 лет. Как бытонибыло, работасдетьми – этовсегдачистота, честность, добросовестность, чтовсвоюочередь ведеткдолгой, продуктивной, спокойнойжизни. Списоклитературы 1. http://publ.lib.ru/ARCHIVES/S/SUTEEV_Vladimir_Grigor%27evich/_Suteev_V.G..html 2. http://ru.wikipedia.org/wiki/ This article is about fairy tales and short stories of Vladimir Suteev, their teaching, cognitive, intellective sides. All his stories are full of kindness, sympathy, gentleness, unselfishness, helpfulness and amiability, tolerance and tenderness, courtesy and cordiality. The author does recommend them to watch, as they are really worth to see. КусеваС., Ќазаќ Мемлекеттік педагогикалыќ Ќыздар университетініњ 2-курс магистранты ТЄУЕЛСІЗДІКЖЫЛДАРЫНДАЃЫЌАЗАЌАЌЫНДАРЫНЫЊ ПОЭМАЛАРЫНДАЃЫК¤РКЕМДІКТ¦ТАСТЫЌ Тєуелсіздік жылдары ќазаќ аќындары µлењ µлкесініњ µрелі жанры-поэмаѓа ќ±лаш ±руын ‰детет‰сті. Елкµгіндежелбірегеназаттыќтуыќазаќаќындарыныњшабытынашабытќосты. Поэма жанрыныњ єр дєуірдегідей ењ басты кµркемдік ерекшелігі б±л жанрдыда да айќын кµзге шалынды. Аќын атаулыныњ бєрі де µз туындысында µзі µмір с‰рген заманнныњ ењ ‰лкен де ауќымдымєселесінжырлаудыбастынысанаетіп±стайтыныаян. Тєуелсіздікжылдарындадаќазаќпоэмаларында ќазаќ ќоѓамындаѓы ењ µзекті, кµкейкесті мєселелердіњ басты кµркем суретке айналѓаны байќалады. Ќазаќ халќына тєуелсіздіктіњ аса жењіл жолмен, кµктеноп-оњай т‰се салмаѓаны тарихи аќиќат. Тєуелсіздіккеѓасырларбойѓыерлікк‰респен , шиеленіскентартыспенхалыќтыњєрењдегендеќолы жетті. Міне б±л тарихи аќиќатты эпик аќындар µз шыѓармаларында басты кµркемдік нысана етіп ±станѓаныбірденкµрінеді. Е.Раушановтыњ "Періштелерменќ±стар” жыркітабы — мазм±ныментілікеліскен, ќазіргіќазаќ поэзиясыныњшыр¬ќаубиіккежеткенін, µлењніњкµркемдікм‰мкіндігінбарыншатанытќанмањызды жинаќ. "Іші алтын, сырты к‰міс сµз жаќсысын” келістіре алѓан аќынѓа "шырќау биікке жеткенді” деген сµзді єбден елеп-екшеп, ойланыпбарып-аќайтыпотырмыз. Мынаќосшумаќќаќарањызшы: Шыжыѓанк‰нненќорынбаќболып, Кµлењкеіздепжан-дене, 78 Шыршыќтыбеткеапшомылмаќболып, Шыќќандаќыздарсєндене. Шыршыќаѓатын, ыршыпаѓатын, Жыршыболатынбараѓын. Шыршыќаѓатын, шымшыпаѓатын, Аќќайрањсанынжаѓаныњ. Недегенсурет, недегенсµзсаздылыѓы! Єржолыєндетіпт±рѓанжоќпа?! Осындайµлењдерібаржинаќтыњќандайбиікбаѓаѓадалайыќтылыѓынайтыпжатудыњµзіартыќ сияќты. Тєуелсіздік жылдарындаѓы поэзиялыќ шыѓармалардыњ кµркемдік, идеялыќ жєне єдіс-тєсілдік салада да µзгеріске т‰скенін атап айтќан жµн. Аќындардыњыњ кµркем ойлау, кµркем бейнелеу кµркем образдар ж‰йесініњ белгілі бір шыѓармашылыќ маќсатќа ќ±рылѓанмен, яѓни кµркемдік ±ќсастыќ, т±тастыќболѓанменєраќынµзіншежеткізеалды. Поэзиялыќшыѓармаларда: Біріншіден, кењестікдєуірдіњсоњѓыжылдарындаорыналѓанкµсемсµздіксипатжалѓасынтапты. Екіншіден, нєзік лириканы бойына сіњірген жыраулыќ дєст‰рдіњ жањѓыруы кµруге болады. ‡шіншіден, кµнет‰ркілердіњ сарынын жеткізетін т‰ркішіл желі д‰ниеге келді. Тµртіншіден, ±лттыќ танымын еуропалыќ ‰лгіменкµмкеребілгеншыѓармашылыќиелерієдебиеталањынашыќты. «Тєуелсіздікжылдарыќазаќаќындарыµлењµлкесініњµреліжанры-поэмаѓаќ±лаш±руын‰дете т‰сті. Ел кµгінде желбіреген азаттыќ туыныњ желбіреуі ќазаќ аќындарыныњ шабытына шабыт ќосты»,-деп баѓа берген болатын поэма жанрыныњ маманы Є.Нарымбетов. Ќазаќхалќытєуесіздіккеќолжеткізуіќазаќєдебиетініњдеоныњішіндепоэмажанрыныњдажанжаќта ќ±лаш ±ра дамуына ‰лкен єсерін тигізбей ќойѓан жоќ. Осыкезењдегіпоэтикалыќшыѓармаларды алап ќарасаќа єрт‰рлі таќрыптарды арќау етіп, жан-жаќты дамыѓанын кµре аламыз.Сол себепті де осы кезењдегі поэтикалыќ шыѓармаларды таќырыптыќ жаѓынан тµмендегіше жіктеп ќарастырсаќболады: 1. Тарихи оќиѓаларѓа байланысты («Желтоќсан» оќиѓасына ќатысты): Асќар Егеубаев «Желтоќсан », ЗєбираС‰лейменќызы «Желтоќсанызѓары», НесіпбекАйт±лы «М±ќаѓали-Желтоќсан» жєне т.б. 2.Тарихит±лѓаларжайындаѓы: ЖєкенБµдеш±лы «Жаќия», ТемірханМедетбек «Махамбетрухыныњ монологы», Серік Т±рѓынбек±лы «Махамбет жєне Жєњгір хан», Кєкімбек Салыќов «Дананыњ сєтті сапары» , Кєкімбек Салыќов «Ќаныш-Ж±лдыз» ќарсы алды», Серік Т±рѓанбек±лы «Кейкі батыр», МыњбайРєш «Киелідомбыра»; 3. Елбасына арналѓан поэтикалыќ жырлар: Несіпбек Айт±лы «Бєйтерек» дастаны, Т±рсынхан Єбдірахманќызы «Елт±тќа» поэмасы, К‰лєш Ахметова «Тењдік ‰шін м±хитќа ќайыќ салдыќ» поэмасы; 4. Жањаша баѓытта туѓан поэмалар: Ќ.Мырзалиевтіњ «Бес жыл µткен соњ» поэмасы, М±хтар Шахановтыњ «¤ркениеттіњадасуы» мен «Жазгержадыкосмсформуласы»; 5. ХХ ѓасырдаѓы тарихи оќиѓалар жайындаѓы поэмалар: Ќ. Мырза Єли «¤ткелдер», «Дерт», «Заман-ай»; ХХѓасырдыњсоњѓыондылдыѓындаќазаќаќындарыкењестікдєуірт±сындаайтаалмаѓан, терењ бойлай алмаѓан тарихи таќырыптарѓа ден ќойды.Ол кешегі Ресей патшасы ж‰ргізген отаршылдыќ зардаптары еді. Тарихи таќырыппен ќоса тарихи т±лѓалар µмірін арќау еткен поэмалар ќатары да µсті. Соныменќатарб±лжылдарытарихќойнауынаенгенХХѓасырдыњкµркемшежіресінжасаѓан поэмалар кµбейді. Солардыњ ќатарына Ќадыр Мырза Єлініњ «¤ткелдер», «Дерт», «Заман-ай» поэмаларын атауѓа болады. Аќын «¤ткелдер» поэмасында балалыќ шаѓын соѓыс ±рлаѓан , ерте есейір ауылдаѓы ќыз-келіншек пен ќариялардыњ ауыр бейнетін бµлісу маќсатында ќолдарындаѓы к‰регіналыпегістіккешыќќанµззамандастарыныњкµзіменкµргеншындыѓынажанбітірген. «Кетті жанып бір кезде шанѓандары: Сталиндік ќ±жаттар-Жалѓан бєрі!» деп басталѓан шыѓарма отыз жетіншіжылѓыз±лматтанбастапсµзболады. Отызыншыжылдардыњойраны «Уіштікќойтостаќтан, кесемен де!» дейтін тек ќана лирикалыќ киіпкерге емес, жалпы ќазаќ халќына у ішкізгені мєлім. Одан соњ іле-шала ¦лы Отан соѓысыныњ басталѓаны, оѓан халќымыздыњ ерлерініњ лек-легімен аттанѓаны, «бєрідемайдан‰шін» науќаныменелішініњішерас, киер киімге жарымауын аќын бірде «ќанжарс±ќтыжоќшылыќµзімізге» депт‰сіндірсе, ендібірде: Аштыќ.. . Сосынабаќты, Ендімайдан «Жыѓылѓанѓа – ж±дырыќ!» дегеносы!-депкµрсетеді. 79 ХХ ѓасырдыњ аяќ т±сындаѓы 1986 жылѓы ќазаќ жастарыныњ орыс империясыныњ отаршылдыќ озбырлыќ саясатына ќарсы ќаћармандыќ к‰ресіне арналѓан шыѓармалар эпикалыќ жанрда, соныњ ішіндепоэмададапайдаболды. Б±лреттеатапайтуѓат±рарлыќкµркемтуындылар: аќындарАсќар Егеубаевтыњ «Желтоќсан», Зєбира С‰лейменќызыныњ «Желтоќсан ызѓары», Несіпбек Айт±лыныњ «М±ќаѓали-Желтоќсан» аттыдастандары. Б±л поэмалар сюжетті шыѓармалар емес. Оларжанрдыњ лирико-публицистикалыќсаласынажатады. АталѓанпоэмаларындааќындарСолжылѓы (1986, 17-18 желтоќсан) ќазаќхалќыныњбасынан кешкенќандыќырѓындыайќынбейнелепбереді. Азуыалтыќарысќарулыєскердіњќазаќжастарына аяусызбасып-жаншыѓанын шынайышындыќќасєйкесд±рыссуреттеген. Ќолындаешбірќаруыжоќ жас жігіт, жас ќыздардыњ єділетсіздікке, д‰лей з±лымдыќќа ќарсы ерлік к‰ресін биік шабытпен толѓанады. Ќазаќжастарыныњќаћармандыќт±лѓасыносыпоэмадананыќбайќалады. Сондыќтанда, Асќар Егеубаев, Зєбира С‰лейменќызы, Несіпбек Айт±лыныњ аталѓан туындыларын тєуелсіздік жылдарындаѓы эпикалыќ жырларындаѓы елеулі жетістік деп таныѓан жµн. 1945 жылыЕкіншід‰ниеж‰зліксоѓысаяќталарт±стаамерикандыќимпериалистерЖапонияныњ Нагасаки, Хиросимаќалаларынаатомбомбасынтастап, мыњдаѓанбейбітт±рѓындардыќырыпсалды. Міне,осы жойќын з±лымдыќты,алапат жауыздыќты кµріп,біліп,т‰сініп отыра,іле-шала КСРО-ныњ солкездегібасшыларыКењеселіндедеполигондарашып,жербетіндегіхалыќтыќырып-жойыпаќыр заман орнататын ядролыќ ќарулар жасауѓа белсене кірісіп кетті.Ќазаќстанныњ єр жерінде (Семей, Капустин Яр, Азѓыр, Сарышаѓан, Ембі, Байќоњырт.б.) полигондарашып, ядролыќќарулардыжаппайсынауѓакењжолашты. ХХѓасырдаѓыжєнеХХІѓасырдыњбасындаѓыќарапайым, бейбітб±ќараныњ басынан кешкен адам басындаѓы адам айтќысыз азапты, ауыр трагедияны жырлауѓа ќазаќ аќындары да µз тарапынан ‰н ќосты. Халыќ трагедиясын ашына, айќын бейнелеген поэтикалыќ туындыларкµптепжарыќкµрді. Халыќтыњауыртрагедиясынтебіріенетоѓаѓанпоэмалардад‰ниеге келді. Сондайауыртыќырыптыµзекеткенќазаќпоэмаларыныњбірі-аќынЌабиболаСыдиыќ±лыныњ «Жандауысы» дастаны.Ќабибола Сыдиыќ±лыныњ лирико-публицистикалыќ поэмасын-заманныњ шындыѓыншынайыбейнелегенµткірпафостытуындыдеседеболѓандай. Ядролыќсынаќтанзардап шеккен халыќтыњ ќайѓы-ќасіреті, зары, м±њы шыѓармада айќын да аныќ бейнеленген. Єсіресе, поэмадаѓы Семейлік Серікбайдыњ, Нарындыќ Наѓима ананыњ, Аралдыќ Аралбайдыњ жан ж‰регі езіліп, ќабырѓасыќайысыпк‰њіренгенмонологы, якиќазаќтопыраѓындаѓысу, ауа, жер-ананыњзар ењірепсµйлепкетуіядролыќапаттыњєдебиеттегіайќынбейнесіболыпт±р. Ќазаќтыњ эпикалыќ поэзиясындаѓы халќын, еліне аса ‰лкен ењбек сіњірген тарихи т±лѓалар туралы поэма жазу белгілі бір єдеби дєст‰рге айналѓаны белгілі. Осы дєст‰р ќазаќ елі тєуелсіздік алѓаннан соњ да µз жалѓастыѓын тапты. 90-жылдардаѓы ќазаќ халќыныњ классикалыќ аќыны, ќаћарманбатырыМахамбет¤теміс±лы (ЖєкенБµдеш±лы «Жаќия», ТемірханМедетбек «Махамбет рухыныњ монологы», Серік Т±рѓынбек±лы «Махамбет жєне Жєњгір хан»), ±лы ѓалым Ќаныш Сєтбаев ( КєкімбекСалыќов «Дананыњсєттісапары») , ќазаќхалќынаншыќќант±њѓышѓарышкер ТоќтарЄубєкіров (КєкімбекСалыќов «Ќаныш-Ж±лдыз» ќарсыалды») , 1916 жылѓыЌазаќстандаѓы ±лт-азаттыќ кµтеріліс ќолбасшысыныњ бірі, атышулы батыр Кейкі Кµкембай±лы (Серік Т±рѓанбек±лы «Кейкі батыр»), ±лы композитор, Ќазаќстанныњ халыќ ќаћарманы Н±рѓиса Тілендиев (МыњбайРєш «Киелідомбыра») туралы ќ±нарлы поэмалары жарыќ кµріп, мєдениж±ртшылыќтыњ жылыыќыласынабµленді. ЖєркенБµдеш±лыныњ «Жаќия» поэмасыкµркемдіктіњескітєсілдерінен ќол ‰зіп, єдебиет µрісін кењейткен жањашыл шыѓарма ретінде танылды. Поэмадаѓы Махамбеттіњ батырлыќ бітімін кµркемдік жарќын бояулармен безендірудіњ жања єдістері бар. Поэманыњ екінші бµлімінде 1986 жылыМахамбеттер±раны-соќпаѓыменжањакезењдегісораќыєділетсіздігіне, Ресей империясыныњ жан тµзгісіз ‰стемдігіне батыл т‰рде жанкештілікпен ќарсы шыќќан Желтоќсан батырлары-Ќайрат Рысќ±лбеков, Мырзаѓ±л Єбдіќ±лов, Ербол Сыпатаев, Лєззат Асановалардыњ єдебибейнесінсомдаѓанаќынныњМахамбетарманыменерлігініњќазіргіуаќыттаѓыµзектіжалѓасын жырлайтын µрнекті жыр жолдары оќырман ж‰регіне рух н±ры болып тµгіліп т±р. ТєуелсіздікжылдарыелбасыН±рс±лтанЄбіш±лыНазарбаевтуралыкµптегенкµркемшыѓармалар жарыќ кµрді. Б±л реттте Ѓ.Ќайрбеков, Т.Молдаѓалиев, Ќ.Мырзалиев, С.Сейітов, М.Айтхожа, Н.Айт±лы, С.Досанов, З.С‰лейменќызы, т.б. аќындарды атап µтсе болады. Сондай-аќ, Несіпбек Айт±лы «Бєйтерек» дастанымен, Т±рсынхан Єбдірахманќызы «Елт±тќа» поэмасымен, К‰лєш Ахметова «Тењдік‰шінм±хитќаќайыќсалдыќ» поэмасымен‰нќосты. Жиырмасыншыѓасыраяќталарт±стаќазаќпоэмасыжањабиікке±мтылысжасады. Соныњайќын кµрінісі-М±хтар Шахановтыњ «Жазагер жады космоформуласы» атты µлењмен жазылѓан романпоэмасыеді. Жарыќкµрісімен-аќб±лпоэмад‰ниеж‰зілікзиялыќауымныњназарынабірденілікті. Сондай-аќ поэма єлемніњ кµптеген тілдеріне аударылып, д‰ниеж‰зі елдерініњ рухани ќазынасына 80 айналды. Поэманыб±лайшад‰ниеж‰зіж±ртшылыѓыныњбірденжоѓарыбаѓалауытектентекемеседі. ¤йткені поэма идеялыќ мазм±ныныњ терњдігімен, кµркемдік к‰ш-ќуатыныњ молдыѓымен µз оќырманынбірденбаурайалады. Поэмаќ±рылысыжаѓынанµтек‰рделі. Суреттепотырѓанобъектісі аса ‰лкен, адамзат тарихындаѓы ѓасырларѓа созылѓан ±заќ мерзімді ќамтитын алып эпопея десе де болѓандай. Поэманыњ негізгі кµтерген мєселесі ретінде халыќ пен оныњ єр т‰рлі дєрежедегі басшыларыныњыќылымзаманннанк‰ніб‰гінгеара-ќатысыдеугеболады. Осыт±стаќазіргіќазаќ поэзиясы мен поэтикасыныњ, жалпы ќазаќ єдебиетініњ даму барысы жайында єрт‰рлі сыншы ѓалымдарєрт‰рліойларайтыпж‰р. Соныњішіндебірнешуінетоќталакететінболсаќ, АманханЄлім: «Ќазіргі поэзияда болсын, прозада болсын,нарыќ дегенді желеу етіп, сылтау етіп, ќара д‰рсін, ќарабайырпрозаменпоэзияпайдаболабастады. Оныњбєрінб±ларсµзбостандыѓы, еркіноймінбері, болмаса, Ќ±дайбересалѓантыѓыныатылѓантоѓансияќтыкµреді.Ќазіргазеттердіќарасањыз, кілењ маќала болып, жарияланѓан нєрселерді, жаѓдайларды µлењге кµшіру. Мысалы,кµшеде т±рѓан, баспасµз проблема етіп сан рет кµтерген Сайын кµшесіндегі ќыздар жайлы µлењ жазу керек пе? Меніњше, ќажетіжоќ... Бізоќырманныњталѓамынµсіругетиіспіз. ‡лкенпоэзияныт‰сінетіндєрежегекµтеруімізкерек. Оќырманды шайнап берген асты жеуге ‰йретпеу керек. Оќырманды ойлануѓа ‰йрету керек. Оќырманды поэзиямен оњаша ќалуѓа, поэзиямен сырласуѓа ‰йрету керек. Біздіњ аќындар ќазір ж‰рекке емес, санаѓа емес, ќ±лаќќа ж±мыс істейді. Мінберде µлењ оќыйды да, жарты саѓат залды сілкіпт±рады. Ќ±лаќќаж±мысістеу-сахынадапєленмыњадамдажинапалу, б±лдінгетєнќасиет. Дінде ѓана барлыѓын баѓындырсам, бєрі бін дінді болса деген ±ѓым болады. Ал, поэзияда залды толтырумаќсатемес» -депойќорытса, БаќытжанМайтанов: «Тєуелсіздік дєуіріндегі ќазаќ поэзиясынтолѓандырѓанењкелелімєселелердіњбірі±лттарихыменболашаѓыекенідаутудырмайды. Б±лтаќырыптыарнайыжырлаушартемеседі. Бєріт‰сініктісияќтыжаѓдайдынєшінекелтіріпайтам деп жадаѓай ќалыптан шыѓа алмай ќалу ќауіпі єрдайым жойылмайды. Біз кім не туралы жазса да µлењболмысынан±лттыќрухтыњќашандасезіліпт±руынмегзейміз. Соњѓы жиырма жылдаѓы ќазаќ єдебиеті тєуелсіздік аусымен тыныстаѓандыќтан єрбір аќын, жазушышыѓармашылыѓындаойбедерлеу, сезім±штаут‰рлерінеб±рынѓыуаќытпенсалыстырѓанда алмастай µзгеше еркіндік ќанат жайѓаны аныќ. Б±л ±лттыќ сана мен рухтыњ ертеректегі жасырын ±ясынаншыѓып, бойжазып, наѓызхаракеттікк‰ш-ќуатќаиеболуы»,-дейді. Ал, Айг‰л‡сенова: «Ќазіргіпоэзиядаформалыќжаѓынандєст‰рдентыс, яѓнидєст‰рліµлшемдерден µзгеше дамудыњ аќ µлењ, верлиберлер, прозалыќ µлењдер мен графикалыќ суреттер арќылы кµрінуде. М±ндай формалар аќын ізденістерініњ бірі, яѓни мазм±нды берудіњ бір жолы ретінде таланттыаќындардыњшыѓармаларындаорыналмасада, тєжірибелікдењгейде±шырасыпжатады. Осылардыњішіндеењкµнесієрікењжайылѓаны-аќµлењдер. Аќµлењдерќазаќтыњќараµлењіне м‰лдем кереѓар ќ±былыс деуге болмайды, олардыњ ќайшылыѓы ±йќастарында ѓана. Аќ µлењ поэзияныњ негізгі ќ±рылымдыќ негіздерінен бас тартып, ±йќассыз, шумаќсыз ќалыпта кµрініп, модернистік баѓыттыњ аясында танылып ж‰рді. Оныњ оќырман санасына µгей болып, аќындардыњ µзіненќолдаутабудыњорнынасынынаілігіпж‰ргенінеЌ.Мырзалиевтіњтµмендегібайламыдєлел : «аќ µлењ бізде б±рынан бар. Біраќ ойѓа, образѓа, екпін-ырѓаќќа ѓана с‰йенген ±йќассыз µлењ к‰ні б‰гінге дейін оњбай-аќ келеді. Содан да болса керек, Абай орыстыњ он, он бір буынды шалыс ±йќастарын µзіміздіњ кµне ќара µлењ формасына аударѓан. Иє, ќазаќпоэзиясыт‰шкірінгішпоэзия. ¦йќассызµлењжазабастасаќболды , сєби жырымыздыњ µн бойын бµрткен басып кете жаздайды. Тµл туындыларымызды былай ќойѓанда аудармашылардыњ µзінде осылай. Сондыќтан біздіњ кµпті кµрген тєжірибелі тєржімашыларымыз Уитменді де, Току Бокуді де, Пабло Неруданы да амалсыз ±йќасќат‰сіріпж‰р». Ќорыта айтќанда, Тєуелсіздік жылдарындаѓы поэзиялыќ шыѓармалардыњ кµркемдік сипатына басты арќау болѓан–азаттыќ идеясын кµтерген тарихи-рухани ќ±ндылыќтардаѓы сарындар мен кµркемдік ќазаќы єдіс-тєсілдер. Егемендікжарияланѓанк‰нненберіпоэзиялыќшыѓармалардакµнет‰ркісарыны, жыраулар єдебиетініњ ‰лгісі, Маѓжан Ж±мабаев бастаѓан романтикалыќ-символистік баѓыт, кµптегеншыѓармашылыќиелерініњайќындаушыстиліретіндеќалыптасты. Осыреттеналып ќараѓанда, шынайы азаттыќ идеясыныњ мєњгі µлмейтінін, оныњжердіњайналубаѓытысияќтыќайта айналып, µзжолынбірбасыпµтетінінкµремізжєнетарихифакторлардыњ±ќсастыѓынемесерухани жањѓыруарасындаѓыбайланыспринциптерінтанимыз. Ќоѓамµз-µзінен ќожырап, ±ранѓа айналѓан ќ±ндылыќтар µзін-µзі жоќќа шыѓара бастаѓан кезде, жања арна тауып алуѓа ±мтылѓан шыѓармашылыќ тасќынын белгілі арнаѓа т‰сіре білген таланттар б±лк‰ндеєдебиетайдынынанµздерініњж‰зуалањынжасайбілді. 81 Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Дєст‰ржєнежањашылдыќ: Монографиялыќжинаќ. – Алматы: Ѓылым, 1980. 2. НарымбетовЄ. Уаќытшындыѓы – кµркемдіккепілі: Єдебимаќалалар. – Алматы: Жазушы, 1989. 3. Ќазаќтыњж‰зпоэмасы-Алматы, 2013 4. Ќазаќєдебиетініњтарихы-Алматы, 2005 Сарпекова Мµлдір Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ¦лттыќ университетініњ магистранты Т. КЄКІШ¦ЛЫНЫЊ «МАЃЖАН-СЄКЕН» АТТЫМОНОГРАФИЯСЫНДАЃЫ ЌАЗАЌЄДЕБИЕТІНІЊДАМУМЄСЕЛЕЛЕРІ Ќазаќєдебисыныныњдамужолдары, жиырмасыншыѓасырдаѓыќазаќєдебиетініњ, оныњкµрнекті µкілдерініњ шыѓармашылыќтары хаќында ѓылыми ізденістер жасап, µкімді ењбек етіп келе жатќан Т±рсынбек Кєкіш±лыныњ „Маѓжан-Сєкен„ монографиясы аса ќ±нды ењбектердіњ бірі десек ќателеспейміз. Єдебиетші-ѓалымретіндет‰ркіж±ртынатанымалт±лѓа, олкісінід‰йімж±ртбіледі. Атап айтсаќ: «Ќаѓидаѓа айналѓан ќателер» (Нєубет, 1990), «Санадаѓы жаралар» (1992), «Ескірмейді естелік» (1994), «Кер заманныњ кереѓар ойлары» (1995), «Маѓжан–Сєкен» (1999), «Сайыс» (2000), «Сєбењµткелдері» (2000), «Сєкенс‰йгенс±лулар» (2002) аттызерттеулерітєуелсізелдіњєдебиеттану ѓылымынаќосќанорасанзорењбекекенідаусыз. Єдебиеттану ѓылымы мен єдебиет сыныныњ негізін ќалап, туѓан єдебиетіміздіњ болашаѓына ‰лкенжолашќанА.Байт±рсынов, Ж.Аймауытов, С.М±ќанов, С.Сейфуллин, Е.Ысмайылов, М.Єуезов, Б.Кенжебаев, Ѓ.М‰сірепов, Ќ.Ж±малиев бастаѓан жєне осы ізденістер арнасын ары ќарай сєтті жалѓастырып кете алѓан кейінгі толќын єдебиет зерттеушілері мен сыншылар ±лтымызѓа тењдессіз мол м±ра ќалдырды. Ќазір ќолымызды ќалѓан осынау баѓа жетпес ќ±нды м±ра б‰гінгі єдебиетін іздейтін, єдебиетін с‰йетін біздерге жас ±рпаќќа таптырмас рухани азыќ.Осыныњ ішінде ењ атап µтерлік рофессор Т±рсынбек Кєкіш±лыныњ „Маѓжан-Сєкен„ монографиясы. Монография ќазаќ єдебиетініњмањдайынабіткенекідарат‰лѓаныњµміріменшыѓармашылыѓынанегізделген.Тарихта ќалѓантарландарµмірібіз‰шін‰лгі. Ќазаќтыњ ќазыналы тілініњ бір п±шпаѓын илеген талай аќын-жазушыларымыз сµз маржаныныњ ќандайболатынынќарѓатамырлыќазаќќадєлелдепайтыпкетті. ¤міраттытењіздеќолдарынаќалам алып д‰ние сырына тоймай тамсана жазѓан талай дана адамдар болды.¤мірге ж±лдыз болып келетін,халыќтыњ еркесі,халыќ ж‰гін кµтеретін дара адамдар ,дарынды жандар аз-аќ.Біраќ ќазаќ єдебиеті поэзия єлемінде єлемдік дењгеймен салыстырѓанда 20-сыншы ѓасырда кенже ќалѓан емес.Керісінше µзінше жања ќырымен дами бастады.Ќандай марѓасќа ,жаны жайсањ адамдар µмір с‰рді сол кезењде.Айтќым келгені єр адамныњ µз келбеті,µз жан-д‰ниесі болады.Егер аќынѓа сезім мен с±лулыќты,ќосып берген жаѓдайда одан наѓыз шедевр д‰ниелерді к‰туге болады.Ќазаќтыњ мањдайына біткен Сєкен Сейфуллин дєл сондай сері адам болатын.Ќазаќ халќы келбетті ер адамдарды кµргенде сері деген.Дєл сол сері Сєкен аќынныњ с±лу жанынан µріліп талай д‰ниелер д‰ниеге келді.Соѓыстыњ да ащы дємін татып,бала оќытуды да мењгерген ірі ±стаз µмірініњ соњѓы кезіне дейін ќ±діретті аќындыќ µнердіњ ж‰ректе жатќан шыраѓын сµндірген емес.Жањалыќќа толы ќым-ќуыт жиырмасыншы ѓасыр µмір майданына,µмір жаѓалауына тањдаулыларды µзі шыѓарып тастапотырды. Жиырмасыншы жылдары ќоѓамдыќ µмірде болѓан т‰бегейлі µзгерістер, жања заман дамуыныњ ќарќындылыѓы, тарихи оќиѓалардыњ жедел ауысып отыруы Сєкен поэзиясында сол дєуір бейнесін берерлікекіншіобраз — ж‰йрікпойыз-экспрестітудырды. «Біздіњт±рмыс — экспресс» депжырлады ол. Монографияныњ басты кейіпкерлерініњ бірі Сєкен Сейфуллинді осылай баѓаласаќ, екінші кейіпкеріМаѓжанЖ±мабаев. МаѓжанЖ±мабаевпоэзияєлеміндегіжарыќж±лдыз, ќайталанбасќ±былыс. Оныњќуатты, бойѓа жігер, ж‰рекке от беретін рухты ‰ні, ізденістері мен жањашылдыѓы ќазаќ єдебиетін ХХ ѓасырдыњ басында-аќ Еуропа, орыс єдебиетініњ биік дењгейіне кµтерді. «¤лењді музыкаѓа айналдырѓан, дыбыстан сурет т±рѓызѓан, сµзге жан бітірген, жања µлшеулер шыѓарѓан» Маѓжанныњ осындай ќасиеттерін, ішкі шыѓармашылыќ ќ±діретін ж±рттан б±рын байќаѓан єрі аса жоѓары баѓалаѓан М±хтарЄуезов: «Маѓжанмєдениетізораќын. Сыртќыкестеніњкелісіміменк‰йшілдігінеќараѓанда, б±л бір заманныњ тегінен асќандай, сезімі жетілмеген ќазаќ ќауымынан ертерек шыќќандай… 82 Сондыќтанб‰гінгік‰нніњбаржазушысыныњішіненкелешеккебой±рып, артќык‰нгеаныќќалуѓа жарайтынсµз – Маѓжанныњсµзі. Оданбасќамыздыњбєріміздікік‰мєнді, µтесенімсіздепбілемін» депжазды. Ќалай дегенде де, Маѓжан µзіне дейінгіге де, кейінгіге де ±ќсамайтын, µзіндік ќолтањбасы бар аќын. Олµмірдібірт±тасќ±былыс, кµрінісретінде, аладамдысол±лытабиѓаттыњ, жаратылыыстыњ бір туындысы, бµлшегі ретінде ќабылдайды. Ќ±былыстыњ мєнін кењ кµлемде, жалпыѓа бірдей ќалыптатанибілу‰шінол, алдымен, ненєрсеніњболсадамєнмазм±нынбаѓдарлап, єрдайымжалпы адамзатќатєнєуенгебой±рады, табиѓаттыњµззањынаѓанабаѓынатынќ±былыстыњішкіастарына ‰њіледі. Д‰ниеніфилософиялыќт±рѓыдантаниды.Монографияданжєйѓанасµзгенегізделмей, наќты тарихидеректердіаршып, сирекќ±жаттардысµйлетеотырыпќаламтербейтінѓалымныњзорењбегін кµре аламыз. Замана кµші т±тас ±лттыњ таѓдырын тарих диірменіне салып жібергенде де осынау Алашперзент-терініњ±лтќамынаарашаѓат‰сіп, басынбєйгегетігіп, ќаймыќпайењбекеткенінкµз алдымызѓа елесте-теміз. Туѓан єдебиетіміздіњ ХХ ѓасыр басындаѓы µсіп-µркендеуі, таќырыптыќидеялыќарналары, єдебиетіміздіµзќолыменжасасќанќаншама±лтќаламгерлерініњтаѓдыр-талайы да, оныњішіндеМаѓжанЖ±мабаевтыњ, СєкеСейфуллинніњтаѓдыр-жолыекіалыптыњµміріменегізќатар, сабаќтас, аралас ашылады.Осынау монографияѓа бер-гісіз маќалалардыњ танымдыќ-таѓылымдыќ мєнін айтпаѓанныњ µзінде, б‰гінгі єдебиетіміздіњ зєру мєселесіне ‰н ќосуыныњ µзі неге т±рады? Ќазіргітєуелсіздік, егемендікбиігіненойтолѓайтынавторештењегежалтаќ-тамай, ешкімнен ыќпай-‰рікпей, тарихќойнауындаќалѓанащышындыќтардыоќырманалдынажайыпсалады. Жалпы, АлашарыстарыМаѓжан, Сєкен, СєбиттуралытаќырыпТ±рсынбеКєкіш±лыныњіндете зерттеп, кµп ќаузаѓан, µнімді ењбек етіп, бірнеше ењбек арнаѓан ењ бір жанына жаќын таќырыбы десек, артыќайтпаймыз. Керекболса, ѓалымныњб‰кілѓ±мырынарнаѓанбастыѓы-лымибаѓытыныњ бірі десек, ќателеспейміз. Соњѓы жылдары осынау єдеби-танымдыќ мањызы µте терењ, таѓылымы мол таќырыпќа бірнеше жеке монография, бірнеше ‰лкен-‰лкен маќалалар арнады. «Сєкен Сейфуллин», «Маѓжан-Сєкен», «Сайыс», «СєбитМ±ќанов» аттыарнайыжазылѓанењбектерінбылай ќойѓанда, ќан-шама маќалаларында осынау ‰ш алып-тыњ арасындаѓы адамдыќ, азаматтыќ, шыѓармашылыќ ќарым-ќатынастар єр ќырынан єњгіме арќауына айналды. Сол арќылы ‰ш алып ѓ±мыркешкендєуіршындыѓы, солт±стаѓык‰реске, ќарама-ќайшылыќќатолыєдебиµміршындыѓы, солалыптарымызбенќоян-ќолтыќењбекеткен, єдебиеткеатсалысќан, олжасалѓанќаншамаайтулы ќаламгерлерімізбенбірге, белгілімемлекетжєнеќоѓамќайраткерлерініњіс-єрекеттері, ой-армандары біргесµзболады, ќатарашылады. Ењ бастысы, ‰ш алыптыњ ќаламгерлік таѓдыры арќылы т±тас дєуірдіњ, т±тас ќоѓамныњ єлеуметтік- саяси бет-пердесін де б±л ењбектер терењ ашады. Жалпы, Маѓжан-Сєкен-Сєбит ќарымќатынасы т‰птіњ т‰бінде туѓан єдебиетіміздіњ т±тас дєуіріне єсер еткен, єдебиеттіњ ењ бір к‰рделі мєселелерін шешуде, єсіресе, идеялыќ баѓытын аныќтауда айрыќша роль ойнаѓан фактор ретінде ѓанаемес, ќазаќєдебиетініњболашаќтаѓыдамуарналарынайќындаѓанелсеркелерініњжекеќарымќатынас ауќымынан шыѓып кететін тарихи кезењ шындыѓы суреттеледі. Осынау µте к‰рделі, кµлењкесі мен к‰нгейі кµп, даудамайы ешќашан басылмаѓан мыњќатпарлы µмір шындыѓын Т±рсынбекКєкіш±лынегізінентарихидеректергетабантірепт±рыптолѓайды. Шынайышындыќќа ќана арќа с‰йеген соњ автор ешнєрседен ќорыќпайды, сенімді отырады, мол материалдарды еркін игереді. Тарихидеректер, сирекќ±жаттар, алыптардыњµзтуындыларыб±лтартпасдєлелретінде±сынылып отырѓандыќтан оќырманда ешќандай к‰дік ќалмайды. Туѓан єдебиетімізбен біте ќайнасќан осынау алыптар таѓдырыныњ, олардыњшыѓармашылыќжолыныњ, олар кµрген, тартќанќиянаттыњ, бастан кешкен азаптыњ, тауќыметтіњ таѓылымы мен ѓибратын мен алдыњѓы ќатарѓа шыѓарар едім. Осынау д‰ниелер арќылы Т±рсекењ ±станатын басты м±рат пен т‰пкі маќ-сат та діттеген жеріне жетіп, аталѓанењбектероќырманж‰регінебірденжолтапты. 83 ІІТАРАУ ФИЛОЛОГИЯЃЫЛЫМЫДАМУЫНДАЃЫНЕГІЗГІБАЃЫТТАР Абдулина А.Б. єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы КОНЦЕПТПУТИВПРОЗЕСАТИМЖАНАСАНБАЕВА "Концепт – категориямыслительная, ненаблюдаемая, иэтодаетбольшойпростордляеетолкования. Категория концепта фигурирует сегодня в исследованиях философов, логиков, психологов, культурологов, литературоведов, и она несет на себе следы всех этих интерпретаций". [1,1] Содержание и сущность концепта меняются в зависимости от отличий в менталитетах, то есть мироощущения, мировосприятияиндивидаисообщества, представляющихтотилиинойтипкультуры. В конце XX века в мировой филологии оформляется новое направление – "концептуально-культурологическое". Речьидетоширокомвзгляденаслово, котороеизучается "настыкецелогоряда гуманитарных отраслей знания – лингвистики, литературоведения, логики, философии, искусствознанияикультурологии". [2,8] Среди актуальных вопросов, связанных с художественной спецификой национальной прозы, особоеместозанимаеттеманравственности, духовностииеепреломлениевмировоззрениилюдей. В этом контексте особое значение приобретает проблема выбора человеком своего жизненного пути, ставшая главной насущной потребностью с момента осознания личностной самостоятельности, то есть с древнейших времен, в процессе эволюции становясь всё более острой и структурирующей парадигмой бытия. Избранный для исследования концепт проецируется, в первую очередь, на нравственную, религиозную, философскую, культурнуюориентациючеловека, потомупуть (дорогу) можно представить в виде своеобразных концентрических кругов [3, 21], в центре которых – "абсолют" добра (Бог, Истина, Разум), а путь человека может направляться к этому центру или, наоборот, отнего ("правыйпуть" и "неправыйпуть"). Проблема пути изучается многими исследователями различных направлений из разных стран. Так, вниманиеученыхпривлекаютотношениячеловекаиВысшегоРазума (В. Комаров, Б. Картер), классическиехристианскиеустои (А. Мень, Б. Берман), осознаниечеловекомсебявмире, вязыке (Г. Фоконье, Дж. Динсмор, Дж. Лакофф), связь пути человека с мифом, при этом утверждается цикличность человеческой цивилизации и стремление человека вернуть гармонию через возврат к мифологическому сознанию (А. Лосев, М. Элиаде, Я. Голосовкер и другие). Таким образом, путь (дорога) предстаетвыражениемсложнойпроблемывыборамежду "закономдобра" и "силойзла", и герои, избирая путь, избирают и свою участь. Особую значимость приобретают образы героев, обладающихпониманием "жизнисцелью", заботящихсяотом, какзакончитсяихпуть, отделяющих важноевжизничеловекаотпреходящегоивременного, выявляющихто, кчемунужностремитьсяи чтоможетоказатьсяложным. Вкнигу «Белаяаруана» известного казахского писателя Сатимжана Санбаева вошли произведенияраннихлетеготворчестваизцикла «повестейкочевья». Написанныев 60-70-егодыХХвека, онибылитепловстреченычитателямиисталиподлиннымсобытиемвдуховнойжизниКазахстана, отобразивромантику, эстетикуиэтикукочевья. «Поним, поэтимпроизведениям, можнораспознать, чем мы жили. И движение духовной мысли, и время, когда по вековечному закону степной жизни "предки идут впереди детей". Дети эти повзрослели, прошли путь от мироощущения до мировоззрения, приблизилиськтайнебытия, окоторойнадобылорассказатьтем, ктоидетследом», – пишет 84 в предисловии к сборнику повестей писатель Дуйсенбек Накипов [4, 7]. Определяющаяхудожественную философию писателя идея «жизнь-свобода-движение-возрождение» порождает специфический способ творческого мышления, посвоемусуществуфилософский, предполагающийоригинальную установку на изображение человека, связанного с окружающим миром, с историческим прошлым, ссудьбойнарода, жизнькоторого – кочевье-странствиепопутямидорогамРодины. Все произведениякниги "Белая аруана" начинаются с картины движения или описания дорог и троп, которыепройдутчерезвесьциклидадутемуназвание – "повестикочевья". "НедалекоотрекиУил, там, гдестепныедороги, слившисьводнуширокуюленту, устремляются кпереправеКараоткел, возвышаетсянадгробноесооружение". («Ивечныйбой») [ 4,11] "Онавышлаизауладавно, иполосатыймешокбылпочтиполон. Вдругоевремястарухастаким грузом обычно возвращалась домой, но сегодня она ковыляла от куста к кусту, все удаляясь от аула..." («Ивечныйбой») [ 4,12] "Полуголыйдлинноволосыймальчиксетсемиисерыйлобастыйволчоноквыбежалиизлесана высокийхолм, покрытыйгустойлетнейтравой, исталикувыркатьсяназеленомковре". ( «Последняя столица») [ 4, 38] "Косячные дрались насмерть. Прошло больше часа, как схватились жеребцы, уже заметно рассвелонадземлей, абойнеутихал. Впылусхваткиживотныепостепенноприближалиськкибитке табунщиков, итолькостарыйЕленпонимал, чтоэтоуловкаеголюбимца, голубогожеребца". («Когда жаждутмифа») [ 4, 92] "Дорогавиласьмежкаменистыххолмов, ибыловидно, каконабежиткдалекому, охваченному голубоватыммаревомущелью. Одинокийпутникмерилеё". («Коп-ажал») [ 4,161] "Старуха бежала по степи. Просторное белое платье, обтянув её спереди, хлопало и билось за спиной, ивпредзакатныхлучахавгустовскогосолнцастаруха, казалось, охваченаогнем". ("Колодцы знойныхдолин") [ 4, 231] "Наседьмойденьонисчез. Старикдумал, чтоонпривыкужекновымместам, ипересталбылоза ним приглядывать. Да и всю эту неделю верблюжонок ни разу не отбивался от стада. Но сегодня, когдаверблюдывернулисьспастбища, егосрединихнебыло". ("Белаяаруана") [ 4, 286] Дляказахов, каккочевогоэтноса, путь, странствие, передвижение являлись важнейшей частью социокультурной системы, связанной с особым образом жизни, мировоззрением, ценностями. Совокупностьпонятий, символовиобразов, связанныхсконцептом "путь", образуетодноименную мифологему, присутствующуювколлективномсознании: " У каждого народа своя долгая история, дорогой хан, – сказал Джанибек. – Говорят, ты с головойокунулсявпрошлоекочевников, прославляешьвсеихдела, ихорошие, иплохие. Многого лидобьютсядети, воспитанныевтакойсреде? – По степным законам, предки идут впереди своих потомков, – снова вежливо поклонился Алаша-хан. Амайданбурлил, какрека, вышедшаяизберегов. Ужеприближалсячас, когдаДжанибек и Иван Красный должны были благословить русский полк в путь." [ 4, 69] Великолепной метафорой концепта служит фрагмент повести "Когда жаждут мифа", посвященнойистории, запечатленнойвнаскальныхпетроглифах: "Стариквмешалсяснова, иопятьстихойулыбкой. – Думаю, моипредкисмотрелинавсеэтоболеепросто, – заметилон, поведярукойвокруг: – Как ты определишь себя в ровной, необъятной степи? По дорогам. Их много на лике земли. На этой земле, исполосованнойдорогами, шумелажизнь, шливойны, наступалмир. Попробуйизобразитьвсе это. Перенесинаскалу. Мудри, какможешь, толькоперенесинакамень, ичтоббылаправда. Воттак ипоявилисьнакамнелинии". [ 4,128] «Образнаясимволикадвижения – однаизглавныхсоставныхформообразованийкомпозиционной организации пространственных искусств кочевников Евразии. Академик А.П.Окладников определил динамизм мироощущения как единство стиля наскальных рисунков: «…фигуры напряжены до предела и наполнены неукротимой энергией, нет ни одной фигуры, застывшей на месте. Лосибыстрошагают, бегут, скачут, вытянувголовывперед…» [ 5, 92] Древниескотоводыэпохинеолита, энеолита, бронзы и позже кочевники высекали одни и те же образы: горных козлов, лошадей, муфлонов, оленей, волков, барсов, сцены охоты и военные сражения, ритуально-магическиеимифологическиесюжеты. Также, какзатейливамозаиканаскальногорисунка, сложнаархитектоникаповести. Авторвидитграницысюжетовдревнихпетроглифов, образуемые замкнутыми линиями. Равно композиция повести строится в рамках очерченных в истории хронотопов прошлого и настоящего. В роли прямых, их разделяющих, выступают линии рассказастарикаЕлена, который, повествуяопрошлом, заводитречьолиниях – дорогах: трилинии 85 и три дороги – война, жизнь и вечность. Медиаторами в пространстве и времени служат память Елена, рисункинаскалах, пальцынаструнах, музыкадомбры. Памятьрождаетобразы, петроглифы оживают в поединке жеребцов Крылатого и Голубого, силуэтах коней на фоне вечерних сумерек, легком и изящном беге странного зверя – волколиса. Рассказ о прошлом прерывается звуком летящего самолета или наступившим временем полуночи. Но легенда продолжается и глубокой ночью, вплоть до рассвета, когда наливается золотом заря и ночная тень уходит к горам в низины и пещеры. Рассказзавершается, изаканчиваетсяземнойпутьстарикаЕлена, бросившегося, несмотря на свою немощность и обреченность поступка, разнимать столкнувшихся в смертельной схватке жеребцов. Ярко-голубое небо, песни жаворонков и всесильное солнце встретили взметнувшуюся вверх душу, а трубное, печально долгое ржание Голубого проводило и попрощалось со своим защитником. "Бесконечный путь кочевника измеряется временными циклами, пробегами коня (простор степной в пятимесячный путь шириной). Ориентация в пространстве определяется относительно четырех сторон земли. Движение определяется по солнцу, с направлением на восток. Пространственныехарактеристикистроятсяповертикали: небо-земля; погоризонтали :восток (вперед), запад (назад), юг (вправо), север (влево)" [6,82] "Впромежуткахмеждузловещимибуранамивыпадаетзатишье, сказалаонасебемысленновтакт шагам. Знойно-желтыеднилетапрерывалисьдыханиемгрозы". [4,268] "Сатыбалдыприволокрослоговалухакюрте, повалил, прихватилногивышекопытецверевкой, кладяихкрест-накрестдругнадруга, и, развернувголовойнаюго-запад, полоснулгорлоножом" [4, 245] "Ивотсвершилосьто, кчемуонишличерезбитвыилишения, свершилось, хотяневсепонимают опасность, которая идет с востока. Дыхание этой опасности заставляет аулы признать отважного черкеша... Наступиланочь. Аулыкипчаковзасветилиськострами. ШумнеевсехаулстарогоОтара, где у костров взлетают вверх суровая боевая песня воинов и льются безудержно кюи со струн домбры, рассказываяопобедах. Визжатотвосторгадети, заполучивврукизазубренныемечиотцов". [4, 27] "Неудержимым, непрерывным шумом жизни встречала земля утро. Всё кругом жило, звенело, двигалось. Светразгорающегосяутрапрониквюрту, смешалсясотблескомдогорающегокостраи упал на лицо Секер... На холме, где Секер простояла много дней, похоронил жену Ботакан. На любимом её холме, чтобы слышала свист ветра и топот лошадей, и видела волны Уила и белые дороги, покоторымонбудетуходитьивозвращатьсяиздалёкихбитв". [4,33] "Когда лучи солнца ударили в лицо Ботакану, его веки дрогнули, и он медленно открыл глаза. Долгоибессмысленносмотрелониз-поднабрякшихвекнасветлеющеенебо. Потомглухозастонал, увидеворла, легкоистремительнокружившеговвышине. Небобылобездонноиясно, иорёлчетко вырисовывался на нем. Взгляд Ботакана все пристальнее следил за птицей, парящей в блещущей синеве. Подэтимвечнымнебомрождалисьидовольствовалиськороткойжизньюлюди. Торопились что-тосовершить, днииделаподчиняликакой-тоцели, трудно, черезпобедыипоражения , радость и тяжкое горе постигали мудрость жизни... И оставалось вечное небо после них, вечное солнце и песни... Оставаласьземля, которую они старались прославить. Земля, которуюонизащищали, когда слабели, внезапноощущаябесценностькаждойеёпяди, изабывалиобэтом, когдакреплиишлив чужиестраны". [4,36] Общий смысл сюжетов «повестей кочевья» сводится к важности сохранения преемственности современной народной жизни с нравственными и этическими ценностями прошлого. Они, в пониманииавтора, потомуиценности, чтоспособныимманентновозобновлятьсяиактуализироватьсяв исканиях современниками собственно суверенного пути развития. Сопроводивсвоитворенияпримечаниями, поясняющими перевод и значение слов и реалий, автор вполне мог бы создать параллельныйметатекстпроизведенийврасширенныхглубокихкомментарияхктемсобытиям, которые стали фабульной канвой его повествований. Тем более что «внутренняя мера» жанра повести Санбаевапосюжетнойорганизациинаходитсявнекоейпограничнойсисторическимроманомсфере. Так, автора интересует определенный исторический момент, конфликт, который выражается в политическомкризисеисвязансоспецификойэпохи. Аналогичнуюрольвыполняютповторяющиеся сюжетныеситуации – впервуюочередь, выборглавнымгероемжизненногопути, поединок и победа (поражение) каккульминацияэтогопути. Так, переживанияБулатавповести "Когдажаждутмифа" воспринимаютсяквинтэссенциейпониманияпутинашимсовременником: "Булат слышал дыхание скал, хранящих на своих камнях прикосновения ладоней ушедших людей, понималнемотутеплыххолмовимолчаливуюмудростьхолодныхгор. Огрубевшиевгороде 86 чувства Булата, освободившись от всего наносного как бы ожили заново, обострились. И он подумал: как хорошо, что он все-таки вернулся на родину, откуда уехал еще в младенчестве, что сновапринятэтимдорогимемумиром, который, оказывается, всегда незаметно, нопрочножилвего сердце. Радостьиизумлениезаполнилиегодушу, обостреннымчувствомонпонимал, чтопонемногу приблизилсякмируисокровеннымтайнамдревниххудожниковизодчих. Онвиделвсебетворца..." [4, 142] Все шесть произведений, помещенных в одну книгу, напоминают россыпь маленьких сверкающих на солнце многими гранями песчинок, отколовшихся когда-то от каменных глыб и усилиямивременипревратившихсявмаленькиеподобияматери-горы. Отражаяушедшиевпрошлое лики, слова, эмоцииисамужизнь, онисталисредоточиемпамяти, имиустланыстолетиямипрокладывавшиесякараванныеикочевыепути. Таковаспецификасимволическойсемантикиконцепта путь, какуниверсалиимировойкультуры, в прозе одного из самых ярких национальных писателей современного Казахстана – Сатимжана Санбаева. Литература: 1. ПоповаЗ.Д., СтернинИ.А. Когнитивнаялингвистика. – М.: АСТ, Восток-Запад, 2007. 2. Нерознак В. П. Теория словесности: старая и новая парадигмы // Русская словесность: От теории словесности к структуретекста. Антология/Подобщ. ред. В. П. Нерознака. – М., 1997. 3. ТолстойЛ.Н. Избранное. – М., 1986 4. СанбаевС.. Белаяаруана. – М., 2003. 5. МарьяшевН.А. Семиречьераскрываетдревниетайныпетроглифов. – Алматы, 2003 6. Шакенова Э. Художественное освоение мира // Кочевники. Эстетика: Познание мира традиционным казахским искусством. – Алматы, 1993 Ашимханова С.А., доктор филологических наук, профессор, Казахского национального университета имени aль-Фараби «КАББАЛА» Т.УАЙЛДЕРАИХУДОЖЕСТВЕННЫЕИСКАНИЯПЕРВЫХ ДЕСЯТИЛЕТИЙХХВЕКА Уайлдер Торнтон (1897-1975), прославленный американский писатель, прозаик, драматург и эссеист, лауреат трех Пулитцеровских премий, а также многочисленных национальных и международныхнаградвобластилитературыиискусства, занимает особое место в литературе США ХХ века. Современник Хемингуэя, Фолкнера, Ф.С. Фицджеральда, Стейнбека, ДосПассоса, читалкурс сравнительноголитературоведениявЧикагском, преподавал в Гарвардском и ряде других университетов. НапротяжениисвоейлитературнойдеятельностиТ.Уайлдерписалотакихотдаленныхдруг от друга эпохах, как век Юлия Цезаря и начало ХХ столетия, о столь различных странах, как античная Греция, средневековое Перу и современная Америка. Ему принадлежит семь романов и большоеколичестводраматическихилитературно-критическихработ. Вкаждомпроизведенииавтор ставитпередсобойфилософскиезадачи, пытаетсяосмыслитьместоирольчеловекавмироздании, ищет пути к разгадке извечной тайны человеческого бытия. Его интересуют универсальные принципы, определяющиеразвитиеЗемлиивселенной; индивидуальнаячеловеческаясудьбавегокнигах предстает неразрывно связанной с космической судьбой мира. Писателя занимают проблемы соотношения в жизни закономерности и случая, предопределенияисвободы. В современном американском литературоведении Т.Уайлдера называют то модернистом (T. Bogard, R. Fuller), тосторонникомклассицизма (M. Cowley, E. Wilson, F. Gemme, B. Grebanier); торомантиком (R. Watt), тореалистом (M. Dolbier, D. Donoghue); тохудожникомрелигиозноготолка (M. Kuner, A.N. Wilder, J. McIntyre), то ниспровергателем христианских традиций (M. Cowley, P. Friedman, F. Fergusson); а его книги – то философскими притчами (R. Burbank, B. Atkinson, L. Stallings, M. Williams), тосалоннымибезделушками (T. Sherman, C. Fadiman, D. McCormick). ВпервыеимяегосталоизвестновСССР (соответственноиунас) лишьвконце 1960-хгодов, то естьсбольшимопозданием. НаЗападектомувременионужесчиталсяпризнанныммастером. Об Т.Уайлдере писали крупные литературоведы А.С. Мулярчик, Н. Анастасьев, Г. Злобин, Д. Урнов, Ю. Фридштейн, М. Нольман, С. Ильин, Т. Денисов, И. Бабушкина, Ю. Гончаров: их статьи 87 публиковались в периодической печати, а также в качестве предисловий к изданиям произведений писателя. В зарубежном же литературоведении крупные исследования о Т.Уайлдере неоднократно издавались, начинаяс 1960-хгодов. Первыеизнихпоявилисьещеприжизниписателя, авторамиих выступали Р. Бербанк (1961), Б. Гребаниер (1964), М. Голдстайн (1965), Г. Папаевски (1968), Г. Стресау (1971), М. Кюнер (1972). Монографии продолжали выходить и после смерти Т.Уайлдера: к ним относятся работы Р.Голдстоуна (1975), Л. Саймон (1979), Г. Харрисона (1983), Д. Кастроново (1986). Их авторы каждый по своему, с большим или меньшим успехом, пытались дать общую характеристику творчеству писателя. Одниделалиглавныйупорнафактахличнойбиографииавтора (Г. Харрисон), другие, наоборот, стремилисьвыявитьобщиефилософскиетенденцииеготворчества (Р. Бербанк). Т.Уайлдера рассматривали как проповедника религиозных идей, (М. Кюнер) или же пыталисьобнаружитьскрытыйподтекстегоработ, прибегаякметодамфрейдистскогопсихоанализа (Р. Голдстоун). Однако, несмотря на предпринимаемые усилия, Т.Уайлдер оставался одним из сложныхималоизученныхавтороввамериканскойлитературе. В 1992 Д. Браер сделал попытку собрать в одном томе все основные интервью, данные Т.Уайлдеромвгазетахинарадио, нововступленииксборникувынужденбылконстатировать, что ихнабираетсямало: Т.Уайлдер, несмотрянасвоюпризнаннуювсветскихкругахобщительность, не любилделатьгромкихпубличныхзаявленийосвоемтворчествеитемсамымещебольшеусложнял положениекритиков, привыкшихподхватыватьиразвиватьмыслисамихавторов. В 1996 и 1999 годах вышли два объемных сборника критических эссе, посвященных анализу отдельных аспектов творчества Т. Уайлдера. В них собраны интересные, содержательные работы литературоведовразныхстран, раскрывающиенеизвестныепреждегранипроизведенийУайлдераи намечающиеновыенаправлениявисследованиибогатогохудожественногонаследияписателя. ЛитературныйдебютТ. Уайлдера «Каббала» (1926) принесшийемугромкийуспех, знаменателен помногимпараметрам. Это – произведение, отразившееобщиетенденцииразвитияхудожественной литературывпервыедесятилетияХХвека. Притчевостьповествования, углублениевисторию, когда древний опыт проецируется на новое время, создавая оттенок повторяемости событий, позволяет отметить, что Каббала связана с осмыслением Творца и Творения, ролиицелейприродыичеловека, смысласуществования. ВсвоихроманахТ. Уайлдерзатронулмножествонравственныхифилософскихтем, занимавшихчеловечествонапротяжениивсейистории. В «Каббале», гдемистицизмтонко ипричудливопереплетаетсясфилософскойпритчей, чертами «романанравов» идажесатиры, какв зеркалеотразилисьвсетемы, которыевпоследствиисталиосновнымивпроизведенияхТ. Уайлдера. Каббала – одноизсамыхтаинственныхмагическихученийуходящийвглубьвеков. «Энциклопедияиудаизма » разъясняетсодержаниепонятия «Каббала, илиСокровеннаямудрость (хохманистерет) » следующимобразом: «Приверженцыэтогоученияраспространяликниги, вкоторыхБогмыслился как субстанция, превосходящая по своим качествам все высшие формы бытия … Согласно учению К[аббалы], Бог это бесконечность, которую невозможно постичь разумом, так как она лишенакаких-либопредметныхатрибутовиоткрываетсятольковЕгоактетворения» [1, 98]. «Словарь иностранных слов» объясняет: «кабала, каббала [др.-евр.] – средневековое мистическоеучениев иудаизме, проповедовавшеепоискосновывсехвещейвцифрахибуквахеврейского алфавита, исцеляющихсредств – вамулетахиформулах» [2, 205]. Вромане «Каббала» – узкийкружок, компаниялюдей, посвоемусоциальномуположениюстоящих над обществом и влияющих на него. Печать непохожести, тайны лежит на каждом из его членов. Мотив таинственности углубляется и тем, что в главе «Первые встречи» в Италию (Рим) приезжает молодой американец (возможно твеновская традиция), со своим соотечественником, ровесником Блэром. Они посещают больного поэта, образ которого благодаря соответствующему описанию и сопутствующим обстоятельствам ассоциируется с давно умершим английским поэтом Китсом, передглазамикоторогоипроисходяттрагическиесобытия, связанныесКаббалой. В последующих трех главах Сэмюэле – имя рассказчика в «Каббале» – волею судьбы оказывается связанным с личной жизнью некоторых членов общества, представителей старых аристократических фамилий Италии, что, с одной стороны, дает ему возможность удовлетворить свое любопытство относительно этих странных людей, а с другой стороны – в качестве соучастника – дажепережитьрядпроисшествий. В заключительной пятой главе – «Сумерки богов» – перед тем, как покинуть Рим, Сэмюэле задает ряд конкретных вопросов о сущности «Каббалы» одной из «кабалисток» миссис Грир, и последняя пытается убедить рассказчика в том, что «Каббала» – не что иное, как языческие боги, утратившие свое влияние с наступлением христианства. Сэмюэле выслушивает притчу, по словам 88 самоймиссисГрир – «толиправду, толиаллегорию, толипросточушь» – о превращении некоего голландцавМеркурия, оновыхчувствах, испытанныхновообращенным, оегопоискахдругихбогов среди людей, вначале безуспешных, но вот на одном из вокзалов он заметил «странное лицо», наблюдавшее за ним из маленького окна локомотива, уродливое, черное от угольной пыли, блестящее от пота и самодовольства и улыбающегося от уха до уха. ЭтобылВулкан». ПодночнымизвездамирассказчикпокидаетнапароходеНеаполитанскийзалив, ироманвенчает сценаегообращениякдухуВергилия. Читательстановитсясвидетелемдиалогасвоегосовременника с прошлым, историей, поскольку упоминаются имена Платона, Августина, Данте, Шекспира, Милтона. Творец «Энеиды» говоритобренностижизни, обесконечностисменыодногоРимадругим, ибо «ничтоневечно», отом, чтогораздоважнее «основатьгород, чемрасположитьсявнем», чтопри основаниигородавозникаетиллюзияеговечногосуществования, которая, ксожалению, порождает гордыню, мешающуювойтивнебесныйхрам. «Мерцающийпризракрастворилсявсветезвезд, агдетоподомноймощныемашинынеутомимовлеклименякновомумиру, кпоследнемувеличайшему извсехгородов». В «чистосюжетном» отношении «Каббала» вызываетопределенноенедоумениеучитателя, так какразвитиедействия, описаниецепочкисобытийвитогетакинеприведетгероя, азаодноичитателя, к разгадке странной организации, неожиданно обернувшейся на последних страницах романа обществомвымирающихязыческихбогов. Подобноенедоумениевомногомвызываетсяиавторской повествовательной тактикой, которая обусловила соответствующее композиционное решение. Перваяипоследняяглавыромана – этопрологиэпилогксодержаниюцентральныхтрехглав, рассказывающих о пережитых Сэмюэле конкретных приключениях, связанных с его общением с Каббалой. Прологинтригуетиодновременнообещаетчитателюраскрытьтайну «каббалистов» итаким образомкакбыпредваряетсоответствующуюлогикуразвитиядействиявпоследующихтрехглавах иэпилоге. Существовавшее у древних иудеев мистическое учение «Каббала», вызвавшее к жизни в конце VIII – начале IX века «Книгутворения», вкоторойизложено «магическое» значениебуквицифр, ассоциативно закрепляет определенное содержание за названием романа и кружка потомственных римских аристократов. «Урок истории», полученный Сэмюэле от общения с «Каббалой», заключается, однако не в открытии им непостижимости тайны истории, а в соприкосновении с самой тайной. РольСэмюэлезначительнообогатиларассказчика. Посравнениюсобычным, вомногомзаурядныммолодымамериканцем, прибывающимнапервыхстраницахроманавРим, вэпилоге «Вечный город» покидаетсовсемужедругойчеловек, вовнутренний, духовныймиркотороговошелисталего неотъемлемойчастьюопытприобщениякчеловеческойистории. ПревращениевэпилогеСэмюэлев Меркурия таит в себе, по автору, весьма значительную мысль. Став «посланцем богов», повествовательвозлагаетнасебяважнуюмиссию – приобщитьвоображениечитателяквеличиюпрошлого, помочьемуощутитьдыханиеистории, а, следовательно, иосознатьсвоюсобственнуюпричастность к великому процессу эволюции, мельчайшую частицу которой составляет он сам. С точки зрения Уайлдера, именно таким, то есть наиболее плодотворным, должно быть и восприятие великих памятниковкультурыискусства, вчастностипоэтического, – отГомераиВергилиядоШекспираи Милтона – вчьихтворенияхдажесамоеотдаленноепрошлое, ставшееглубокойисторией, продолжаетжитьивоздействоватьначувстваипытливыйумчитателей. Мысль, постепенно, всеочевиднее, обретаяаллегорическийхарактер, выводитповествованиео, так сказать, реальных судьбах и конкретном историческом времени за пределы традиционной социально-психологической прозы и закрепляет за ним явные признаки романа-притчи. Опыт первогороманасыгралзначительнуюрольвтворческойбиографииТ. Уайлдера. Некоторыеизего идейныхмотивовполучатдальнейшееразвитиевпоследующихпроизведениях, вкоторыхписатель настойчивобудетпродолжатьработатьнаддальнейшимсовершенствованием, какповествовательной техники, такиструктурыромана-притчи, обладающегобогатымивозможностямисочетатьединичноеивсеобщее, конкретноеиабстрактное. С. Ильин, комментаторипереводчикпроизведениянарусскийязык, отмечает: «Помимоприсущих «Каббале» достоинств, онапредставляеттембольшийинтерес, чтосостоитвстраннойсвязис егопоследнимроманом «ТеофилНорт». < … > Дочитавкнигу, начинаешьподозревать, чтоеегероя ирассказчика, такиненазванноговроманепоимени, вполнемоглизватьТеофиломНортом» [3]. В «Каббале» заключена метафора соприкосновения Нового Света с древней историей европейской цивилизации. Если проанализировать русскую литературу на рубеже XIX-XX веков, легко можноразглядетьувлечениемногихписателеймистикой, обращениекисторическимфактам, собы 89 тиям и аналогам, долженствующим объяснить трагичность восприятия смены столетий, а позже – историческиекатаклизмы. Героев «Каббалы» занимаетпоискистинностирелигии. ИхотяКаббаланетрактуетсяниавтором, нигероямикактайноееврейскоеучение, ееосновополагающиепутивозвышениядухаассоциативно связываютсясдуховнымиисканиямигероевпроизведения (поиск, конечноже, связансразличными нравственно-религиозными традициями). Здесь следует указать на то разнообразие религиозно философскихтеорий, которымибогатарусскаядействительностьрубежастолетий, инапараллельное увлечение социалистическими идеями. Знаменательный пример из Т.Уайлдера: одна из героинь романа пытается придать новый импульс католичеству, для чего предлагает как высшую степень добродетели Кардинала «его сочувственное отношение к идеалам социализма; он должен стать НароднымКардиналом» [3]. Вэтомжеключерешаетсяпроблемарелигиозногосознания: «Ктоспособен, несогрешив, понять, чтотакоерелигия? – задаетвопросКардиналиобозначаетлогическийрядвзаимосвязей, рожденных контрастами. – Кто способен, не познав страданий, понять, что такое литература? Кто способен понять, чтотакоелюбовь, неузнавбезответнойлюбви?» Сила воздействия Слова как нельзя лучше передается автором в следующем монологе: « … Известно ли Вам, что в Библии для каждого человека отыщется текст, способный его потрясти, совершенно так же, как для каждого здания существует музыкальная нота, способная разрушить его?» Провидчество писателя выходит за рамки книги, оно характеризует мировой культурный контекстХХвекаи «новыйрелигиозныйэкстаз» награницеХХиХХI веков. Сентенции, вконцеромана: «Всебогиигероипоприродесвоей – врагихристианства, принесшего свои упования и свое раскаяние, веры, перед лицом которой каждый человек – неудачник. ТолькосломленныйвнидетвцарствоНебесное. Подконецизнуренныеслужениемсамимсебе, они сдаются. Иуходят. Отрекаясьотсебя». Сравнение текстов, написанных в разных странах, на разных языках, рождают определенные ассоциации. Читаем у Торнтона Уайлдера: «Оба молчали об одной из тех бесед, которых не дано вести никому из живущих на этой земле, но которые так легко воображаются в полночь, когда человек одинок и мудр. Не существует ни слов, достаточно сильных, ни поцелуев, достаточно властных, чтобыисправитьсозданныйнамихаос». Смысловыеассоциации, берущиеначалоизэтого текста приводят на наш взгляд, к Михаилу Булгакову, автору романа «Мастер и Маргарита». Для подтвержденияпозволимобширнуюцитатуизбулгаковскогоромана: «После укола все меняется перед спящим. От постели к окну протягивается широкая лунная дорога, инаэтудорогуподнимаетсячеловеквбеломплащескровавымподбоеминачинаетидтик луне. Рядомснимидеткакой-томолодойчеловеквразорванномхитонеисобезображеннымлицом. Идущиеочем-торазговариваютсжаром, спорят, хотяточем-тодоговориться. – Боги, боги, – говорит, обращаянадменноелицоксвоемуспутнику, тотчеловеквплаще, – какая пошлая казнь! Но ты мне, пожалуйста, скажи, – тут лицо его из надменного превращается в умоляющее, – ведьеенебыло! Молютебя, скажи, небыло? – Ну, конечно, небыло, – отвечаетхриплымголосомспутник, – этотебепомерещилось. – Итыможешьпоклястьсявэтом? – заискивающепроситчеловеквплаще. – Клянусь, – отвечаетспутник, иегоглазапочему-тоулыбаются. – Больше мне ничего не нужно! – сорванным голосом вскрикивает человек в плаще и поднимаетсявсевышеклуне, увлекаясвоегоспутника. Занимиидетспокойныйивеличественныйгигантскийостроухийпес » [4, 388]. … И еще об одной тенденции. В начале 20- х годов получает импульс чувственная литература, которая называется еще биологической, потому что пытается проникнуть в самое сокровенное человека, в подсознание своих героев. Зачатки этого явления мы находим в «Каббале» Уайлдера. Вспомним, кпримеру, диалогсВергилием, заключающимсвоюречьвосклицанием: «О, чтозамука – быть человеком». В русской литературе 20- х годов этому в достаточной степени отдадут дань Б. Пильняк («ИванМосква»), Н.Никитин («Рвотныйфорт») иряддругихписателей. Торнтон Уайлдер талантливо уловил тенденции времени, генерировал те идеи, которые питали мировой литературный процесс. Его рассуждения предстали философскими формулами, предсказавшимибудущееХХвека. Романы Т. Уайлдераотличаютсядруготдругавнешнейкомпозиционной структуройисодержанием, ноихсближаетто, чтохудожественныймиркаждогоизнихнеизменно рождает у читателя представление о порядке и гармонии, царящих во вселенной, о наличии в мирозданииопределенногопланаизамысла. Поэтомудажевсвоемпозднемтворчестве, постепенно отходя от категорических христианских постулатов относительно церкви и спасения, Уайлдер все 90 такиостается, взначительнойстепени, писателем сярковыраженнойрелигиознойдоминантой. Его творчество, уходящее корнями, с одной стороны, в пуританские основы американского мировоззрения, с другой -имеет дело с глобальными философскими вопросами, занимающими все человечество: осмыслежизни, роливерыитворчествавчеловеческойсудьбе, соотношениислучайности инеобходимостивовселенной. Литература 1. МеирНатив. Энциклопедияиудаизма. – Иерусалим – Тель-Авив, 1983. 2. Словарьиностранныхслов. – М.: С48 Рус. яз., 1985. 3. УайлдерТ. Каббала /пер. сангл. икомментарииС.Ильина. – http://lib.ru/ILIN/cabala.txt 4. БулгаковМ. А. МастериМаргарита // БулгаковМ. Избраннаяпроза – М., 1989. Ержанова C., Ќазаќ ќыздар мемлекеттік педагогикалыќ университетініњ професссоры, филология ѓылымдарыныњ докторы СЫЛДЫРЛАП¤ЊКЕЙКЕЛІСІМ Ауызєдебиетжєнежазбаєдебиет‰лгілеріндегі±йќассапаларытењт‰себермейді. Ежелгідєуірде ќарапайымхалыќµлењшыѓаруѓажєнеоныестесаќтауѓажењіл±йќастардыкµбірекќолданѓан. Сол себептіауызєдебиет‰лгілеріндеетістіктенќ±рылѓан±йќастысµздержиікездеседі. Алжазбаєдебиет ‰лгілеріндегі ±йќасќан сµздердіњ сапасы єлдеќайда жоѓары болатыны белгілі. Сондыќтан, уаќыт µткен сайын ±йќас дамып, жетіліп, к‰рделене т‰седі. Себебі сан ѓасырлыќ тарихы бар поэзия к‰н µткен сайын жања талап, соны серпін, жањалыќтар талап етеді. Соѓан байланысты ±йќас табуда аќындар жања соќпаќтар тауып, ол ‰шін етістіктермен ќатар басќа сµз таптарын да ±йќас ‰шін ќолданып, т‰рлендіріп, поэзияєлемінжандандыра, єрлендірет‰сті. ¦йќастардыжањартудаµтем±ќияттылыќќажет. ¦йќасµлењініњкµркемдігін, эстетикалыќєсерін б±зып аламауы керек. Б±л жайлы єдебиеттанушы ѓалымдар тарапынан да айтылып µтілген. Демек, ±йќасќаламгердентапќырлыќпенќатарм±ќияттылыќтыталапетеді. Сондай-аќ, келтірілген‰йлесім сµзшыѓармамазм±ныналайыќболѓаныд±рыс. ¤лењдегібіріншітармаќтыњсоњѓысµзі «тас» болса, оѓан ешќандай байланыссыз «шаш» деген сµзді ±йќас ретінде ќолдануѓа болмайтыны белгілі. Б±л мазм±нѓа да тікелей байланысты. ¦йќасќан сµздердіњ дыбыстары µзара сєйкес келумен ќатар олардыњ мазм±ны да наќты бір таќырып аясында µрбуі ќажет. Яѓни ±йќас µлењніњ тек сыртќы ќ±рылысынаѓанаєсеретіпќоймайды, соныменќатармазм±ныныњашылат‰суі‰шіндеќызмететуі тиіс. Сол себепті С. Негимовтіњ: «Єрине, поэзияда ой образдылыќтан ±йќасты бµліп алып ќарауѓа болмайтыны белгілі. ¤йткені ойсыз тек сыњѓырлаѓан ±йќас поэзия болмайды. Ал белгілі бір ойды бейнеліт‰рдежеткізуге±йќастыњатќаратынміндетіµтек‰шті», – дегенпікірінтолыќќ±птаймыз [1, 10 б.] Орыс аќыны В. Маяковскийењнегізгі, µзектісµздерінтармаќтыњсоњынаќойып, осыны±йќастырып отырѓан. Ѓалым Р. Сыздыќова ±йќастардыњ б±лайша ќолданылуы ќазаќ поэзиясында ХІХ ѓасырдыњµзінде-аќАбайпоэзиясындакµріністабатынынайтады [2]. Поэзияда ±йќастыњ ќандай дыбысќа аяќталѓаны да ерекше мањызды. М. Д‰йсенов: «Ќазаќ поэзиясына тєн ќ±былыс – ±йќастар не бірыњѓай дауысты, не бірыњѓай дауыссыз дыбысќа бітіп отырады », -дейді [3, 289 б.]. Бітеубуындаѓысµзбен±йќасќансµздіњдебітеубуындыболыпкелуіµлењніњсыртыќ±рылысынкµркеметіпт±рады. Тармаќтыњсоњындаѓысµзашыќбуындыболып, онымен ±йќас ќ±райтын сµз бітеу буынды болса, т‰бірдегі ‰йлесімділік єлсірейді. Мысалы, ана жєне пана деген сµздер µзара ±йќас т‰згенмен, ашыќ жєне бітеу буынды ќосымшалардыњ жалѓануы нєтижесіндепайдаболѓананасы- панасынсµздеріµлењырѓаѓынк‰шейтуќызметінатќараалмайды. Алайда ќазаќпоэзиясынсалыстыратексергенімізде, м±ндай±йќастардыњкездесетінінбайќаймыз. Силлабикалыќµлењдерде±йќасырѓаќпендетыѓызбайланыстыболады. Оларпоэзияныњажырамас бірліктері болып табылады. Ырѓаќ µлењ єуенділігін туѓызса, ±йќас сол єуенділікті одан єрі к‰шейтет‰седі. Б±лтуралыС. Негимовењбектеріндесµзболады. ¤лењќ±рылысыныњырѓаќ, ±йќас, µлшемсияќтынегізгіэлементтерібір-бірін толыќтырѓанда ѓана шыѓарма єсерлі, ќ±лаќќа жаѓымды болады. 91 ¦йќастардыњт‰рлерінсµзеткенде, академикЌ. Ж±малиевжіктеуіннегізгеаламыз. Ѓалымќазаќ поэзиясындаѓы ±йќастыњ т‰рі µте кµп екенін айта келіп, олардыњ ішіндегі ењ жиі ќолданылатын т‰рлері ретінде мыналар кµрсетеді: 1) ќара µлењ ±йќасы, 2) ш±быртпалы ±йќас, 3) ерікті ±йќас, 4) кезекті±йќас, 5) шалыс±йќас, 6) егіз±йќас, 7) аралас±йќас, 8) осык‰нгіерікті±йќастар [4, 180 б.]. Абайдыњ б±рынѓы µлењдердіњ ќ±рылысын зерттеген Б. Кенжебаев ±йќастарды былайша сипаттайды: «І. ¤лењ – 11 буынды, ‰ш бунаќты. Ол: 1) тµрт тармаќты, аќсаќ (аа-а), ерікті (-аа), егіз (аабб) ±йќасты болып, 2) кµп тармаќты, аќсаќ (аа-а-а-а), ерікті (а-а-а-а) ±йќасты болып келеді. ¤лењніњ буыны, бунаѓы, ±йќасыєрдайымнаќпа-наќкеледі. ІІ. Жырдыњ шумаѓы бес, ±йќасы он т‰рлі. Ол: 1) ‰ш тармаќты, сыњар (абб яки ааб) ±йќасты; 2) тµрт тармаќты, аќсат (аа-а), ерікті (а-а), егіз (аабб), ќапсырма (абба), шалыс (абаб) ±йќасты; 3) тармаќты, таќ (ааббв) ±йќасты; 4) алты тармаќты, ж±п (ааббвв яки абабвв), аралас (абвабв) ±йќасты»; 5) кµптармаќтыш±быртпалы (ааааааааб), кезек (абабабаб) ±йќастыболыпкеледі. ¦йќастыњжырда, µлењдегідеймєнік‰штіемес, ±заќжырлардыњкейжерлерісирек±йќасады, ±йќассызда келеді» [5, 95 б.] Абайдан б±рынѓы µлењдердегі б±л ±йќастар ќазіргі поэзияда да ќолданылады. Б‰гінгі тањда ±йќастар т‰рліше аталады. Мысалы, З. Ахметов кезекті ±йќасты айќас ±йќас, ќаусарма ±йќасты орама±йќасдепатайды. Б±лтуралыС. Негимов (19), С. Елікбаевсияќтыѓалымдардыњењбектерінде десµзболады: «Ќазаќµлењтануіліміндеорналасутєртібінеорай±йќастаатќою, атаутудырудыњµзі ‰лкентабыс. Б±лпроцессосык‰нгедейінтоластаѓанжоќ. Мысалы, ЗєкиАхметовкезекті±йќасты айќас±йќасдеп, ќаусарма±йќастыорама±йќасдейді» [6, 10 б.]. Т. Шапаеваќындардыњшыѓармаларындакетік±йќастардыњдаќолданылатынынайтады. Толымдыжєнетолымсыз±йќастарданбµлек, µзіндікерекшеліктерібар±йќастыњб±лт‰рідеталдауѓанегіз болѓанжинаќтардакездеседі. Олєсіресе, Ќ. МырзаЄлишыѓармаларындакµпќолданылѓан. Тµмендегіµлењ±йќастарынаназараударайыќ: Байќаймын / аќырындап / к‰зкеледі, а 3+4+4=11 Бітедіќайран / жаздыњ / ізгіµлењі. а 3+4+5=12 Кеткенжаз / келмеймін – деп / ќабаќт‰йді, б 3+4+4=11 Келгенк‰з / айтарекен / бізгенені [263, 239 б.]. а 3+4+4=11 ¦йќастыњ т‰рлері кµп болѓанымен, ќолдану дєрежесі бірдей емес. Мысалы, ќазаќ поэзиясында толымды±йќаскењт‰рдеќолданылѓан. Толымсыз±йќасоѓанќараѓандасиреккездеседі. Т. Єбдікєкімов жєне М. Шахановтар ±йќастардыњ µте кµп т‰рін ќолданѓандыќтан, ќара µлењ ±йќасыныњпайыздыќкµрсеткішіоншажоѓарыболмайды. «Аќшамхаттары» жинаѓындаелугежуыќ ±йќас т‰рі байќалса, М. Шаханов шыѓармашылыѓында жетпіске жаќын т‰рі ќолданылѓан. ¦йќас т‰рлерініњ єр алуандыѓы туралы єњгіме ќозѓаѓанымызда, Ф. Оњѓарсынова µлењдеріндегі ±йќастыќ бірліктергетоќталмайµтум‰мкінемес. Аќынныњшыѓармаларында±йќастыњсексенненартыќт‰рі бар. Б±л, оныњ жинаѓында ааба т‰ріндегі ±йќастыњ негізгі орынды иелемеуініњ бір себебі болса, екінші себебі аќынныњ кµбірек шалыс ±йќастаѓы µлењдерге иек артуына байланысты. Аќын жинаѓындашалыс±йќасќараµлењ±йќасынан 2,3 % артыќ. Сµйтіп ќара µлењ ±йќасы зерттеу нысанына алынѓан «Менсаѓанѓашыќемесем» (Ф. Оњѓарсынова) жинаќтанбасќабарлыќµлењжинаќтарында біріншіорындыиеленеді. Є. Ќайрандаќараµлењде±йќас 90 % болса, Маралтайда («Ай» кітабыбойынша) µлењдерініњ 67-сі ќара µлењдік ±йќас, ќалѓандары шалыс, еркін, ш±быртпалы, кезекті ±йќастарды ќ±райды. Ал, керісіншеН. Мєукен±лыныњ 70 пайызыш±быртпалыменшалыс±йќастаркездеседі. Поэзияда µлењ тармаќтарыныњ ±йќасуы бірнеше тєсілдердіњ кµмегімен іске асады. Тармаќ соњындаѓысµздердіњќ±рамындаѓыдыбыстардыњсєйкескелуінентолымдыжєнетолымсыз±йќастар т‰зілсе, олардыњбуындыќќ±рамыбір, екі, ‰шбуындыт.б. болыпжіктеледі. АкадемикЗ. Ќабдолов µлењжазатынадамѓаолардыњт‰рінбілушартеместігін, ењбастысымынаныбілуќажеттігінайтады: « єрбір±йќасµлењшумаѓыныњµнбойынатекµзінеѓанатєнµзгешесыњѓырєуез, с±лусаз, сырлык‰й дарытуѓатиіс» [8, 286 б.]. Б±лб±лдарым, сайра, сайра, талмаѓын, Б±таќтардысындырмайдысалмаѓыњ. Сенаманбол, сенаманболсенгенім... Сосынкµрежатамызѓойќалѓанын [9, 27 б.]. Келтірілгентармаќтардаѓы «талмаѓыњ – салмаѓыњ -ќалѓанын» сияќтысµздердебір-екідыбыстыќ айырмашылыќ ќана бар. Яѓни сµздердегі дыбыстардыњ басым кµпшілігі ±ќсас. ¤лењдегі ±йќасќан сµздердіњ дыбыстыќ ќ±рамы µзара ±ќсас болмауы да м‰мкін. Поэзиядаѓы б±л ерекшелік толымды 92 жєне толымсыз ±йќастарѓа негіз болады. Дыбыстардыњ бір-біріне ±йќас немесе жаќын келуі ќазаќ поэзиясында «толымды ±йќас» деп аталады. З. Ахметов ±йќастыњ б±л т‰ріне м±ндай аныќтама береді: «толымды ±йќас – µзара ‰йлесетін сµздердегі сєйкес дауысты жєне дауыссыз дыбыстар т‰гелдей‰ндестігіжаѓынандєлме-дєлнеµтежаќынкелетінтолыќ‰нді±йќас» [6, 91 б.]. Ќолыњнаншыќќансыйлыќтар Ќонатын‰йгеќ±тболып. Секундтаржєнеминуттар Иірілетінжіпболып Єр халыќтыњ поэзиясында толымсыз ±йќасќа ќараѓанда толымды ±йќастыњ ќолдану µрісі кењ. М±ндай ±йќас µлењ тармаќтарында к‰шті єуенділік туѓызады. М±ны єрине ±йќасќа тєн ерекшелік ретіндеќарастыруѓаболады. Дыбыстардасєйкескелебермейтінтолымсыз±йќастыњм±ндайерекшелігіболмайды. ¤лењдерде толымды±йќасќаќараѓандатолымсыз±йќастыњсиреккездесусебебінакадемикЗ. Ахметовбылайша т‰сіндіреді: «¦йќастыњ‰ндестіксапасы, ќандайдыбыстардыњ‰йлесінен, нешебуыннанќ±ралатыны, жасалу шарты ќазаќ тілінде жазылѓан ењбектерінде м‰лде талданбайды. Аздап айтылѓан нєрсе – ±йќасты‰ндестіксапасыжаѓынантолымды, толымсыздепекігебµлуѓана. ¦йќас деп єдетте, µлењ жолдарындаѓы соњѓы сµздердіњ бір-бірімен ‰йлес, ‰ндес болып келуін айтатыны белгілі. ¤зара ќиыстырылѓан сµздердегі сєйкес дыбыстардыњ, єсіресе дауысты дыбыстардыњ, бірдей немесе ±йќас болып келуі – ±йќастыњ жасалу шарты. Біраќ ±йќас тек ќана дыбыс ‰ндестігіемес, олсоныменќатарбірнебірнешебуынныњµзара‰ндестігіде. Басќашаайтќанда, µлењ ±йќасы бірімен-бірі ќиыстырылѓан сµздердегі бір не бірнеше µзара сєйкес буынныњ дыбыс ‰ндестігінентуады » дейді [6]. Ќ±рылысынаќарай±йќастаржайжєнек‰рделіболыпбµлінеді. Жай±йќастарѓабірсµздент±ратын ±йќасты сµздер тєн болса, к‰рделі ±йќастар екі немесе одан артыќ сµздерден ќ±ралады. Ауыз єдебиет ‰лгілерінде к‰рделі ±йќастар µте сирек кездеседі. Сол себепті м±ндай ±йќастар кейінгі дєуірлердеѓанажиіќолданылабастаѓандепойлаймыз. Яѓник‰рделі±йќастархалыќауызєдебиеті ‰лгілерінде ќалыптасќанымен, оныњ жетіліп, дамуы ќазіргі поэзияда ж‰ріп жатќан процесс деуге болады. Тµмендегіµлењ±йќастарынаназараударайыќ: Бой – байсал, / басым –аман, / бауыр – б‰тін. 3+4+4=11 Айкесті / сєулесімен / дауылѓа‰кім. 3+4+5=12 Нєрсауѓан / метімтастыњ / ‰рпінінде, 3+4+4=11 Басымнан / µтті-кетті – Сєуірліт‰н [10, 126 б.]. 3+4+4=11 Ќазіргі ќазаќ поэзиясыныњ дамуы µлењніњ сыртќы ќ±рылысына µз єсерін тигізбей ќоймайды. Яѓни, ±йќас ќ±рамы к‰рделеніп, єркелкілік сипат алды. ¦йќастыњ б±лайша жетілуі ќазаќ поэзиясында да дєст‰р ретінде ќалыптасќан. Талдауѓа негіз болѓан аќындардыњ жинаќтарында ±йќассыз жазылѓан µлењ кездеседі. Б±л силлабикалыќ µлењ ж‰йесінде т‰скен µзіндік ерекшелік болып табылады. Зерттеугеалынѓанжинаќтаравторларыда -µлењтехникасытолыќмењгерген, ќалыптасып ќалѓан, µзіндік ќолтањбасы бар аќындар. Ќазаќ аќындарыныњ шыѓармаларынан ±йќастыњ ж‰зден астам т‰рін кездестірдік. Сол себепті Ќ. Ж±малиевтіњ «ќазаќ поэзиясында ±йќас т‰рлері µте кµп», дегенпікіріментолыќкелісеміз. Ќорыта келгенде, силлабикалыќ поэзия жан-жаќты µркендеп жатќандыќтан, оныњ ішкі ќ±рылымдары да µзгерістерге ±шырап жатыр. Б±л ±йќас ж‰йесінде де аныќ кµрінеді. Поэзиядаѓы б±л ерекшеліктер µлењніњ стиліне де єсер етеді, єуенділігін µзгертеді. Соѓан байланысты ќазіргі ќазаќ поэзиясында ±йќас ж‰йесі жан-жаќты жетіліп, µркендеп келеді. Дєст‰рлі ±йќастар ќазіргі ќазаќ поэзиясында да сабаќтастыќ тауып келеді. Ежелгі дєуірге тєн ±йќастар ќазіргі кезде де жалѓасым тауып, саќталумен ќатар жазба єдебиет ‰лгісіне сєйкес жетіліп, µњделіп, т‰рліше ќ±былып келеді, ќ±рамы к‰рделеніп, жан-жаќты байыды. Мысалы, поэзияда ±йќастар дыбыстыќ ќ±рамыныњ ±ќсастыѓына (толымды, толымсыз), т‰зілісіне (к‰рделі, жай), орналасутєртібіне (ќараµлењ, шалыс, егіз, кезекті), буынсанына (бірбуынды, екібуынды, ‰шбуынды...) ќарайоданєріжіктелет‰сті. Зерттеубарысындааталмышнаќтылымєселелердіњќай-ќайсысындада±лттыќпоэзиямыз‰шін елеулі жањалыќтар болып табылатын ±йќас ерекшеліктері аныќталды. Мєселен, ќазіргі ќазаќ поэзиясындаѓы біз ќарастырѓан толымсыз ±йќастардыњ толымсыздыѓы олардыњ кемістігі емес, µзіндік белгі-ќасиеті екені дєлелденді. Б±л сипатты ±йќастардыњ ќазаќ поэзиясындаѓы б±рынѓы біртіндептолыѓу, даму‰стіндегітолымсыз±йќастарданбµлекжања±йќаст‰ріекенінемєнберілді. Олар толымды ±йќастармен тењ ќатар µмір с‰руге ќ±ќылы, ќазаќ поэзиясында Ќ. Мырза Єли, Т. Медетбеков, Иран-Ѓайып т.б. аќындар шыѓармашылыѓында алѓаш 50-60 жылдары пайда болды 93 деуге болатын жања ±йќастар, толымсыз ±йќастыњ табиѓи да µнімді, бірегей т‰рі деп табылып, м±ндай ±йќастарды шартты т‰рде «кетік ±йќас» деп атау ±сынылды. ¦йќастыњ б±л т‰рініњ µрістеуініњ мысалдарын ќазіргі ќазаќ аќындары Иран-Ѓайып, Т. Єбдікєкімов, Г. Салыќбаевалардыњ шыѓармашылыќтары негізінде талдадыќ. Ал ¦. Есдєулетов, Б. Серікбаев, Б.Жаќып, Н. Мєукен±лы сияќты аќындар µз µлењдерін, негізінен, айтылмыш жайтќа керісінше, толымды ±йќаспен ќ±руѓа бейімірекекенікµрінеді. Ќазіргі аќындардыњ µлењ ±йќастарыныњ грамматикалыќ ќ±рылысы т±рѓысынан бір кездері жиі ќолданылѓан бірыњѓай ќ±рылымдаѓы (мєселен, µњкей етістіктерден жасалѓан) ±йќастардан ќашу, одан єдейі бас тарту, ќайта мейлінше єркелкі грамматикалыќ ќ±рылымдаѓы ±йќастарды т‰зуге, к‰рделілікке±мтылуѓатырысутенденциясыорыналѓан. Оныболашаќтажаппайорныѓып, канонѓа айналатын т±раќты ‰рдіс санап, біржаќты нєтиже к‰ту д±рыс болмайды. Єйткенмен, б±л ‰рдісті ќазіргіќазаќµлењ±йќасыж‰йесіндегіайќынбіререкшелікретіндебелгілеп, арнайытоќталуќажет депбілдік. ¦йќас мєселесі зерттеліп отырѓандыќтан, диссертацияда ќазаќ поэзиясындаѓы ±йќассыз, еркін µлењдергеденазараударылып, аќындарЕ. РаушановпенТ. Єбдікєкімовшыѓармашылыќтарындаѓы еркінµлењдерталданды. Б±ндайµлењдер, бірќызыѓы, аталѓанаќындардыњбізќараѓанкітаптарында т±п-турасегізµлењнен. Екіаќынныњб±лµлењдеріекіт‰рлісипаттаекендігіменерекшеленетініжєне аталмышжанрдыњ (еркінµлењніњ) поэтикалыќм‰мкіндіктеріменерекшеліктеріашыпкµрсетілді. Ќазіргіпоэзияныњнегізгібелгілеріпоэзиядаѓыдерексіз±ѓымдарменќ±былыстардызаттандыру, жансызѓа жан бітіру, тілсізді сµйлету, кейіптеу тєсілдері. Аталмыш тєсілдер поэзия жанрыныњ тењдессіз м‰мкіндіктерін кµрсететін µте ±тымды тєсілдер ретінде б±рыннан белгілі. Олар єдебиет жанрларыныњ барлыѓында да кездескенімен, басќа жанрларда дєл поэзиядаѓыдай кењ ќолданыла бермейтіні де мєлім. Енді ќазіргі ќазаќ µлењінде дерексізді заттандыру мен жандандыру, кейіптеу тєсілдері єбден мењгеріліп, мейлінше кемелденгеніне, олар аќындардыњ µте кµп жєне шеберлікпен ќолданып, барлыќ м‰мкіндіктерін пайдаланатын тєсілдеріне айналѓанына кµз жеткіземіз. Єсіресе аќынТыныштыќбекЄбдікєкімовµлењдеріндегіабстрактылы±ѓымдарменќ±былыстардыњзаттануы, «тірілуі» асаќызыќтысипаттартанытады. Ж±мыстааќыншыѓармашылыѓындаѓыайтылмыштєсілдіњќолданылуерекшеліктерінаќтылымысалдарнегізіндеталданды. Аќындардыњпоэтикалыќтілерекшеліктерінайќынтанытатынтаѓыбірбелгі — олардыњµлењдегі сµз ќолданыстары екені аныќ. Сондыќтан аќындарымыздыњ сµз ќолданысындаѓы ерекшеліктерді талдауда тањбалыќ-тыныс белгілік бегілердіњ де поэтикалыќ мєтінді жасаушы факторлар екенін дєлелдеугетырыстыќ. Аралас буынды µлењдерде дєст‰рлі ќалыптан шыѓу тєсілі байќалады. М±ндай µлењдер ќазіргі кездегі поэзияда к‰ннен-к‰нге кµбейіп келеді. Б±л ќазаќ поэзиясында Ќ. Мырза Єли, М. Шаханов жинаѓынан басќа барлыќ аќындар шыѓармаларында байќалады. Єсіресе м±ндай µлењ ‰лгілері М. Шаханов шыњѓармаларында жиі кездеседі. Аќын жинаќтары жеті жєне сегіз буынды µлшемдер араласа ќолданылады. Сонымен ќатар ќазаќ аќындарыныњ жинаќтарында ќысќа жєне к‰рделі буынды µлшемдер де кездеседі. Ќазаќтыњ силлабикалыќ ‰лгідегі поэзиясында прозаѓа бейімделу дєст‰ріќанатжайыпкеледі. К‰рделі буынды µлшемдердіњ ішінде жиырма буынды µлењ Ф. Оњѓарсынова, Т. Єбдікєкімов, М. Шахановµлењдеріненкµрінісберіпотыр. Ќорытакелеайтарымыз, ќазаќпоэзиясыныњѓасырларшегіндегіалмасуларѓатµтепбереалатындай тегеуірінді µлшемдік танытып отырѓанын байќаймыз. Сирек кездесетін алты буынды µлењнен бастап ењ жоѓарѓы жиырма алты буындыќ µлењді т‰зіп отырѓан майталман аќындарымыздыњ ж±мыстарысарапќасалынды. Ќазаќµлењіндегі±йќастыњт‰рлерініњбіршамаµзгеріскет‰сіп, ќ±былыпотыратынынбайќауѓаболады. Тєуелсіздік кезењ поэзиясындаѓы ертеден ќалыптасќан, кењ тараѓан µлењ µлшемдерінде буын саны т±раќты тармаќтар ќолданылатындыѓы, яѓни µлењніњ ж‰йесі силлабикалыќ болуы сырттай ќараѓанда ерікті µлењ т‰рін пайдалануѓа м‰мкіндік бермейтіндей кµрінуі ыќтимал. Ал, негізінде, еріктіµлењт‰рін±лттыќµлењќ±рылысына, поэзиядаѓынегізгіµлењж‰йесінеќарсыќоюѓаболмайды. Еріктіµлењт‰рінќолдану – силлабикалыќµлењж‰йесінб±зу, буынсанынт±раќтыќалыптасаќтау принципін жоќќа шыѓару деп ойлау аѓаттыќ болар еді. ¤йткені бірлі-екілі шыѓармаларында ерікті µлењт‰рінпайдаланѓанаќынбасќашыѓармаларынбелгілі, т±раќталѓанµлењµлшемдерінќолданып жазабереді. Кейбір аќындар ерікті µлењ т‰рінде µз туындыларында азды-кµптікµњілќойѓанболса, б±дан ±лттыќ поэзиямыз ќалыптасќан µлењ µлшемдерінен безіну керек деген ќорытынды тумаса керек. Ерікті µлењ єжептєуір µріс алѓан елдердіњ поэзиясына кµз салсаќ, б±л µлењ т‰рі мен ќалыптасќанµлењµлшемдері – негізгіµлењж‰йесі – ќатардамиберетінінбайќаймыз. Ендешеб±лар бірін-бірі ыѓыстыратын, бір-бірімен сыйыспайтын нєрселер деуге болмайды. Єрќайсысыныњ µз 94 м‰мкіншілігі, µзінше артыќшылыѓы бар. Ерікті µлењніњ ±лттыќ µлењ ж‰йесінен м‰лде тысќары т±ратын, онымен ешќандай жанысымы жоќ томаѓа-т±йыќ ќ±былыс бола алмайтыны да зањды да. Себебі, ерікті µлењ поэзияда ќалыптасќан ырѓаќ-µрнектерге с‰йеніп, олардыњ жекелеген белгілерін ќалайда пайдаланып, кейбір ±тымды тєсілдерін тірек етеді. Айталыќ, ќазаќ поэзиясында ерікті µлењніњ ±йќассыз жазылѓаны байќалмайды. Шумаќ µрнегі, ‰немі болмаса да, кµбінесе саќталады. ¦зынды-ќысќалыболсада, єйтеуіртармаќтарќолданылады. М±ныњµзі‰лкенмєнібаржайт. Жєне олардыњ ішінде кµлемі, ќ±рылысы ќалыптасќан ырѓаќтыњ ‰лгі-µрнектерге сєйкес алынатыны да аз болмайды. Т‰гелдейболмаѓанымен, µлењтармаќтарыныњбірќатарыносылайќ±руѓаталпынушылыќ байќалады. Осындаѓыайрыќшамањыздымєселе – поэзиядаќалыптасќанырѓаѓыжењіл, шираќсµйлемќ±ру, сµз ќиюластыру ‰лгілерініњ кейде жеке-жеке, топтап алынып, алмастырылып, басќашаќ±рылымды ‰лгілермен ќабаттастырыла ќолданылып отыратыны. М±ныњ µзі сµйлемдерді, сµз орамдарын мейлінше єркелкі етіп ќ±руѓа м‰мкіндік береді. Кµлемі, ырѓаќ-µрнегі єрќилы тармаќтардыњ ‰немі араласа беруініњ есесіне осындай тармаќтардыњ бірнешеуінде сµйлемдерді синтаксистік, интонациялыќќ±рылысыжаѓынанбіркелкіетіпалутєсілікењіненпайдаланылады. Ќазіргіпоэзиядаѓыырѓаќтыњќ±былмалыкелетінеріктіµлењт‰рінќолданубірталайаќындардыњ шыѓармаларындакездеседі. Єзіршеазыраќтарапкележатќаносыбір‰лгінішеберќолданѓанµлењжырн±сќаларынзерсалыпќарастырсаќ, ќазаќпоэзиясындаеркінµлењніњєлдеќайдамолыраќорын тебум‰мкіншілігібарекенінатапайтаредік. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. НегимовС. Аќын-жыраулартілініњбейнелілігі. – Алматы: Ѓылым, 1991. – 200 б. 2.СыздыќоваР. XVIII-XIX ѓѓ. ќазаќєдебитілініњтарихы. – Алматы: Мектеп, 1993. – 246 б. 3. Д‰йсеновМ. Єдебиеттіњмазм±ныменпішіні. – Алматы: Жазушы, 1987. – 191 б. 4. Ж±малиевЌ. Стиль – µнеререкшелігі. – Алматы: Жазушы, 1978. – 280 б. 5. КенжебаевБ. Єдебиетбелестері. – Алматы: Жазушы, 1986. – 271 б. 6. АхметовЗ. Поэзияшыњы – даналыќ. – Астана: Елорда, 2002. – 408 б. 7. МырзалиевЌ. ¤лењдерменпоэмалар // ‡штомдыќшыѓармаларжинаѓы. – Алматы: Жазушы, 1989. – 2 т. – 432 б. 8. ЌабдоловЗ. Сµзµнері. – Алматы: Ќазаќуниверситеті, 1992. – 352 б 9. СалыќбайГ. Аспандаѓыањсарым. – Алматы: Жазушы, 2001. – 192 б. 10. Н±ржанС. Тањќауызынжарѓанда: 3 томдыќ. – Алматы: ‡шќиян, 2002. Масолова Е. А., кандидат филологических наук, доцент кафедры филологии Новосибирского государственного технического университета ЛОГИКАКОЛОРИЗМАВРОМАНЕТОЛСТОГО «ВОСКРЕСЕНИЕ» В «Воскресении» колоризм – особый смыслообразующий код, маркирующий нравственное преображениеНехлюдова; колористическаягаммаприродногомираввысшейстепениидеологична, потому что природа выступает как наставник, ведущий Нехлюдова к принятию христианских воззрений; каждый цвет, присутствующий при описании природы (кроме светло-серого и сизого), символичен, беретистокивмифологиииЕвангелии. Цветовуюпалитру «Воскресения» «открывает» зеленыйцвет – цветприроды, гармонии; зеленый цвет означает юность, радость; ярко-зеленый цвет знаменует победу весны, рост Святого Духа в человеке, бессмертие, инициацию и добрые дела. В христианстве зеленый – цвет Троицы, Богородицы, символнадеждынаспасение, цветозаренияиожиданияВоскресения. В I главечастипервой «Воскресения» при описании наступающей весны зеленый цвет не доминирует; с трудом пробивающийсязеленыйцветвыраженглаголом «зеленеть»: «<…> трава, оживая, рослаизеленелавезде, где только не соскребли ее» /1, с.7/. Далее, в XLI главе, Толстой в одном предложении использует глагол «зеленеть» и прилагательное «зеленый», что передает неуклонное победоносное шествие весны: «Везде, где не было мостовой, вдруг зазеленела трава; березы в садах осыпались зеленым пухом» /1, с.160/. Возлевырвавшейсяиз-подконтролязеленойтравыстоятгородовые, высматривая беспорядки. Весна стремительно входит в свои права, – появляется прилагательное «зеленый» по отношению к траве; первыми соприкасаются с зеленым цветом открытые миру дети: «<…> по зеленому, только что окрасившемуся газону бегали, играя, дети» /1, с.160/. В I главе части второй, когда Нехлюдов любуется яровыми полями и дальними лесами, природа максимальна насыщена зеленымцветом – символомсозиданияижизнетворения. Водномпредложениитриждывстречаются 95 слова, однокоренные прилагательному «зеленый»: «зеленевшие зеленя» и «зелень»; семантическая избыточность («зеленевшие зеленя») знаменует торжество продолжающейся жизни и радостное принятие Дмитрием мироздания /1, с.225/. Наполнение цветовой палитры мира зеленым цветом выводит Нехлюдова на иной уровень мироотношения, у героя появляется мысль отдать землю крестьянам. В конце романа, накануне зимы, неискоренимый зеленый цвет продолжает посылать надеждунаобновлениежизни: нафонеоблетевшихосиниберез «густоитемнозеленелиели, сосны ипихты» /1, c.469/. Вначалероманазеленыйцветотражаетвбольшейстепениинтенсивностьцвета; в конце – глагол «зеленеть» по отношению к вечнозеленым хвойным деревьям усиливает жизнеутверждающееначало; диалектикавечнопродолжающейсяжизнипридаетзеленомуцветубытийный оттенок, подчеркивает неискоренимость жизни и дарит Нехлюдову надежду на решение мучивших егопроблем. РоманТолстогонасыщенчернымцветом. Всознаниилюдейчерныйцветсимволизируетзабвение морали, маркирует духовную тьму, позор, смерть. Черный цвет имеет и свою положительную семантику: в Египте черный цвет означает возрождение и воскресение; в геральдике черный цвет маркируетблагоразумие, мудрость; черныйцветсвязаниспредставлениемоплодородии. Сначалав «Воскресении» черныйцветвыступалконтекстуальнымсинонимом «темноты» и 1) нес значение бездны, поглощавшей – физически и нравственно – все живое, 2) отражал состояние человека, сознательновставшегонапутьзла, 3) страшилнеизвестностью, безнадежностью, возможностьюпропастьбезвозвратно. Человека, растворившегосявотчаянииизлобе, темнотаобрекалана возможность пропасть безвозвратно. Униженная и ожесточенная Катюша возвращалась домой со станции в физической и нравственной темноте, потеряв веру в людей и Бога. Ее жизнь в доме Китаевой – свидетельство пребывания во тьме, аналог нравственной смерти. Для политических темнотавоплощаетразрушительноеначало, множитзло: втемнотеонистреляютвлюдей, предают соратниковиневедают, чтотворят. Темнота стала символом греха Нехлюдова и скорби природы в связи с нарушением человеком Евангельскихзаповедей. ПриехавнаканунеПасхиктетушкамснеосознаваемымдурнымнамерением противКатюши, Нехлюдовопоздалкначалуслужбывцеркви. Путькцеркви – этоданныйДмитрию шанс одуматься и не ломать судьбу девушки. Но путь к церкви Нехлюдов совершил в черной темноте. Повышающаякатегориюинтенсивностисемантическаяизбыточность – «чернаятемнота» – отражает помрачение души Нехлюдова, готового к нравственному преступлению, и предвещает чернуюночьгрехопадения. ПриописаниироковойночисовращенияКатюшипоявилосьпроизводное от «темноты» наречие – «темно» /1, с.71/. ДляНехлюдовачерныйцветстановилсястрашенипомере ростапрегрешенияДмитриявнушалемувсеболеезловещиечувства. ИдякКатюше, Нехлюдовна расстоянии пяти шагов от дома видел лишь чернеющую массу, которую с трудом пробивал свет лампы. После грехопадения ущербный месяц освещал «что-то черное и страшное» /1, с.74/. В сознаниилюдейзакрепилосьпредставление: убывающаялунаобладаетдемоническойсилой. Черный цветвызывалразмытостьконтуровпривычныхпредметоввплотьдополнойэнтропииприусилении ощущения страха за содеянное преступление; этот страх коренился не столько в душе Нехлюдова, сколькошелкнемуизвне, посылалсяприродойкакнаказание, котороеДмитрийвсилусамонадеянностибылневсостоянииосознать. РазличнасемантикачерногоцветадляКатюшииНехлюдова. ЧерныйцветнестрашилКатюшу, когда она шла ночью на станцию, чтобы увидеть Дмитрия. Сопоставление той черной ночи с темнотой в печи /1, с.149/ свидетельствует, что окружающий мир для Катюши, верившей в добро, былроднымипонятным. ПриродахотелауберечьКатюшуоттойвстречи, апотомуКатюшасбилась сдорогивчерномлесуидошладостанцииужепослевторогозвонкапоезда. КогдаспустямноголетДмитрийрешилнестивжизньзаконыдобра, черныйцветпрекратилбыть длянегозловещимисталноминативнымцветообозначением, цветомземли, символомплодородия. Нехлюдов начал восторгаться красотой открывавшегося перед ним мира: «Впереди переплетались сучья деревьев, из-за которых виднелась черная тень забора. <…> Нехлюдов <…> вдыхал живительный свежий воздух. “<…> Как хорошо, Боже мой, как хорошо!” – говорил он про то, что было в его душе» /1, с.120/. Дмитрийподнялсянановуюступеньосознанияпреступностисоциума; заэтоприродаподарила ему растворение в ночи, при описании которой усилилась интенсивность черного цвета. Рисуя единение героя с мирозданием, Толстой трижды употребляет эпитет «черный», фиксирующий отсутствие освещения и не вызывающий негативных эмоций /1, с.253–255/. Черный цвет той одухотворенной для Дмитрия ночи вселил в него радостную уверенность в правоте своих планов преобразоватьжизньпозаконамсправедливостиидобра. 96 Когда Нехлюдов сопровождал Катюшу на каторгу, природа ликовала, раскрывалась навстречу обновляющейся душе героя; все цвета – зеленый, желтый, черный – стали максимально насыщенными, превратились в символ плодородия /1, с. 391–392/. Связанная с землей семантика черного цвета соотнесена с размышлениями Толстого о возрождении и продолжении жизни, овоскресении человеческойдуши. Вконцероманачерныйцветисчезизприродногомираиприсутствоваллишь приописаниинезловещейчернойфигурычасового; черныйцветуступаетместонетронутойчистоте зимы. ВроманеТолстогочерныйцветсопряженскрасным. Красныйцвет – одинизсамыхнеоднозначныхвмифологииирелигииразныхнародов. ИзначальнокрасныйцветолицетворялСолнцеивсех боговвойны. Внароднойсимволикекрасныйцвет – цветрадости, праздника, атакжегнева, греха, жестокости, сексуального возбуждения; красный цвет агрессивен, родственен разрушительному огню; вкрасноеокрашивалиязыческихидолов; одеждападшихженщинбылакрасногоцвета. Будучи символом святых мучеников, красный цвет связан с триумфом и символизирует здоровье, веру, великодушие. У христиан красный цвет символизирует страдания Христа, огонь Пятидесятницы, рвениеввере, достоинство, неустрашимость; вкрасномоблачениивоскресшийХристоспоявляетсяв днипраздниковСвятогоДуха. Вначале «Воскресения» красный, казавшийсяогромнымсветотлампынаокнекомнатыКатюши вночьгрехопадения – своегородасигнал, запрещавший Нехлюдову осуществить свои преступные замыслыпоотношениюкдевушке, ногеройнехотелвниматьзнакампредостережения. Когдаисчез «красный глаз в окне» /1, с.73/, остались туман и возня на реке, символизировавшие аберрацию сознанияДмитрияиовладевшееимвожделение. Далее Толстой актуализирует только положительную семантику красного цвета. В воспоминанияхНехлюдоваосталсякрасныйогоньгорящейпапиросы, которуюкто-тоизегоспутниковкурил на охоте; этот красный цвет был органичен и уютен, вписывался во вневременную идиллическую картинупоездкипоночномулесу /1, с.192/. Втретийразпоявившийся «Воскресении» красныйцвет преобразилсявконцеромана: приконвоированииарестантовкрасноватыепятнаогнейпосветлели, исчез мрак; красный цвет стал для Дмитрия дополнительным источником освещения: Нехлюдов увидел много реалий внешнего мира – ограду, фигуру часового, полосатый столб и будку. В XIX главепередиконамивкрасномстеклегоритлампадка. Большую роль в «Воскресении» играют желтый и золотой цвета. В различных мифологиях и религияхжелтыйцветсимволизируетБожество, веру. Желтыйцвет – аналогзолотого; золотойцвет Солнцасимволизируетбоговсозреванияурожая, возвращениекпервоначальнойчистоте. Ухристиан золотойцветзнаменуетБожественность, истину, бессмертие. Желтыйцветв «Воскресении» присутствуеттриждыприописанииприроды, выступаявфункции маркеранеуничтожимостижизни. Взаповедномсаду, которыйдосталсяНехлюдовупонаследствуот тетушек, лиственница оделась желто-зеленой, нежно-пушистой хвоей. Соединение желтого и зеленого придало особую красоту природе, проснувшейся для жизни. Нехлюдов из окна поезда любовался на желтеющие поля ржи, отмечая, что желтое становилось еще желтее. Вконцеромана пестрящаяяркаяипесочнаяжелтизналистьевгармонироваластемнымхвойнымлесом, вызываяу читателя мысли о цикличности бессмертной жизни. Золотой цвет возникает в «Воскресении» при описаниикрестовикуполовмонастыря. Фиолетовыйцветпоявилсявконцероманаприописаниирадуги. Фиолетовыйцвет 1) символизирует духовное начало, связанное с кровью жертвы, 2) ассоциируется с самоанализом, 3) является цветом Церкви в период предрождественского размышления, 4) маркирует святость, смирение. У христианфиолетовыйцветозначаетистину, атакжепост, печаль, покаяние. Толстойвоспроизводиттолькоположительноезначениефиолетовогоцвета. Появившиесяпосле дождя солнце и яркая радуга знаменуют посланное Нехлюдову одобрение его еще не вербализованныхмыслей /1, с.392/. Понародномуповерью, радугасвязываетсясвестьюобудущембогатствеилинаходкесокровища (втомместе, гдерадугакасаетсяземли); радугаозначаетпреображение, Небесную славу, мост (или границу) между миром и Раем, трон Бога. В христианстве радуга – 1) символпрощениячеловека, егопримирениясБогом; 2) тронСуда; 3) знактого, чтопрекратился всемирный потоп. Радуга в «Воскресении» – подтверждение правильности исканий Дмитрия и благословление его пути; фиолетовый цвет с его сакральной семантикой усиливает ощущение радостивдушеНехлюдова. Огромнуюрольв «Воскресении» играетбелыйцвет, ассоциирующийсясжизньюилюбовью. Во всехрелигияхбелыйцветсимволизируетневинность, воплощаетпрозрениеиспасениенравственно возрожденных людей. Белые одежды означают триумф духа над плотью. У христиан белый цвет 97 знаменует очищенную душу; это цвет Пасхи, Рождества и Крещения. Символические негативные аспектыбелогоцветасвязанысосмертельнойбледностью, поэтомубелыйцветможетвыступатьи каксимволувядания, смерти. В «Воскресении» актуализированатолькоположительнаясемантикабелогоцвета: белыйцвет – символчистотыинепорочности (неслучайноКатюшавначалероманапредсталапередНехлюдовым в белом фартуке). Прилагательное белый трижды употреблено в «Воскресении» по отношению к природным образам. В саду, где молодые люди играли в горелки, цветущая белая сирень олицетворялачистотуихчувств. ПосленеожиданногопоцелуясНехлюдовымКатюшасорваладве ветки белой, ужеосыпавшейсясирени; это – ситуация-намек, предвестиепромелькнувшегосчастья первой любви и исковерканной судьбы Катюши. В христианской символике у сирени нет определенногосемиотическогозначения, нонаевропейскомязыкецветовпоявлениесиренивсценесвиданиягероев – знаксильноголюбовноговолненияинеизбежностирасставания. Геройнеоднократно ссожалениемвспоминалотойсиренииисчезнувшейчистотедуши, иприродавновьподарилаему счастье лицезреть сирень, что свидетельствовало о цикличности неуничтожимой природы и стало метафоройгрядущеговоскресенияДмитрия. ПопросивБогаодуховномпреображении, Нехлюдовв XXVIII главечастипервойроманаувидел крышу сарая, казавшуюся белой под ярким светом луны. Привычные для Дмитрия реалии окружающего мира обрели не свойственный им ранее сказочно красивый вид. Начавшееся для Нехлюдовапреображениевнешнегомиразнаменовалото, чтоприродапростилачеловека, забылаего прегрешенияиоткрыласьемувсвоейобновленнойнезапятнаннойкрасоте. Нопорожденныйлуной белыйцветуказывалнаэфемерностьизменявшегосядляНехлюдовамира: героюпредстоялопройти инициацию, чтобывоочиюлицезретькрасотубелогосвета. В конце романа на фоне белой пелены острог с часовым выступил как символ полицейского государства, в котором попраны справедливость, нравственность и право человека наслаждаться жизнью. Острогвыгляделмрачно, нонеустрашающеобреченно: белаязимаснезапятнаннымснегом вступалавсвоиправа, обещаяобновлениеприродеивсемлюдям. В «Воскресении» раннейзимойвся земля покрывается незапятнанным белым снегом, природа как будто готова забыть осеннюю непогоду и дать человеку шанс жить по Евангельским заповедям. Нравственно преображенный ДмитрийобещаетнестивмирзаветыБога; поэтомупутипойдетвсечеловечество. Итак. Логикаколоризмавромане «Воскресение» такова: исчезаютнегативныецветообозначения и актуализируется заложенная в природе положительная семантика цветовой гаммы. Цветовой код романа «Воскресение» 1) базируется на символике Евангелия и христианской эстетике, 2) обладает стратегиейпритчевогонарратива. Summary: The spectrum of Tolstoy’s novel «Resurrection» highlights moral transfiguration of the main character approaching the God. In this spectrum negative shades of color disappear and positive natural color semantic is getting more active. The color code of the «Resurrection» novel is based on the Gospels and possesses the strategy of the parable’s narrations. Литература: 1. ТолстойЛ. Н. Собраниесочинений: в 20 т. Т. 13: Воскресение. М.: Художественнаялитература, 1964. – 535 с. Б±лдыбай А.С., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ доценті, филология ѓылымдарыныњ кандидаты АЙТЫСЖАНРЫ-¤МІРШЕЊЖАНР Жер бетінде ќанша ±лт болса, сонша ±лттыќ ерекшелік, дєст‰р бар. Єр халыќтыњ туа біткен болмысына, µмір кешу жаѓдайына орайлас ќалыптасќан осы дєст‰рдіњ тозыѓын дєст‰р µзі екшеп, озыѓынелкєдесінежаратыпжатса, м±ныњµзіадамзаткµшініњжарасымыменілгеріозуынасептігін тигізбек. ‡шінші мыњжылдыќтыњ аясында µз кемесініњ желкенін керіп шыќќан ќазаќ халќыныњ ешкімге±ќсамайтынбітіміменболмысынажарлайтын±лттыќќадір-ќасиетіаземес. Соныњбірегейі естежоќертезамандардатуып, ќалыптасып, дамып-жетіліп, б‰гінгік‰нніњдеєжетінежарапотырѓан 98 халыќ ауыз єдебиеті болса, оныњ бір саласы аќындар айтысы. Ол аќындарды ќанаттандыратын да, атыналтыалашќажаятында, ќызыѓыменќызуымол, ќуанышыменренішімолжанр. АкадемикМ.О.Єуезов: “Айтысзаманындаµзгеелдердедеболѓан. Парсыда “м‰шайра”, арабтарда “м±ѓаллєкєт” деген. Арабтардыњкµшпендібєдєуилеріќарасµзбенемес, ‰неміµлењменсµйлескен, ќазаќхалќыныњасабір±лыќасиетісолќынаптансуырыпалѓанќылыштайќолма-ќолќиыпайтатын айтќыштыѓында, айтыскерлігінде. Б±лќайхалыќтыњалдындадамаќтануѓат±рарлыќµнер”, -деген еді. [1; 671-714 б]. Осы µнер ќазір тек ќазаќ пен ќырѓызда, ќараќалпаќтарда ќалды. Єсіресе, біздіњ топыраѓымызда‰здіксіздамыпкеледі. Дала демократиясыныњ ж‰зі ќайтпайтын ќаруына айналѓан аќындар айтысы аќиќаттыњ аузын б±ѓан не бір ќатањ заманныњ µзінде хан мен тµреніњ, би мен бектіњ ќасќайып т±рып бетіне тіке айтќаннан айныѓан емес. Аќындардыњ шымырлатып, шыњѓыртып шындыќты айтќан шумаќтары ќашанда халыќтыњ рухын асќаќтатты.Табан астында ќынаптан ќылыш суырѓандай тез т±танып, тауданаќќанµзендейталасбермейжыртолќынынтасытатынаќындарѓахалќымызтµкпеаќын, аќпа аќындепатберіп, айдартаќќан. СонауЌазтуѓан, Шалкиіззаманынанберіќарайаќиќаттыайнымайайтаалатынаќындыќдєст‰р желісі‰зілмейжалѓасыпкеліп, С‰йінбай, Жамбыл, Ќ±лмамбет, Єсет, Біржан, Шµже, Н±рила, ¦лбике, Исаларѓа, Ќонысбай, Єсия, Єселхан, Мэлс, Аманжол, Дєулеткерейлерге ±ласса, б±л сол ѓасырлар бойы µз рухын т‰сірмеген дєст‰р сабаќтастыѓыныњ жемісі. Айтыс ќай дєуірде де халыќ µмірініњ айнасындай дидарынан, демократиялыќ табиѓатынан таймаѓан µнер. Ќоѓамдыќ єлеуметтік салада айтыскерлердіњ назарынан тыс ќалатын ќалтарыс та, б±лтарыс та болмады. Кешегі кењестер дєуірінде сµз еркіндігі шектеліп, аќындардыњ аузына ќаќпаќ ќойылѓандыќтан, айтыскерлер кµп нєрсені ашыќ айта алмады. Сондыќтан, айтыскерлер де айтысуѓа ынталы болмай, айтыс дамымай, тоќыраукезењінбасынанкешірді. Дегенмен, солзамандадаайтысќоѓамдыќпікірдіњкµшбасшысы болаалды. Ќазаќтыњайтысµлењдеріжайында‰лкенді-кішілізерттеуењбектержазѓанМ.Єуезов, С.М±ќанов, Е.Ысмайылов, Є.Ќоњыратбаев, Ќ.Ж±малиев, Є.Марѓ±лан, Т.Н±ртазин, М.Жарм±хамедов, Р.Бердібаев, Е.Т±рсынов, С.Ќасќабасов, М.Ќасымбаевтаѓыбасќалардыњайтуынаќараѓанда, айтысдегенсµз бірнеше маѓынада ќолданылѓан. Айтыс екі адамныњ сµз ќаѓыстыруы, сµз ж‰зінде тартысуы, дауласуы, жарысуы, сынасуы, µнер салыстыруы деген ±ѓымды ќамтыѓан. “Бір кезде кµшпелі т±рмыс ќ±рѓанелдердіњ, -дейдіС.М±ќановайтыстуралыжазѓанењбегінде, -сауатыазболды, оќуы, мектебі жоќтыњќасыеді; мектебі, оќуыжоќелдеаќынныњк‰шіаузынат‰сіп, басќажанрларсияќты, айтыс жанрын ауызша тудырды, ауызша айту жолымен µркендетті” [2; 51 б]. Демек, ќазаќтыњ айтыс µлењдері халыќтыњ ќоѓамдыќ µміріне, т±рмыс тіршілігіне байланысты жєне жазу µнері болмаѓан кезінде туып, ќалыптасќан. Оны тудырѓандар да, дамытќан да аќындар болѓан. Б±л жаѓдай тек ќазаќтаѓанаемес, алќазаќпенаѓайындасжєнебіркездет±рмыс-тіршілігі, шаруашылыѓы, ќоѓамдыќ µмірі ±ќсас келетін ќырѓыз, т‰рікпен, ќараќалпаќ т.б. халыќтарда да айтыс болѓан. Ќазаќ халыќ єдебиетіндегі айтыс дєст‰рініњ туып, ќалыптасу тєжірибесіне зер салсаќ, біздегі осындай туындылардыњ айтыс жанрыныњ єбден кемеліне келген т±ста ерекше ќарќынмен дамыѓанын кµрсетеді. Шыњжандыќ ќытай тарихшысы Н.Мыњжани “Ќазаќтыњ кµне тарихы” атты ењбегінде Ќытайдыњ “Тайпин Хиуаниуйжи” топтамасыныњ “Т‰рік шежіресі” атты тарауындаѓы деректерге с‰йеніп “т‰ріктер бие с‰тінен жасалѓан ќымызды ішіп ќызып алѓан соњ, єн шырќап бір-бірімен µлењ айтысады… К‰ні б‰гінге дейін жалѓасын ‰збеген біздегі аќындар айтысыныњ м±нан мыњ жылдар б±рынѓыБатыст‰рікќаѓандыѓыдєуіріненберікележатќандаѓдылыдєст‰рекенінбайќаймыз” деп жазады. [3; 78б]. Осындай жалпыхалыќтыќ сипаты бар ауыл-аймаќ кµлеміндегі єр алуан мєнді жењіл-желпі айтыстаркеле-келеаќындарайтысыменќатарµмірс‰ріп, тіптісоњѓысыб±рынѓысыныњдєст‰рінен бастауалыпжекежанрболыпќалыптасќанымєлім. Тіпті, ќайымдасу‰лгілерініњаќындыќайтысќа ±ласуыныњ µзі кµшпелі µмірдіњ бір кµрінісі ретінде ±заќ ѓасырлар бойына созылып келген. Б±ѓан ќазаќ, ќырѓыз, ќараќалпаќ елдеріндегі кемелденген айтыс ‰лгілері айќын дєлел. Аталѓан халыќтардыњ ѓасырлар бойѓы т±рмыс-салты мен кєсіп-тіршілігі, єдеби м±раныњ ауызша айтылып, ауызекі таралуы секілді ‰рдістер б±л жанрдыњ ерекше дамып, кемелдене т‰суіне ќолайлы жаѓдай жасаѓан. Ал, отырыќшылыќќаертекµшкентатар, µзбек, т‰ріксекілдіелдердеолкењетекалаалмай топтыќ т‰р к‰йінде ѓана саќталып ќалѓан. Осы аталѓан елдердегі кµшпелі µмірдіњ сол айтыс жанрыныњ кењ ќанат жайып дамуына, тіпті ќазаќ т±рмысы жаѓдайында µркендеп, µзініњ шырќау шыњына шыѓуына себеп болѓанын кµреміз. Б±ѓан єйгілі “Біржан мен Сара”, “Єсет пен Ырысжан”, “Аќс±лу мен Кеншімбай”, “Молда М±са мен Манат ќыз”, “С‰йінбай мен Ќатаѓан”, “Жамбыл мен 99 Ќ±лмамбет” секілді классикалыќ айтыстар наќты дєлел бола алады. М±ндай роман іспеттес келелі айтыстардыњµзгет‰ріктектесбірде-бірелдежоќекенін‰лкенмаќтанышпенайтааламыз. Айтыс жанрыныњ табиѓи белгі сипаттарын ашып саралаѓанда, оныњ ел дєст‰рі мен кєсіптіршілігіне, таным-т‰сінігінетікелейбайланыстыкµріністабатынынакадемик-ѓалымМ.О.Єуезовтап басып танып, ѓылыми байсалдылыќпен дєлелдеп берген еді. Ол осыѓан орай: “Халыќ єдебиетініњ µркендепдєуірлегеншаѓы – халыќтыњшаруасык‰йлі, ‰дерекµшіпенжайлап, сауыќ-сайран, мерекеќызыќпенк‰нелткенкµшпеліт±рмыстаќалып, отырыќшыт±рмысќаайналса, отырыќшыхалыќтыњ кєсібіне кіріп, ењбекпен к‰нелтіп, бос ж‰ретін іссіздікті тастаса, б±рынѓы ойын-той, сауыќ-сайран сирепжоѓалабастайды”, -депжазѓанеді. [1; 328 б]. Айтыс µлењдерін жинап бастыруда, ол туралы салиќалы пікір айтушылардыњ алѓашќы сапында В.В.Радлов, Є.Диваев, Ы.Алтынсарин, М.Кµпеев секілді жинаушы, зерттеушілер де т±рды. Шоќан айтыстыњ саяси-єлеуметтік мєніне, сын мен мадаќќа ќ±рылатын сипатына мєн берсе, В.В.Радлов айтысты “ќайым µлењ” [4; №13]. деп жіктеп, халќымыздыњ аќынжанды, тапќыр-алѓырлыѓына, шешендігінетањќаласипаттайды. Ыбырайайтыстыњкµркем‰лгілерінµзіќ±растырѓанхрестоматияѓа енгізіп, оныњ тєрбиелік мєніне зер салады.Аса кµрнекті ѓалым А.Байт±рсыновтыњ осы баѓыттаѓы зерттеулерінде б±л жанрдыњ жазба єдебиетке ±ласу жолдарына, яѓни “алањдыќ айтыс-тартысќа” ауысуынам‰мкіндігімолекенінеерекшемєнберген. (4. № 13).Негізіненайтыстуралызерттеулерде айтыс жанрын жіктеп бµлуге де, жіктеп талдауѓа да елеулі орын берілген. Жіктеулері µзара ‰ндес, ±ќсас. Белгілі ѓалым Ќ.Ж±малиев те осыѓан ±ќсас жіктеулер жасап, мысал іспеттес айтыстардыњ мєнін аша т‰суге талаптанады. Ал, зерттеуші Б.Кенжебаев ірі де кµркем айтыстарды µлењмен жазылѓан роман деп баѓаласа, Е.Ысмайылов кесек те келелі айтыстарды сюжетті роман деп баѓалаѓанды жµн санайды. Сондай-аќ, М.Ќаратаев, М.Д‰йсенов, Р.Бердібай, Є.Дербісалин, С.Ќасќабасов, М.Жарм±хамедов, Н.Тµреќ±ловзерттеулеріндеайтысжанрыныњжањабірќырларысµз болыпбайыпталады. Табан астында суырып салма жыр тµгу, айтысќа т‰су – ауыз єдебиетініњ тењдесі жоќ тамаша дєст‰рі. Б±л кез-келген аќынныњ ќолынан келе де бермейді, сондыќтан да ол табиѓи дарыны бар, ж‰зден шыќќан ж‰йріктердіњ ѓана ‰лесіне тиген.Ерте кездіњ µзінде де суырып салма аќындар єр алуанболѓан. Олардыњдабарлыѓыбірдейайтысќабелсенет‰себермеген. Жыр, терме, толѓауларды тµгіп айтатын аќындардыњ ішінде ойы ±шќыр, логикасы темірдей мыќты, тез т±танѓыштары, айтысќа, ќаќтыѓысќаыњѓайлыларыѓанат‰скен. Мысалы, Жанаќ, Шµже, Баќтыбай, Т‰бек, С‰йінбай, Ќабан, Майкµт, Ќ±лмамбет, Сарбас, Жамбыл жєне к‰ні кешегі Саяділ, Н±рќан, Ќалќа, Ќуат, ‡мбетєлі, Нартай, КененменИсажєнет.б. аќындар Айтыс -‰лкен µнер, халыќтыњ рухани азыѓы, сонымен бірге идеологиялыќ тєрбиеніњ µткір ќ±ралы. Єдетте, шындыќайтыстатуады, жетістігімізќандай?, кем-кетігімізне – солардыњбєріайтыс µнерініњназарынантысќалмайды. Алќатоптааќынаузыменайтылѓанащышындыќтардыњсалмаѓы даоњайболмасакерек. Осыреттеескемыќтап±стайтынмынадайжайбар: аќынаныѓынайтќандада, тура, ќысќа єрі н±сќа айтќанда да, шынайы єрі шырайлы толѓаѓанда да бір-аќ нєрсені айтады, бір нєрсенітолѓайды. Ол – шындыќ. Шындыќкісініњќолыжетпейтінаспандаѓыќ±семес, ±статпайтын судаѓыбалыќтаемес. Шындыќдеген -кісініњµзі. Оныкµруоњайболѓанмен, тануќиын. Таниќалѓан к‰нніњ µзінде де оны сол таныѓан ќалпында ±ѓып, сол ќалыпта айту – ќиынныњ ќиыны. Ал айтыла ќалѓан жаѓдайда, оѓан тоќталмауѓа, оны мойындамауѓа болмайды. Шындыќтыњ алдында елдіњ бєрі бірдей кішік. Сондыќтан аспанныњ асты мен жердіњ ‰сті аралыѓында шындыќтан асќан ±лы нєрсе жоќ.Шындыќты єркім тани алмайды, шындыќты єркім айта алмайды, шындыќты айтќанды єркім ±ната ќоймайды. Шындыќты с‰ю, шындыќты айтќанды с‰ю де ж±мыр басты пенденіњбєрініњќолынанкелебермейтінісемес. Шындыќтыда, шындыќтыайтќандыдаайнымай с‰йетінќ±діретиесібіреуболса, ол – Ќ±дай, алекеуболса, біреуі – Ќ±дай, екіншісі – халыќ. Ќ±дай мен халыќтыњ ќ±діретінде де, ќасиетінде де шек жоќ – екеуі де мєњгілік. Б±лардан басќа ‰шінші ќ±діретиесіќалайдабар, болуѓатиісболса, ол – Жамбыл. Адамбаласыќатарындам±ндайќ±діретке, м±ндай ќасиетке ж‰з жыл бойына тынбай шындыќ деп соќќан, шындыќ деп жырлаѓан ±лы ж‰рек иесіѓаналайыќты. ¤йткеніж‰зжылжасап, ж‰зжылжырлауЌ±дайменхалыќтыњс‰йіктікісісініњ ѓана ќолынан келмек. Ал ж‰з жыл жасап, ж‰з жыл жырлаѓанда, ж‰з жыл бойына шын жасап, ж‰з жылшындыќтыжырлау – мєњгілікпенбірдейќ±былыс. Айтысµнерініњосындайсаяси-єлеуметтік-идеологиялыќ, тєрбиелікмєнінескеріп, оѓанайрыќша кµњілбµлінуіµтеорынды. Ауыз єдебиетініњ тењдесі жоќ осы бір тамаша т‰рін єрі ќарай дамытып, ширата т‰суде болып отыр. М±ныњ µзі айтыстыњ кµркемдік-эстетикалыќ саласын кµтеру, жанрлыќ м‰мкіндіктерініњкенересінкењейтубаѓытындаµрісалуѓатиісті. Айтысќат‰скенаќындарµздерініњ жекеатынанѓанаемес, б‰кілру, ауылдарыныњатынансµйлейді. 100 Халќымыздыњќилы-ќилыдаму, µркендеубелестерініњшањ-тозањдарыныњарасындаќалдырмай, хал-ќадірінше, мерейіне-мерей, беделінебеделќосып, тоттандырмай, таза к‰йінде саќтап, байытып келе жатќан асыл µнер ‰лгілерініњ ќатарына аќындар айтысы – тµкпе аќындыќ дєст‰рдіњ жатуы сондыќтан да зањды. Сµзќадірінжетебаѓалаѓанотауызды, ораќтілдітарланаќындаралќалыжиындардакењкµсіле, еркін шешіле сµйлеп, єлеуметтік ірі елдік мєселелерді де б±ќпантайламай “аќты-аќ, ќараны-ќара” дейтіндейдєрежедебатылќозѓапотырѓан. Б±ѓан, мєселен, к‰лліќазаќќауымынаєйгіліБіржанмен Сараныњ, ХХ ѓасыр Гомері, халыќ поэзиясыныњ алыбы – Жамбыл мен Ќ±ланаян Ќ±лмамбеттіњ айтыс-тартыстарыайќындєлелболаалады. ¤нер -µскен елдіњ єрќашанѓы рухани азыѓы, ол биікке бойламаќ, ќияѓа ќанаттанбаќ, ќиынѓа бармаќ, ілгері басќан идея µнердіњ, єдебиеттіњ алуан саласынан кµріне бермек. “Ќыран б‰ркіт не алмайдысалсабаптап” дегендей, талантќадабапкерек. Ізденіссіз, ењбексіз, жаттыѓусызкµмейшіркін к‰мбірлеп ала жµнелмейді. ¤мірлік біліммен ќабат µткенді де, б‰гінгіні де, µзін де, µзгені де жазбайтанитынкµрегендікќасиеткерек. М.О.Єуезовтіњ: “Айтысќашеберлік – жалпы аќындыќ µнерініњ, тіпті, барлыќєдебиетµнерініњ µзгешебірбиікбелгісі. Шабыты келген аќын бабындаѓы аш ќыранѓа мегзес”, -деген. [5; 45 б]. Сµзге шорќаќ, ойѓа олаќ, тµкпе тілге т±тыќпа аќын айтыса алмайды. Халыќтыќ ±ѓымдармен бірегейастарласыпжататын, келешек±рпаќтыњќабылдауыналайыќты, єріт‰йсік-сезімінеєсеретіп, басќа ќырынан дамытылып жататын дєст‰р ѓана ѓ±мырлы болмаќ. Осы дєст‰рді байыту, жања мазм±н ‰степ кµркемдік бояуларды ажарландырып, ќаныќтыра т‰су жолындаѓы ізденіс жањашылдыќќа алып келеді. Жыр д‰лд‰лі Жамбылдыњ, Н‰рпейістіњ, Шашубай мен Доскейдіњ, Иса мен Орынбайдыњ ізгі дєст‰рлерін, айтыс µнерініњ кµркемдік келісімі єбден біте ќайнасќан халыќтыќ сипатынкµрсеткентµкпежырдыњшеберлеріНартай, Ќуат, Н±рлыбек, ‡мбетєлі, Кенен, Ќашќат.б. µзµнерлеріарќылыж±ртшылыќарасынакењіненєйгіленді. Айтысµнері -ќоѓамдыќс±раныстыњнєтижесі. Алб‰гінгіайтысµнерімізболсаќазіргіжањарып, жањѓыру ‰стіндегі µмірімізге рухани ќызмет кµрсете алатын икемді µнер екенін дєлелдеді. Б±л бір к‰нніњ ісі немесе бірер адамныњ ќалауымен µтіп жатќан науќан емес. Тамырын терењ жайып, уаќытпен‰ндесжањѓырат‰леп, кµпшіліктіњынта-ыќыласыноятыпотырѓанµміршењµнер. Ќазаќхалќы‰шінµтеќажет, шешімінтауыпболмаѓанмєселеніњбірі – м±раѓаиеболу, мєдени м±раныжинау. Аќындаросылардызерттеу, жариялаужаѓындасµзетіп, “жањаныµткеніменкµрген ќызыќ, тарихтытастамайдыешкімсызып” дептолѓанады. Мєденим±радегеніміз – ќазаќхалќыныњ ѓасырларбойыжасаѓанзаттыќнемесеруханиескерткіштері. Біздіњосылардыєліт‰геліменбіліпте, таныптаболмаѓанымызаќиќат. Ќазаќтыњтарихы, халыќтыњµткенієліжазылыпболѓанжоќ, кезінде оѓан кµп кедергілер болды.Жања мазм±нѓа ие болып, дамып келе жатќан ќазіргі айтыстардыњ нєр алар бастауы халыќ поэзиясы болса, µткеннен мол маѓл±мат беріп, кейінгіге сабаќ болатын заттыќ байлыѓымыз – мєденим±ралар. Айтыс – атаданбалаѓажалѓасыпкележатќан, заманныњаѓымынасайт‰рленіп, дамып, толысып келе жатќан рухани м±ра. Єдемі шумаќтармен µрілген кµркем тарих десек те, асыра айтылѓандыќ емес. Ќандай мєселеге болса дер кезінде ‰н ќосатын айтыс жанрыныњ мол м‰мкіндігін оныњ µміршењдігініњкепіліндей… “Тіл – тєрбиеніњ тµл бесігі” десек, тілдіњ наѓыз інжу-маржандары айтыстан табылады. ¤йткені айтыс – халыќ поэзиясынан нєр алып, дамып отырѓан киелі µнер. ¦рпаќтыњ ой-µрісін кењейтіп, арман-ќиялдарын арттыратын айтыстыњ адамгершілік ѓажайып к‰шін еш нєрсемен тењестіруге болмайды.Сезімдіоятып, жандырахатќабµлейтін, сµздієуенгеауысып, ќаншамаѓасырлардыараѓа салып, айтыстыњ б‰гінгі к‰нге дейін µмір с‰ріп, дамып отыруыныњ µзі оныњ ѓажайып к‰шін дєлелдесекерек. Жазбаєдебиетєбдендамыѓанымен, кµпшіліктіњайтысќадегенќ±марлыѓысаябырлаѓанжоќ. Б±л – ќазаќхалќыныњсµзµнерінедегенерекшеілтипатынкµрсетеді. Сондыќтанќазіргіайтыстарымыздыњ ењ жаќсылары µзініњ халыќ кµкейіндегі мєселелерді ќозѓаумен, кµркемдік ќасиетімен де ќоѓамдыќ м‰лікке айналып келе жатыр. Ортаќ ќажеттіліктердіњ талќылайтын, ойдаѓы армандарды айтатын, кемшіліктерді мейлінше ќатты сынѓа алатын ќазіргі айтыстар ќазаќтыњ рухани байлыѓы деуімізгеєбденболады. Тіпті, айтыстыќазаќтыњ±лттыќбайлыѓыдесектеартыќайтылѓандыќемес. Аќындыќайтыстыбарыншадамытуарќылы, біріншіден, кµркем, тапќыр, батылдашеберсµйлеудіњ ‰лгісін танытуѓа, µнерді жандандыруѓа ќол жеткіземіз. Сол арќылы сирек кездесетін тµкпе аќындыќтыњхалќымызѓатєнайрыќшаµнерекендігінкµрсетеміз. Екіншіден, ќоѓамдыќќайшылыќтардысынайотырып, кµпшіліккеќозѓаусалуѓаќолжеткіземіз. М±ндайсирекдарынѓа‰лкенілтипат керек. 101 Театрѓада, киноѓадасирекбаратынхалыќайтыстыњхабарыќ±лаќќатиісіменжетугеасыѓады. Ќиыннан ќиыстырар тµкпе аќындыќтыњ, талай ќажеттілікті µтейтін кµпшілікті бір серпілтетін м±ндайкиеліµнердіњтоќырапќалмасыаќиќат. Єрбірелдіњазаматтыќµркениетінеќосатынбір‰лесі болса, ќазаќхалќыныњќайталанбайтын, басќаелдердекездесебермейтін±лттыќдєст‰рлі – айтысы бар деп айтуѓа єбден болады. Б±л – алыстан келе жатќан сарын, тамыры терењде жатќан ±лттыќ байлыѓымыз.Сµздіќадірлеу, баѓалау, ж‰йелі пікірді мойындау дєст‰рі ќалыптаспаѓан ортада айтыс секілдітењдесіжоќ, ѓажайыпµнердамымаѓанболареді. Барлыќќ±ндылыќтыњішінен “µнералды – ќызыл тіл” дейтін ел д‰ниеде сирек болар. Аќындыќ µнер “ѓажайыптыњ к‰шімен” ќонады деп есептеушіліктехалќымыздыњсµзмєдениетінасабиіксанаѓандыѓынанкµрсетеді.Айтыстаєлеуметтік мєні бар сауал кењ ќамтылады, єншейінде айтыла бермейтін сырлар еркін ањѓарылады. Єріптестер дулы айтыстыњ барысында ешбір ќ±пиясын саќтап ќалмайды. Сондыќтан да, айтыс – аѓынан жарылып с±хбаттасудыњ, ќоѓамдыќ пікір алысудыњ ќ±ралы. Айтыста ќ±рѓан ділмарлыќ маќсатќа жеткізбейді, уєж, уєкіл, логика, шындыќќастерленеді. Айтысµнерініњтанымдыќ, тєрбиелік, эстетикалыќмєнімол. Аќынныњдуалыаузымен, саздаєуенімен, ±лттыќаспабымызбентµгілгеншешенде шебер, шыншылдаойлыпікірлердіњєсеріайрыќшаболарысµзсіз. Аќындарайтысыµзініњжанрлыќ ерекшелігімен, ќайталанбас ќасиетіне, шыншылдыѓымен азаматтыќ ќуаты єсер ете алатын ±лттыќ руханибайлыѓымызболабермек. Айтыс -ќазаќ халќыныњ ежелден т±тынып келе жатќан тµл µнері, хан деп, ќара деп бµліп жатпай, мінінбетінебасып, шыбынжаныншырќыратыпшындыќтыайтатындегдарµнер. Сондыќтан даоѓаналаќанынасалыпєлпештеп±стайтын, шындыќќатураќарайалатындегдарлыќкерек. Ш‰кір, б±л дегдарлыќ біздіњ халќымызда бар. Халќымыздыњб‰гінгедейінайтыстыасќаќтатып, єлпештеп отырѓаны ±лттыќ демократиямыздыњ жоѓары дењгейін кµрсетеді. Ќытай жазбаларында Тањ патшалыѓы дєуірінде т‰ріктердіњ “ќыса” (ќаса-ќазаќ) тайпасы домбырамен айтысады деп жазылѓанын ескерсек, айтыс µнерініњ тарихы біздіњ халыќтыќ тарихымызбен тамыры бірге, терењде жатќанынкµреміз. Пайдаланылѓанєдебиеттер 1. М.Є.Єуезов. Зерттеуењбектері, маќалалары. Алматы: 1965 -314 бет. 2. С.М±ќанов. Айтыс. -Алматы: Ќазаќстан, 1936. – 251 бет. 3. Н.Мыњжани. Ќазаќтыњкµнетарихы. – Алматы: Жалын, 1993.-269 бет. 4. Ќазаќєдебиеті. № 13 (2799). Дєст‰р. 28.03.2003. 5. М.Єуезов. Ќазаќєдебиетініњтарихы. І том. 1 кітап. – Алматы: Ѓылым, 1960. 451 бет. Bolatova Gulzhan Doctor of Philological Science Kazakh National University named by Al-Farabi TRANSLATION OF "THE BOOK OF WORDS" BY ABAI INTO THE RUSSIAN LANGUAGE Abay was born on 10 August 1845 in the Chingiz-Tau Mountains, Semipalatinsk oblast. Abay’s family belonged to hereditary aristocracy, and both his grandfather Oskenbay and great-grandfather Irgizbay presided in their tribe as rulers and judges. He was fortunate in terms of warmth of family life and upbringing, because both his mother Ulzhan and his grandmother Zere were extremely charming and gifted people. His mother replaced the name ‘Ibrahim’, given by his father, with the endearing name ‘Abay’ meaning ‘cautious, thoughtful’. He kept this name throughout his entire life and this is the name he is remembered by in history. Abay is considered to be the greatest writer in Kazakh language and literature, and is often called the Kazakh national poet. His works and poems have also been translated into many languages which makes Abay a significant figure in the world of literature. In his lifetime he wrote about the misfortune and hardships of his people (Kazakh nation) and tried hard to improve their situation. He is still contributing to the welfare of his people through the legacy of his genius, his immortal precious words, and his ability to paint vivid images in the mind of the reader that 102 brings characters in his works to life. People feed on the spiritual food of Abay’s works, and in turn this food inspires them and gives them strength and confidence for the future. In his works and poems Abay mainly speaks about people, and their state, therefore he is looked upon as the son of the Kazakh people and not the son of his father. Abay was so talented that he was good at all lyrical genres. He was an expert in love poems, elegiac poetry, political and topographical poetry. Abay’s works were influenced by the classical literature of neighbouring nations, however every idea and theme remained his own. Closely associating with progressive ‘akyns’ (Kazakh folk poets), singer-improvisers and composers, Abay would surround himself with talented Kazakh youth and when he was 35 Abay started writing poetry seriously. Abay’s legacy is considered the greatest body of Kazakh classic poetry. Abay’s book The Book of Words takes pride of place amongst this legacy, which covers the philosophical-moral, socio-political and accusatory-satiric thoughts of the poet. It is the fruit of many years of thoughts, worries and concerns for his people. Because of his style, picturesque language, genuineness, humanity, high determination, and great wisdom, Abay’s Book of Words is among the genius literary works of humanity. In The Book of Words Abay calls people to get rid of blemishes that dishonour human dignity, and to strive, first of all, for spiritual perfection, the obtainment of knowledge, and learning in the art and workmanship not only of his people but also of other nations. He considered these to be the most important prerequisites for gaining independence. According to Abay, only by this method is it possible to find your own place among great nations of the world. Time has proven Abay’s thoughts to be correct. At present the works of Abay have become the legacy for all enlightened humanity, and they serve as a noble method of bringing different nations and cultures closer. Abay was born on a great steppe. He lived a long life on this steppe and his land and his people for him were not only his homeland but something far greater than that. Abay understood and even felt the life of the common people, their joy and sadness, victory and defeat, advantages and disadvantages. Many works and research papers have been written about Abay, his life and his works. Kakitai was the first to collect and publish the whole collection of Abay’s works, his life and career. The earliest and the most important period that contributed to the understanding of Abay’s spiritual achievement and climax of his poetic mastery were the articles and speeches of the following scholars: Bokeihanov A, Baitursynov A, Dulatov M, Kulzhanov N, Gabbasov H, Zhumabayev M, Aimautov Zh, Auezov M, Mustambayev I, and Iskakov D. However, all of them were persecuted and were repressed except Auezov. Thanks to his analytic researches on the life and works of Abay, as well as his novel-saga The path of Abay, Auezov rendered his own name with the name of Abay Kunanbayev. Profound analytic study of this classic was started with Auezov’s pedagogic career, which dated back to the 1920s and continued up until his death. He created and conducted special courses on Abay studies, published articles and wrote a monograph. Much attention has been paid to Abay by the authors of text books compared to the 20s and 30s. In the 1940s Abay was introduced in text books as a classic of the Kazakh literature, which enabled some of his selected poems to be included in reading books. At the end of the 1950s a sudden decrease in the number of analytic researches on Abay was detected. Coming around to this topic repeatedly always caused a negative reaction. But despite the persecution many Kazakh scholars such as Auezov M, Ismailov E, Muhamedhanov K, Zhirenchin A, Mametov A, Ahmetov Z and others raised up the issues of Abay studies. Just before the world celebration of the 150th Anniversary of the birth of Abay, there appeared some works which have become a significant milestone in the history of Abay studies. The spiritual world of Abay is inexhaustible. The more we know his worldview and philosophic system, the more we reveal earlier unknown borders of his priceless spiritual works, where the social life of the Kazakh people with their conflictive situations and public contradictions were reflected in a striking way. Regarding the issues of Abay studies, Auezov noted that there were a lot of uninvestigated questions on Abay studies and over the course of time new research works will appear on different topics. /2, 171/. The Republic of Kazakhstan is integrating with the world community. Economic, political and cultural connections with other countries have improved. Literary translation from one language to another plays a significant role in the mutual enrichment and interconnection of the literature of different nations. It is also important in the development of international cooperation in the areas of science, culture and education. As a result, the importance of literary translation as a uniting factor for literature, poetic words, various nations with different worldviews and different cultural-historic environments has become obvious. 103 The theory of literary translation has also its own school and specificity in Kazakhstan. The main principles of Kazakh translation studies were worked up by Auezov M, Satybaldiyev A, Talzhanov S, Ahmetov Z, Sadykov H, Adibayev H, Aitbayev U, Kereeva-Kanafieva K, KuspanovS, Fatkulin F, Sagandykova N and other scholars. The principles about translatability of any national work stem from the state and are formulated in the works of the above mentioned leading theorists of the Soviet translation school. In the 20 and 30s the base of Kazakh translation studies was formed, which took the view of systematic perception of works of foreign language literature differing from previous empirical methods. Probably from there the formation of the theory of literary translation from Russian into Kazakh started, and a little later attention was paid to the translation from Kazakh into Russian. To translate the original work entirely accurately is a colossal task. And this task is impossible without knowledge of the language, culture, everyday lifestyle, morals, traditions, national specificity and artistic treasury with which a translated original version is included. The translations of The Book of Words made by Shklovski V, Sanbyev S, Serikbayeva K, and Seisenbayev R are attractive not only to readers, but also to scholars. In this article we consider such issues as the concept of the translator’s comprehension of the original writer’s/poet’s worldview; in our context, Abay’s worldview is necessary for more adequate transition of the esthetic, world outlook and philosophical views of Abay. Any language has words which cannot be translated to another language by usual means and a special handling is required from translators: some of them are translated into a text of a translation in an unchanged form (are transcribed); some can partially keep in their translations their morphological or phonetic structure; and the third type of words are replaced with unequal form or even ‘invented’ lexical units. Among these words are the names of elements of everyday life, history etc, which don’t exist in other nations, countries and places. In translation theory these words have the name ‘realia’ and they are the subject of the second part. Regarding the issue of ‘realia’ words we think that the main challenge in translating them along with the subject meaning (semantic) realia is the necessity to transfer the colour and the national and historical colouring. According to our observations translation of the realia is carried out by several methods: Realia are translated descriptively; They are given without changes (with corresponding comments); They are replaced with similar concepts (Russian equivalents). The use of realia words in a translated text makes it possible to reproduce the national uniqueness of the original text. But an excessive use of realia words reduces the level of perception of the content of the text by a reader. Words that can be translated with the help of one equivalent shouldn’t be included in the text. Idiomatic phraseology comprises a more vivid, lively and unique part of the word-stock of any language. The bulk of idiomatic units belong to different functional styles and have expressive coloration, therefore, we can assume that these units are one of the expressive means of a language which require a special attention in a translation process. That means before starting the translation of any work the translator must understand its style, artistic atmosphere and feel all the finest peculiarities of the original work. Abay belongs to a range of writers whose works are nationally expressive and emotionally coloured, and his style is extremely unique because he masterfully uses the samples of oral folk arts and in particular, phraseological units in his works. Regarding the translation of set phrases it should be stated that in set metaphorical phrases as well as in proverbs, the resumptive allegorical meaning prevails over the direct meaning of some words; even if the latter is connected with some concepts which are indicative in national terms, the aspiration of reproducing them in translation gives only a shadow of the former meaning. Artistic peculiarities and the style of the original versions of works are significantly reduced when the translators make the language poor using the same Russian words instead of Kazakh words with different meanings. In the translation analysis of Abay’s book The Book of Words we highlighted four ways of the translation of the proverbs which were used by the translators: equivalent translation, literal translation, giving general meaning of the proverb and localisation of a new proverb on the basis of the proverb of the original work. The investigation of this significant issue in translation studies demonstrated that the most effective way of translation of The Book of Words is the equivalent translation even though the literal translation is more 104 common. However, the first way is not always possible. In some cases the most suitable is the literal translation. The difficulty and complexity of the translation of phraseological units becomes even harder when nationally colored idioms are translated, because they are connected with specific peculiarities of the everyday life and culture of a nation. Therefore, when translating idioms it is important not only to keep their meaning but also imagery, aphoristic character and national coloring. There are no idioms that cannot be translated. The method of choice for their translation impacts on how they are perceived by a foreign reader. In the translation of Abay’s book The Book of Words the translators used such translation methods of proverbs and idioms as: translation by means of equivalents and analogies; literal translation (calquing); and transferring semantic meaning of phraseological units. In conclusion, it should be noted that the language of a prose is also as sensitive to any changes as the language of poetry. In translation of any work every syntactic construction and every turn of speech should be treated carefully. Before making any changes or additions it has to be thought carefully whether they have any new special stylistic function, or whether they have any important determining image. After all, these sides of artistic work characterize the face of the writer, his style and his language. In translation of The Book of Words into Russian, translators attempt to retain the national peculiarities of the work. The oeuvre of Abay is distinguished by its multi-facetedness and complexity. That is why this investigation is one of the steps on the way to understanding the artistic world of the writer through analysis of peculiarities in the translation of his works into Russian. To carry out an adequate translation of The Book of Words it is necessary to study the poet’s worldview comprehensively and thoroughly. The most important condition in translation of the artistic, national uniqueness of The Book of Words is equivalent reproduction of realia words. Stemming from an analysis of the translation made by Shklovski, V, Sanbayev, S, Serikbayeva, K. and Seisenbayev, R. it can be concluded that their translation can be considered to be equivalent translation even though there are some moments when the translators used the methods of literal and free translation. This was highlighted in the work by giving corresponding examples. It has to be noted that all the inaccuracies given in these translators’ works as a whole do not reduce the general high level mastery of the translators, but the high need for the conformity to the original work requires a creative approach in this high form of art. References 1. Abay. (1983). The Book of Words. Zhalyn, Almaty. 2. Auezov M.O., (1967). Kunanbayev A. Articles and researches. Nauka. Almaty. 3. Kunanbay Abay. (1954). Poems, proses. Translation from Kazakh. Moscow. 4. Abay. (1982). The Book of Words. Translation by Sanbayev S. 2 Ed. Almaty. 5. Abay. (1993). The Book of Words, Poems. Almaty. Ќалќабаева С., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ филология ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент ЖАСТАРДЫЊАДАМИБОЛМЫСЫНС¤ЗЕТКЕНРОМАН Ќай халыќтыњ єдебиетiн алсаќ та, замандас таќырыбына жазылѓан шыѓармалардыњ алуан бiр тобы студент жастар µмiрiн ќамтиды екен. Олардан жоѓары мектеп мєселесiн ќозѓап, жастардыњ идеялыќ-адамгершiлiк бейнесiн, рухани iзденiстерiн кµрсетуге деген ±мтылыстар байќалады. Б±ѓан ќырќыншыжылдарсоњындажарыќкµргенЛ. Касоныњ «Днепрдiњарѓыжаѓында», Ю. Трифоновтыњ «Студенттер» романдары, Е. Успенскийдiњ «Бiздiњ жаз», В. Добровольскийдiњ «С±р шинельдегi ‰шеу», «ЖеняМаслова» повестерi дєлел. Сондай-аќ, Г. Коноваловтыњ «Университет», В. Аксеновтыњ «Єрiптестер», Є. Н±ршайыќовтыњ «Махаббат, ќызыќмолжылдар» романдары, М. Маѓауиннiњ «Кµк м±нар», С. Шєймерденовтiњ «Болашаќќа жол» (кейiнгi аты «Инеш»), З. Ќабдоловтыњ «¤мiр ±шќыны» повестерi осытаќырыптытолыќтырат‰седi. Аталѓаншыѓармалар, бiрiншiден, ќиындыѓы мен ќызыѓы мол студенттер тiршiлiгiн, олардыњ ынтымаќты ортасын, жас ќыздар мен жiгiттердiњ махаббат сезiмдерiн, ‰лкен ењбек жолына аттанар алдындаѓы рухани дайындыќтарын кµрсетуiмен 105 ќызыќтыболса, екiншiден, бiлiмменѓылымѓаќ±штарєрi жолдастыќсезiмменазаматтыќпарызды жоѓары ќоятын Петр Лагоденко, Вадим Белов, Спартак Галустян («Студенттер»), Александр Максимов, Владислав Карпов, Александр Зеленин («Єрiптестер»), Ербол Есенов, Мењтай Ербосынова, Майра Абаева («Махаббат, ќызыќ мол жылдар»), Едiге мен Г‰лшат («Кµк м±нар»), ЖеняМенделеева, ЕренДайыров, МєуленЖандосов («Болашаќќажол»), ЌабенменЖанар («¤мiр ±шќыны») сынды образдармен ‰лгi-µнеге бердi. Б±л туындыларѓа жалпылап осылай баѓа бергенiмiзбен, єрбiржазушыкµтергенмєселесiнєрќырынансµзетiп, µзiндiкєдiстерменшешугетырысќан. Т±тастай жастар ќауымыныњ ж‰регiне жол тауып, єрбiр шањыраќтыњ тµрiнен орын алѓан «Махаббат, ќызыќмолжылдар» романыдажазушыныњдараќолтањбасыменерекшеленедi. Адамныњ ењ мєндi де ќымбат студенттiк жылдарындаѓы шынайы с‰йiспеншiлiк сезiмiнЄ.Н±ршайыќов лирикалыќєуенментµгiлтебаяндапберген. «Адамшылыќалды – махаббат, ѓаделетсезiм», – деп±лы аќын Абай айтќандай, Є.Н±ршайыќов шыѓарма оќиѓасын махаббат тµњiрегiнде ќ±ра отырып, жас кейiпкерлердiњ с‰йiспеншiлiк сезiмдерiн сынѓа салып, ењ асыл адамгершiлiк ќасиеттердi аршып кµрсетедi. Сол арќылы жас ќауымды тєрбиелеуге ±мтылады. Б±л маќсатын жазушы «Махаббат, ќызыќ мол жылдар» кiтабы ќалай жазылды?» маќаласында: «Махаббатќа соќпай кететiн сезiм аз. Анаѓас‰йiспеншiлiк, жарѓаќ±штарлыќ, отанѓаперзенттiк, туѓантопыраќќаборыштыќсезiмдерiнiњ бєрi махаббатќа байланысты. Адам бойындаѓы ењ асыл сезiмдердiњбiрi адамгершiлiк сезiмi де махаббатпенсабаќтас. ¤йткенi махаббатќадiрiнбiлмейтiнадамдаадамгершiлiксезiмi болмайды, ал адамгершiлiгi жоќкiсiнiњж‰регiнемахаббатешќашанда±ясалмайды. Мiнеки, осысебептендемен жастардыњж‰регiнемахаббатарќылыжаќындаудымаќсатеттiм» (1,80), – депашыќайтќан. Адамныњ iшкi с±лу сезiмi – махаббат психологиялыќ терењдiкпен, ±лттыќ мiнезге сай етiп суреттелген «Махаббат, ќызыќ мол жылдар» романы жарыќ кµрген к‰ннен берi оќырман ќауым ж‰регiнiњ тµрiнен орын алып келедi. Авторосыроманныњµзiне ѓана оќырманнан мыњѓа жуыќ хат алыпты. Сондай-аќ мерзiмдi басылымдарда отызѓа жуыќ пiкiрлер жазылып, бiрќатар єдеби-сын ењбектерде тiлге тиек етiлдi. Осы зерттеу маќалалардыњ бєрiнде де романѓа жаќсы баѓа берiлiп, ыстыќ iлтипат бiлдiрiлген. Кµпшiлiк ќауым солардыњ бiрiнде айтылѓандай: «...романды совет студенттерiнiњ биiк моралi, жалпы жас жеткiншектi жаќсы жолѓа бастайтын єсерлi, µнегесi мол, махаббат, достыќ, адамгершiлiктi жырлайтынтуындыѓасанайды» (2). Сондыќтандаболарсоѓыстан кейiнгi жылдардаѓы студенттердiњ асыл м±раттары мен армандары дєл б‰гiнгiдей єсер ќалдырып, ќазiргi студентжастардыњкµњiлiне±ялайкетедi. Расында, м±ндамахаббатпендостыќсезiмдерiнiњ с±лу жарасымдылыѓы, адамгершiлiк ќасиеттердiњ асќаќтата кµрсетiлуi шыѓарма абыройын арттырды. Єсiресе романныњ студент жастар арасында кµп оќылып, талќыѓа т‰суiнiњ мєнiсi бар. ¤йткенi студенттiк орта, олардыњ к‰нделiктi т±рмыс-тiршiлiгi, арман-маќсаттары шынайы т‰рде кµрiнiс тапќан. Роман, атап айтќанда, Ќаз¦У-дiњтiл-єдебиет факультетiнде 1945-1949 жылдар аралыѓында оќыѓан бiр топ жастар µмiрiне негiзделген. Шыѓарма авторы Є. Н±ршайыќовтыњ б±л жылдары осы аталѓан оќу орнында оќыѓаны µмiрбаянынанбелгiлi. Демекжазушыроманоќиѓаларын µзiнiњєрi ќ±рбыларыныњбасынанµткерген, µзiнеетенетанысжайларданµргенi аныќ. Сондыќтанда болар автор мен бас кейiпкер Ербол арасында ±ќсастыќтар кµп. Бiз оны жазушыныњ «Махаббат, ќызыќ мол жылдар» кiтабы ќалай жазылды?» маќаласында кейiпкерлерiнiњ прототиптерi жайында оќырманѓаайтќанжауабынандаањѓарамыз. Мєњгiлiк жастыќ шаќтыњ µзiндей кµрiнетiн осы романда бейнеленген студенттер арасындаѓы сыйластыќ, жарасымдыєзiл-ќалжыњ, сауыќкештерi оќырманж‰регiндеєдемi єсерќалдырып, алуан т‰рлi характерлер мен образдарды елестетедi. «Бес саусаќ бiрдей емес» дегендей, Ербол замандастарыныњмiнездерi де, таѓдырларыдаєрќилы. Жазушыосызањдылыќтардыескереотырып, бiрнеше жиынтыќ образдар жасауѓа ±мтылѓан. Мысалы, ќалжыњќой, ќу тiлдi Жомартбек, бiлiмi саяздау, жењiлойлыЗайг‰лменЌанипа, сабырлыдааќылдыќызМайра, ермiнездi Тана, надандау Б‰ркiтбай, есерсоќ, дµрекi Т±мажан, маск‰немШалдуарШалѓынбаевтардыњєрќайсысы – дарамiнезбiтiсиелерi. Жазушысолт±стаѓыжаќсылы-жамандыќасиеттердi осыкейiпкерлерарќылыжинаќтап кµрсеткен. ¤з замандастарыныњ асыл ќасиеттерiнЕрболменМењтайбойынашоѓырландырѓан. Шыѓарманыњ бас кейiпкерлерi – кешегi солдат, б‰гiнгi студент Ербол мен инабатты с±лу бойжеткенМењтай, алнегiзгi оќиѓасыосыекеуiнiњарасындаѓы±яњсезiмге, шынайыс‰йiспеншiлiкке ќ±рылѓан. Екi жастыњ ж‰регiн тербеткен махаббат єуенiн сипаттауда автордыњ єрiден жырланып кележатќанхалќымыздыњ «ЌызЖiбек», «Ќозы Кµрпеш – БаянС±лу» сияќтыѓашыќтыќжырлары мен «Ќамар с±лу», «Ш±ѓаныњ белгiсi», «Ќалыњ мал» романдарындаѓы ќазаќи с‰йiспеншiлiктiњ ±лттыќ дара сипатын кµрсету дєст‰рiне ж‰гiнгенi бірден байќалады. Романда адамныњ махаббат сияќты ќ±пия да с±лу сезiмi психологиялыќ терењдiкпен ±лттыќ мiнезге сай етiп берiлген. М±ны филология ѓылымдарыныњ докторы, профессор Т.Кєкiшев те: «Б±л романда бар адамзатќа тєн 106 махаббат сезiмi б‰гiнгiдей анайыланбай, «жалањаштанбай», ќазаќи мiнезiмен, ќазаќи ќылыќ ќияпатымен суреттелген» (3), – деп дµп басып айтќан. Романныњ бiр артыќшылыѓы осынысында болсакерек. Осыањќыпт±рѓан «ќазаќимiнез», єсiресеМењтайменЕрболболмысын, мiнез-ќ±лќын сипаттаѓан т±ста ќоюыраќ кµрiнедi. Мењтайдыњ инабаттылыѓы, арлылыѓы, ±стамдылыѓы, нєзiктiгi, жанд‰ниесiнiњтазалыѓы±лтымызѓатєн‰йлесiмдiлiкпен суреттелген. Сондай-аќ Ербол да Тµлеген мен Ќозылардай махаббатта да, майданда да ерлiкке єзiр ер-азамат ретiнде танылады. Єсiресе, соѓыстанжењiспеноралып, романтикалыќк‰йдеж‰ргенсолдаттытопстудентќыздардыњ iшiнетап ќылып, тµрт жыл армандай болѓан аруларды кµргенде, кµште кетiп бара жатќан ќырыќ ќыздыњ бiрiнен-бiрiнiњ асќан с±лулыѓына тамсанып, есi кеткен Тµлегендей к‰й кештiруi, олардыњ єрќайсысынапортреттiксипаттамабергiзетiнт±стары, жазушыныњауызєдебиетi элементтерiн µте шебер пайдаланѓандыѓын кµрсетедi. Жарасымдыжењiлюморменжазылѓаносыэпизодтыезутарта, к‰лiмсiрей отырып оќисыњ. Романныњ м±ндай жетiстiктерi ондаѓы махаббат дастаныныњ ±лттыќ µрнекпенµрiлiп, с±лужарасымдылыќтабуынасептiгiнтигiзген. ЖазушысуреттеуiндеЕрболсырткµзгежуас, жасыќтау, тымќарапайымболыпкµрiнгенмен, ол – майдандаер, ењбектебейнетќор, бiлiмгеќ±штар, махаббатќаадал, достыќќаберiк, жаныда, арыда таза табанды жiгiт. Оныњ iшкi бай сезiмiнен бас алѓан м±ндай с±лу жан д‰ниесi шыѓарманыњ µне бойында бiртiндеп, табиѓи т‰рде нанымды ашылѓан. ¤йткенi адам характерi ±заќ уаќыт бойында ќалыптасатынпроцесс. Єрi ЄбуНасырєл-Фарабиайтќандай: «...сµзж‰зiндеемес, мiнез-ќ±лыќты iс ж‰зiнде шыњдау арќылы iске асыруѓа болады». Є.Н±ршайыќов осындай зањдылыќтарды єр кез ескерiп отырѓан. Роман басында Ербол ±яњ, ±ялшаќ, ынжыќтау ауыл баласын елестетсе, соњыра ењбекке араласып, ел µмiрiн кµрiп келгеннен кейiн басќаша ќырынан танылады. Оныњ ашыќ та батыл, шешендебiлгiразаматболѓанынкµремiз. Оныширатќанењбекпенµмiр. Рас, Ерболдыњµмiр жолы оњай болмады, тiршiлiктiњ талай ауыртпалыќтарын кµтеруiне тура келдi. К‰ндiз оќу оќып, кешкеж±мыс iстедi. Тiптi жексенбi к‰ндерi базарѓабарыпотынт‰сiрiсiп, одантапќанынтамаѓына талшыќеткенк‰ндерi деболды. Ерболбасынанµткергеносындайќиындыќтардысµзететiнт±стар, бiр жаѓынан, оныњ к‰нделікті тіршілік аѓымындаѓы шыњдалу, ширыѓу, µсу жолын нанымды етсе, екiншiден, соѓыстанкейiнгi жылдардаѓыстуденттердiњж±пыныµмiрiн, елдегi тапшылыќтышынайы кµрсетедi. СоѓыстыњсалдарыМењтайдыњµзi тоќыѓансвитерiнеЕрболдыњсиятµгiпалатынэпизодындада астарлы т‰рде берiлген. Жењiл юмормен жазылѓан осы оќиѓаѓа автор бiрнеше маѓына сиѓызып, єлеуметтiк, эстетикалыќ єрi моральдыќ мєн бере алѓан. Дєрiс ‰стiнде сия сауытќа созѓан Ербол ќолыныњќызќолынажанасќансєттегi кешкенк‰йi, сияныњ Мењтай свитерiнетµгiлгенненкейiнгi халi лирикалыќ нєзiктiкпен баяндалѓан. Осындай сєттерде ѓашыќ адам басынан µткеретiн ж‰рек дiрiлiнiњ, албырттыќтан туѓан оѓаш мiнез, ‰мiт пен к‰дiк аралас мазасыз ойлардыњ психологиялыќ дєлдiкпенберiлуi с‰йiспеншiлiксезiмшынайылыѓынаиландырады. Жазушыб±лоќиѓаныЕрболмен Мењтай арасындаѓы алѓашќы с‰йiспеншiлiктi айѓаќтайтын деталь ретiнде де пайдаланѓан. Дєрiс ‰стiнде сия сауытќа созѓан Ербол ќолыныњ ќыз ќолына жанасќан сєттегi кешкен к‰йi, сияныњ Мењтай свитерiне тµгiлгеннен кейiнгi халi лирикалыќ нєзiктiкпен баяндалѓан. Осындай сєттерде ѓашыќадамбасынанµткеретiнж‰рекдiрiлiнiњ, албырттыќтантуѓаноѓашмiнез, ‰мiтпенк‰дiкаралас мазасыз ойлардыњ психологиялыќ дєлдiкпен берiлуi с‰йiспеншiлiк сезiм шынайылыѓына иландырады. Оќырман ќауымды с±лу махаббат єлемiне елiте єкетiп бара жатќан нєзiк лирикалыќ єуендi б±зѓанТ±мажанныњз±лымдыќєрекетi, бiр-бiрiнс‰йгенекi жастыњармандыайрылысыаппаќ уыз адал сезiмдi к‰йреткендей кµњiлiњ ж‰дей ќалады. Бiраќта олай емес екен. Ќайта осы т±ста ЕрболдыњМењтайѓадегенс‰йiспеншiлiгiнiњ‰лкенж‰рекпенбиiкадамгершiлiктентуѓандыѓынакує боламыз. Ерболдыњµзiнде, ќыздыдаќинамау‰шiналыстаболуды±йѓарып, университеттiњсырттай оќу бµлiмiне ауысуы, кµршi облыстыќ газетке орналасуы осындай сезiмнен туады. Алайда, XVII ѓасырда µмiр с‰рген француз жазушысы Р. Бюссидiњ: «Махаббаттаѓы айрылысу отќа тиген жел сияќты, єлсiзотсµнiпќалады, ќуаттыотлаулапжанады», – депайтќанындай, б±лармандыайрылысу Ерболдыњ Мењтайѓа деген махаббатын ќайта арттыра т‰стi. Жазда сессияѓа келгенде Мењтай жайынан хабардар болып, оны iздеп табады. С‰йiктiсiн алѓаш кµргендегiсiндей пєк к‰йiнде ќабылдап, с‰йе бiледi. Алайда кµркем шыѓармада єрбiр кейiпкер автор ойыныњ ќ±лы, идеясыныњ ќ±рбаны екенiн ±мытпауѓа тиiспiз. Мењтай µмiрiн трагедияѓа ќ±ру арќылы автор ќыздарды сабаќ аларлыќ µмiр мектебiнен µткiзсе, жiгiттердi ќыз таѓдырына жауапкершiлiкпен ќарауѓа мiндеттейдi. Шыѓарманыњтєрбиелiкмєнi осынысындаболсакерек. Єдебиет зерттеушiсi, профессор Т. Н±ртазин бiрде Ќазаќ ¦лттыќ университетiнде осы кiтап бойынша µткен оќырмандар конференциясында сµйлеген сµзiнде: «Б±л романныњ µзiне тєн ‰ш ќазыѓы бар. Олар – махаббат, достыќ, адамгершiлiк. Жазушы µзiнiњ µнер µрмегiн осы ‰ш ќазыќ 107 бойымен тарќатып отырады» (4), – деген. Айтса айтќандай, б±л шыѓармада достыќ мєселесi де салмаќтыидеяныкµтередi. РомандашынайылыѓыменсµзетiлгенЕрболменТана, МењтайменМайра арасындаѓыкµњiлменсезiмжаќындыѓынойелегiненµткiзсек, ќазаќтыњданададарааќыныЌадыр МырзаЄлидiњ: «Достыќт‰бi – адалдыќ» депжазѓанѓибратнємєжолдарынерiксiзескеаласыњ. Єрi олардыњдостыќтарысыйластыќќа, адалсезiмгеќ±рылѓандыѓынаиланасыњ. РомандаМењтайменМайра, ЕрболменЖомартбекарасындаѓыдостыќтыњтазаниет, аќкµњiлден туѓандыѓынаш‰бєланбаймыз. Єрќашанж±птарыжазылмайж‰ретiнб±лардыњµзарасыйластыќтары, ќамќорлыќтары шынайы достыќтыњ ‰лгiсiн кµрсеткендей. Шыѓармада Жомартбек адал достыќты ќастерлейтiнжанретiндебейнеленсе, Майрааќпейiлдос, сенiмдi серiкболаалуыменестеќалады. Майраныњадамгершiлiкќасиеттерiн, єсiресе, ашат‰сетiнт±сБ‰ргендегi кµрiнiс. ОлМењтайѓаќиын кездердеќол±шынбереалѓанќамќоршыдос. Оныњ iс-єрекеттерiнен, салмаќтыойыменсµздерiнен анатєрбиесiнкµрiпµскенаќылдыдасабырлыќызекендiгiнкµремiз. Є. Н±ршайыќов жас адамныњ адамгершiлiк сапалары ѓайыптан дарымай, µмiр сындарынан µту арќылы, игi ыќпалдардыњєсерi негiзiндеќалыптасатындыѓынєркезескереотырыпсуреттейбілген. Осылай автор жастар µмiрiнiњ кµлењкелi жаќтарымен ќоса, жарќын болмысын образбен сомдап, кµњiлбµлiп, сабаќболарлыќжайлардысµзеткен. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Н±ршайыќовЄ. Автопортреттер: Єдебипортреттер, естелiктер, єскерижазбалар. – Алматы: Жалын, 1977. – 200 бет 2. ЌаллемовГ. Жазушыпочтасынан. «СоциалистiкЌазаќстан». 1972., 24 мамыр. 3. КєкiшевТ. Шынайыµмiржыршысы. «Ќазаќєдебиетi», 1992, 4 желтоќсан. 4. Жас±рпаќќа‰лгi болартуынды. «Ќазаќстанм±ѓалiмi», 1972., 15 маусым. Машакова А., кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник Института литературы и искусства им. М.О.Ауэзова ИССЛЕДОВАНИЕЗАРУБЕЖНОЙЛИТЕРАТУРЫВКАЗАХСТАНЕ Развитие мирового художественного процесса в настоящее время происходит в условиях глобализации, по мере развития средств массовой коммуникации ускоряется обмен информацией, вследствие чего мир превращается в единое информационное целое. В период глобализации полноценное понимание любой национальной литературы невозможно без отношения к ней как к составной части мировой литературы. Каждое отдельное произведение можно рассматривать как фактнекоеговсеобщегофеномена – мировойлитературы. Общеизвестно, что понятие «мировой литературы» было сформулировано великим немецким поэтомиписателемИ.-В.Гётевначале XIX века. Говоряо «мировойлитературе», Гётенастойчиво подчеркивал мысль о том, что опыт всех национальных литератур становится достоянием каждой отдельной литературы. Он призывал к организованному единству и содружеству писателей различныхстран. Гетеверил, чтосближениелитературоткроетпутьдлявзаимопониманиянародови их грядущего процветания. Каждая нация «найдет у каждой другой и нечто приемлемое… такое, чему следует подражать, и такое, чего нужно избегать. …потому что, когда лучше знают взгляды друг друга и если эти взгляды совпадают, из этого быстрее возникает надежное доверие» /1, c.57/. ИдеиГете, высказанныеимпочтидвастолетияназад, актуальныивнашидни. На протяжении двух последних столетий было предложено множество различных, порой взаимоисключающихтрактовокпонятиямировойлитературы. Различныелитературоведыпытались определить всемирную литературу и как сумму всех существующих в мире литератур, и как элитарныйсводнаиболеевысокихвершинхудожественноготворчестваразныхнародовмира. Темне менее, нанашвзгляд, досихпорнаиболееактуальнымостаетсяхрестоматийноевысказываниеГете, и мы вполне солидарны с концепцией великого немецкого классика о всемирной литературе, как процессевзаимодействияивзаимообогащениявсехлитературмира. Возможность познакомиться с мировой литературой на научном уровне предоставил Институт литературы и искусства им. М.О.Ауэзова, ученые которого провели исследование современного мирового художественного процесса и издали в 2011 году коллективную монографию «Новейшая 108 зарубежная литература» /2/. Книга была подготовлена с участием литературоведов и критиков Азербайджана, Болгарии, Германии, Молдовы, России, Румынии, Словакии. Всеговкнигувошло 16 исследований, охваченынациональныелитературы 10 страндальнегозарубежьяи 6 странближнего зарубежья. Коллективная монография получилась довольно весомой. Несмотря на то, что не все авторы работают в одном коллективе, а точнее сказать, даже не живут в одной стране, все они справились с поставленной задачей – был проанализирован материал по целому ряду известных иностранных писателей и поэтов, рассмотрено жанровое многообразие национальных литератур, выявлены основные тенденции развития этих литератур в последние два десятилетия. Для многих стран начало 1990- х годов было переломным и определяющим во всех областях жизни общества, поэтому казахстанские читатели смогут найти много общего, интересного и полезного при ознакомлении с литературами этих стран. Имеются в виду страны ближнего зарубежья и страны, которыеотносилиськсоциалистическомулагерю. Современнаярумынскаялитературавсестороннепроанализированавстатьерумынскихавторов ЛивииКоторчииБогданаКрецу, представляющихЯсскийуниверситетим. АлександраИонаКузы (Румыния, г.Яссы). Здесь и румынская литература диаспоры, и литературная критика, и поэзия, и проза. Литературные жанры представлены довольно обстоятельно. Например, румынская проза состоит из четырех частей, озаглавленных следующим образом: старые романисты в новом историческомикультурномконтексте; писатели восьмидесятых лицом к лицу с романом; неореализмиверизм: роман-парабола; его-фикция. Анализируяпоэзию, авторырассматриваюттворчество поэтов среднего поколения, которые начинали свой творческий путь в 1970- е годы и творчество молодыхпоэтов, заявившихосебевначале XXI столетия. Интересвызываетанализпроизведений, ранеенеиздававшихсяилинаходившихсяподзапретом, потомучтоонинеукладывалисьвруслои идеологиюсоциалистическогореализма. Теперьисториярумынскойлитературырубежавековпредставленабезкупюр. ЧитаястатьюМирославыМетляевой (Молдова, г.Кишинёв), находишьмногообщеговразвитии молдавскойиказахскойлитературврассматриваемыйпериод. ВпоследнеедесятилетиеХХипервое десятилетиеХХI столетиялитераторыощутилисвободныйветерперемен, связанный с обретением независимости. СледуетотметитьитеснуюсвязьмеждухудожественнымикультурамиРеспублики МолдовыиРумынии. В своей статье Пламен Антов из Института литературы Академии наук Болгарии (г.София) обращает внимание на актуальные проблемы, связанные с ситуацией, сложившейся в современном литературномпроцессеБолгарии. ПомнениюПламенаАнтова, современнаяболгарскаялитература «реализуется полностью на рыночных, а не собственно литературных принципах. Значимыми являютсяпроданныеэкземплярыидоходы, полученныеотпродаж». Научные сотрудники Института словацкой литературы Академии наук Словакии (г.Братислава) Ивана Тараненкова и Любица Сомолайова рассматривают взлеты и падения литературного процесса, сомнения, разочарования, драматическиепеременывфункционированиилитературныхситуацийив самой литературной жизни после известных событий 1989 годавЧехословакии. Современноесостояниерусской, английскойифранцузскойлитературисследованороссийскими литературоведами: АлексеемЧагинымизИнститутамировойлитературыим.А.М.ГорькогоРоссийской Академии наук, Надеждой Левитской из Педагогической Академии послевузовского образования (г.Москва) и Натальей Пахсарьян из Московского государственного университета им. М.В. Ломоносова. Азербайджанскую литературу представил профессор Бакинского славянского университетаТельманДжафаров. АвторамимонографииявляютсяипредставителивузовКазахстана. ИзВосточно-Казахстанскогогосударственногоуниверситетаим. С.Аманжолова – профессорБейбут Мамраев и доцент Лариса Демченко. ИзКазахскогонациональногоуниверситетаим. аль-Фараби – профессор Герман Ким и доцент Алма Тусупова. Кыргызскую и украинскую литературы проанализироваливедущиеученыеИнституталитературыиискусстваим. М.О.АуэзоваШериаздан Елеукенов и Светлана Ананьева, египетскую литературу исследовал их молодой коллега Айдос Бисенкулов. Автором данной статьи подготовлен раздел об испанской литературе. На примере творчестванаиболеезначимыхписателей, поэтов, драматурговконца XX – начала XXI векаавторы рассматриваютхарактерныеособенностиразвитиянациональныхлитератур. Остановимсяподробнеенаразделеосовременнойнемецкойлитературе, написаннойдоктором филологическихнаукКристофомЮргенсономизАкадемиинаукГеттингена (Германия). Этотраздел состоитизнесколькихподразделов: «Литератураповорота», «Холокостифашизм – настоящеевремя прошлого», «Memoro ergo fui – впоискеавтобиографическихследов», «Междукультурами, между языками», «Поп-литература». 109 Из них самой объёмной является первый подраздел, посвященный литературе объединенной Германии. Исследовательвводиттакоепонятие, каклитература поворота, тоестьлитературапосле паденияБерлинскойстены – знаковогособытия, символизировавшего «конецвеликихидеологийи утопийиокончаниепротивостояниямеждуВостокомиЗападом». 1990-егодысталипереломными нетольковгосударствахбывшегоСССР, получившихвэтигодынезависимость, ноивевропейских странах, одна из которых – Германия. Падение Берлинской стены и объединение двух государств, причем оба государства немецкие, но прошедшие разные формы развития, вызвали реакцию в литературных кругах. Стали появляться произведения, посвященные началу 1990- х годов и литературной интерпретации новейшего прошлого Германии (рассказ Ф.-К. Делиуса «Груши Риббека», роман Моники Марон «Тихая шеренга шесть», роман-эссе Курта Драверта «Зеркальная страна. Немецкий монолог» и др.). В середине 1990- х наблюдается литературный бум поворота, который возник, вероятно, вследствие увеличивающейся дистанции между отцами и детьми и продвинутым поколением авторов. Фритц Рудольф Фрис издает роман «Монахини из Братиславы. Государственный и криминальный роман», вкоторомотображенкрахГДР. Нобелевскийлауреатв области литературы Гюнтер Грасс в романе «Широкое поле» пытается сбалансировать новейшую немецкуюисторию – отоснованияимпериив 1870-71 годахдоновогообъединения 1989-90-хгодов. Каксжатаяаллегорияпериода поворота ипосленеговоспринимаетсяроман «Прощаниесврагами» РейнгардаЙиргля. Тема исторического прошлого Германии – незаживающая боль немецкого народа. К.Юргенсон отмечает, чтововторойполовине 90-хгодовХХвекадискуссияонемецкихжертвахВтороймировой войныприобрелаконъюнктурныйхарактервследствиетого, чтоданнаяпроблематикадолгоевремя была табу для публичного обсуждения. Из самых значительных по воздействию литературных публикаций в этом контексте он называет, прежде всего, исторические и документальные произведения. АвторразделаприводитвкачествепримерадневникиВиктораКлемперераподназванием «Яхочусвидетельствоватьдоконца. Дневники 1933-1945 гг.». Наряду с этими экскурсами в историческое прошлое, многие современные немецкие писатели глубоко проникают в автобиографическое. По мнению К.Юргенсона, в последние два десятилетия наблюдаетсябуммемуарнойлитературы. Книгадетскихвоспоминаний «Фонтан» МартинаВальзера завоевала огромную популярность актуальной постановкой соотношения личной и политической истории, действительности и её толкования. Роман Ханса-Ульриха Трайхеля «Потерянный» повествует о детстве в послевоенной Германии, о последних военных годах. Арнольд Штадлер описывает в автобиографическом романе-трилогии « Я был однажды», «Огненная земля» и «Моя собака, моясвинья, мояжизнь» детствогероякакисториюстраданий, накоторойпотериоставили своиотпечатки. Опослевоенномдетствевтягостнойсельскойатмосфереивтискахцерквиидётречь вавтобиографическомрассказеФ.-К. Делиуса «Товоскресенье, вкотороеясталчемпиономмира». В семейномромане «Невидимаястрана» ШтефанВаквитциспользуетприеммонтажадокументального и вымышленного, в итоге семейного расследования создается портрет трех поколений. Критика неоднократно подчеркивала, что этот метод адаптирован В.Г. Зебальдом. В произведениях «Эмигранты » и «Аустерлиц» посредствоммонтажапредставленныхфотографийидокументовсвымышленнымипассажамиондостигаетотраженияисториицелойэпохи. Подраздел «Междукультурами, междуязыками» К.Юргенсонпосвятиллитературеэмигрантов. «Ихпроизведениянельзярассматриватьтолькокакпопыткипосредствомлитературывпространстве между культурами и языками развить третью, альтернативную конструкцию идентичности, здесь можновестиречьотранскультурнойлитературе» /2, с.30/. Ктранскультурнойлитературеотносятся произведения уроженца Сирии Рафика Шами, Либузе Мониковой из Чехословации, японки Йоко Тавады, в разные годы эмигрировавших в Германию. В рамках многоголосой транскультурной литературы авторы тюркского происхождения Арас Орен, Эмине Севги Оздемир, Зафер Зеноцак, ФеридунЗаймоглусоставляют, пожалуй, самуюбольшуюгруппу. Размышляя о поп-литературе, немецкий исследователь относит к представителям этого направления «пост-идеологическое, гедонистическое поколение, жизнь которого определяется культом потребления и модой» /2, с.36/. Яркими представителями немецкой поп-литературы он считает Кристиана Крафта, Беньямина фон Штукрад-Барре, Эльке Натерс. Писателями в стиле диск-жокея К.ЮргенсонназываетТомасаНоймайстераиТомасаМайнеке. Таким образом, К.Юргенсоном представлена обстоятельная характеристика всего современного литературного процесса Германии, дан анализ творчества целого ряда авторов Германии. Самое важноеисамоеглавноевсегодняшнейнемецкойлитературе – этоееразнообразие. 110 В заключение следует отметить, что международное сотрудничество в подготовке книги состоялось благодаря активной деятельности руководителя этого проекта, заведующей отделом Института литературы и искусства им. М.О.Ауэзова, доцента Светланы Викторовны Ананьевой, установившей контакты с зарубежными авторами. Благодарность можно выразить известному казахстанскому писателю Герольду Карловичу Бельгеру, оказавшему помощь в поиске автора разделаосовременнойнемецкойлитературе. И, конечноже, переводчикам: ЕленеЗейфертиЛарисе Захаровой за перевод с немецкого языка на русский исследования Кристофа Юргенсона; Наталие Мурански – запереводсословацкогоязыкаразделаИваныТараненковойиЛюбицыСомолайовой, Сибилу Алексову – за перевод раздела о болгарской литературе и Ливие Которче – за перевод с румынского языка. Презентация коллективной монографии «Новейшая зарубежная литература» состоялась в Москве, Кишиневе, Киеве, Баку, в румынской прессе опубликованы положительные отзывы и рецензии. Книга стала лауреатом Международного конкурса «Научная книга – 2012» Международнойассоциацииакадемийнаук (Москва). Списокиспользованнойлитературы: 1. ГетеИ.-В. Обискусстве. – М.: Искусство, 1975. – 623 с. 2. Новейшаязарубежнаялитература: Коллективнаямонография. – Алматы: Жибекжолы, 2011. – 584 с. Summary The article "Study of Foreign Literature in Kazakhstan" is telling about preparation of joint scientific monograph "Contemporary Foreign Literature". The book was published in 2011 by M.O.Auezov Institute of Literature and Art. The monograph includes 16 researches, national literatures of 10 foreign countries and 6 CIS countries. The book was written with participation of literary critics of Azerbaijan, Bulgaria, Germany, Moldova, Romania, Russia, Slovakia. Particular attention is paid to German literature. Саѓындыќ Н., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ филология ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент ЄЛ-ФАРАБИЕЊБЕКТЕРІНІЊЗЕРТТЕЛУІ Ќарахан мемлекеті т±сындаѓы немесе ислам дєуірі (Х-ХІІ ѓѓ.) аталатын кезењді т‰ркі халыќтарыныњ ќоѓамдыќ-мєдени даму тарихында ќайта µркендеу дєуірі деп ерекшелеуге болады. Б±л кезењгеєл-Фарабидіњ «Риторика», «Поэзияµнерітуралы» ењбектерін, Махм±тЌашќаридіњ «Диуани л±ѓат ат-т‰рік» («Т‰ркі сµздерініњ жинаѓын»), Ж‰сіп Баласаѓ±нидіњ «Ќ±тты білігін», Ќожа Ахмет Йасауидіњ «Диуанихикмет» («Аќылкітабын»), С‰лейменБаќырѓанидіњ «Баќырѓаникітабын» жєне т.б. жєдігерліктердіжатќызатынболсаќосыдєуірдіњзоржетістігінкµрсететінќ±ндылыќтарыболып табылады. Б±лтуындыларортаѓасырдаѓыт‰ркіжазбаєдебиетініњµркендепµсуіне, ілгерідеіргелі дамуынаµлшеусіз‰лесінтигізді. Кейінгі жылдарда Орта Азия мен Ќазаќстанныњ орта ѓасырда жасаѓан ±лы адамдары туралы зерттеулер кµбейе бастады. Ќазаќстан ѓалымдары да б±л салада айтарлыќтай бет б±рыстар жасап отыр. Тарихымыздыњтамашат±лѓаларыныњбірі – М±хаммед Єбу Насыр єл-Фараби. ЌазаќстанЃылым Академиясында єл-Фараби м±раларын зерттеушілер тобы оныњ м±расын жариялау, зерттеу ісіне ќызу ат салысты. Є. Марѓ±лан, А. Машанов, А. Кµбесов, Р. Бердібаев, т.б. ѓалымдардыњ Фараби туралызерттеулерібаспабетінкµрді. 1971 жылыкµрнектіфарабитанушыларымыз – АќжанМашановтыњ «єл-Фараби» атты тарихи деректі кітабы, Ауданбек Кµбесовтыњ «єл-Фараби», академик Ж.М. Єбділдинніњ редакциясымен 1984 жылы шыќќан «єл-Фарабидіњ єдеуметтік, этикалыќ жєне эстетикалыќкµзќарасы» дегензерттеужинаѓыжарыќкµрді. Фарабитануќазірарнайыѓылымдєрежесіне кµтерілді деп толыќ айта аламыз. ЌазаќстандаФарабидіњ «ќайтатууына» кµпќайратж±мсаѓанѓалымАќжанМашанов. ¤зініњкµп жылдыќењбегініњжемісіретінде «єл-Фараби» аттыкітабы±сынылѓанболатын. Ѓалым±сынѓанб±л кітапФарабидіњтуѓанына 1100 жылтолуынаорайд‰ниегекелді. Б±л зерттеу ењбегінде Фарабидіњ шєкірттік кезінен бастап, ѓылым жолына кµтерілгенге дейінгі кезењге байланысты бірсыпыра маѓл±маттар жинаќталѓан. Кітапта алдымен Фарабидіњ заманы 111 сипатталады, халќымыздыњсолкездегі, осыданмыњжылб±рынѓыµмір-тіршілігі, µнеркєсібі, мєдениеті, ѓылымыжайлыазды-кµптібаяндалады. Соныњішіндеќалат±рмысы, ќолµнері, жербайлыѓы, кен ќазу, металл ќорыту, ќ±рылыстар, ауыл шаруасы, т±рмыс, сауда-саттыќ жайлы сµз болады. Автор Фарабидіњ µз дєуірімен ѓана шектелмей, одан арѓы кµне дєуірлерге терењдеп барып, ќайта оралып отырады. Мысалы, автор Аќжан Машановтыњ б±л ењбегінде мынадай жолдар кездеседі: «Фарабидіњ рухани моральдыќ жаѓындаѓы ±стазы Абу Мєлік µз тарапынан ѓылымѓа, шындыќ жолынаберілгенадам. Екінші±стазАрыстанбап – табиѓаттануѓылымыныњµкілі. Соныменќатар, ѓалымдар тарихын зерттеуші, халќымыздыњ мєдени ќазынасыныњ кµзі деуге болады. Жалањтµс батыр-сахарасыныњсалтанаты, ерліктіњбейнесі; НысанАбыз, Ќорќыт, Гаућарсияќтылархалќымыздыњ єдебиет, музыка, єн-к‰й, эстетикалыќ сезімдерін елестетеді. Олардыњ барлыѓы біріне-бірі ќосыла келіп, аќырында Фараби даналыѓыныњ дариясына ќ±ймаќ. Фараби . асќан астроном, математик, музыкант, табиѓатзерттеуші, философболѓанадам» [1,6]. Зерттеушієл-Фарабижайлыойларындамытакеле, ФарабизаманындаИсламелдерініњмєдениеті б‰кілд‰ниеж‰зілікмєдениеттіњшыњыболѓандыѓын, солкездегіѓылымиортаќтіл -арабтіліекендігін мєлімдей отырып, сонымен байланысты ѓылым тарихында ол заманныњ мєдениетін «араб мєдениеті» депатапкеткенінендехабардаретеді. Кіндік Азияда фарабитанудыњ атасы Аќжан єл-Машани (Машанов)– Еуропалыќтар Шыѓыс Аристотелі деп атайтын, д‰ниеж‰зілік екінші ±стаз – єл-муаллиму с-сани аталѓан Єбу Насыр М±хаммед єл-Фарабидіњ Отырардан шыќќан Ќыпшаќ тумасы екендігін алѓаш дєлелдеп, он бір ѓасырдансоњ±рпаѓыменќауыштырушыѓанаемес, бабам±расынжан-жаќтызерттеп, фарабитанудыњ кµпірінт±рѓызушы. Б±лзерттеушініњ 100 жылдыќметейтойыќарсањындашыѓарылѓанкµптомдыќ шыѓармаларыныњ 1-томына «єл-Фараби кµпірі» ол меніњ бабам дегізген алѓашќы хабарламалары жєне±лыбабамыздыњт±њѓышреткµркембейнесісомдалѓан «єл-Фараби» романындаенгізген. «єл-Фараби жєне Абай» атты ењбегінде, сондай-аќ А. Машанов єл-Фарабидіњ д‰ниеніњ сегіз сипатын математикалыќ т±рѓыдан дєлелдегенін жаза келіп, осы сегіз сипатты Абай да адамныњ бойынан іздеп, µзі тудырѓан µлењ т‰рін «Сегізаяќ» деп атаѓаны жайлы ой айтады. Аталмыш т±жырымдынегізгеалѓанбелгіліфилософТ. БурбаевАбайдыњаталѓанµлењінде «д‰ние» ±ѓымыныњ сырынашатынжолдардыњбарлыѓынаназараударып, осы±ѓымныњ±лтменталитетіндегіќолданылу аясына, даму кµріністеріне тоќталады. Жалпы алѓанда Фараби идеяларыныњ бертінгі дєуір єдебиетіндегі іздерін зерттеу мєселесі – єзірге т‰рен тимеген тыњ сала. М±ныњ µзі алдымен кейінгі дєуірлердегі шыѓармашылыќ иелерініњ Фараби ењбектерімен ќалай жєне ќай дєрежеде таныс болѓанынаныќтаудыќажететеді. Ѓ±ламам±расынєдебиетєлемімензерттеудіњболашаќтыќбаѓыттардыњбірідепбілеміз. ЕжелгідєуірєдебиетінзерттеушіНематКелімбетовµзініњ «Ежелгідєуірєдебиеті» аттызерттеу оќулыѓында орта ѓасыр єдебиетініњ философ-ойшылы єл-Фарабиді жеке таќырып ретінде ќарастырады. Б±л тарауда автор Єбу Насыр єл-Фарабидіњ µмірбаянына ќысќаша шолу жасайды: «... ол Арыс µзенініњ Сырдарияѓа ќ±я беріс саѓасындаѓы ежелгі Отырар (оны Ќыпшаќтар Ќарашоќы деп атаѓан) ќаласындатуылѓан. Ежелгіт‰ркілердіњорталыќќаласыОтырардакезінденегізіненЌыпшаќ, Ќањлы, Ќоњырат тайпалары мекен еткені тарихтан жаќсы мєлім. Отырар – бір жаѓы кµшпелі мал шаруашылыѓын кєсіп еткен, екінші жаѓы отырыќшы-егіншілікпен айналысатын т‰рлі т‰ркі рутайпаларынµзарабайланыстырыпт±рѓанбуыніспеттесќалаболѓан. Б±лшаћардыарабтарФарабдеп атаѓан. Солбойынша, ±лы±стазєл-Фарабиатаныпкеткен» [2, 115]. Б±лжолдарарќылызерттеушіН. КелімбетовѓалымныњФарабиатанудаѓысебебінашыпќанаќоймай, «Фараб» сµзініњт‰птµркінінде айќындапт±рѓандай. Соныменќоса, авторФарабижайлымынадаймаѓл±матбереді: «єл-Фарабидіњ толыќ аты жµні: М±хаммед ибн М±хамед ибн Узлаѓ Тархани деп жазылатын болѓан. М±ндаѓы «тархан» сµзіекінєрсеніањѓартады: біріншіден, єл-Фарабидіњт‰ркітектесру-тайпаларданшыќќандыѓын білдіреді. Екіншіден, оныњ ата-бабасы дєулетті, ќыпшаќтар арасында есімі белгілі кісілер болѓанын кµрсетеді. ¤йткені ќыпшаќтардыњ атаќтылары ѓана дєст‰р бойынша «тархан» деп аталатынболѓан...» [2, 115]. Єрине Єбу Насыр єл-Фарабидіњ ењ алдымен кезінде «Шыѓыстыњ Аристотелі» атанѓан есімі єлемге мєшћ‰р философ болды. Ол кµне заманныњ Платон, Аристотель, Гален сияќты аќыл-ой алыптарыныњ шыѓармалары туралы кµптеген трактаттар мен т‰сіндірмелер жазды. Сµйтіп, Фараби ШыѓыспенБатыстыњѓылымиќауымынгрекфилософиясымен, логикаѓылымымен, ежелгімєдениетіментаныстырудазоррµлатќарды. Фарабидіњ «Аќылдыњмєнітуралытрактат», «Данышпандыќтыњінжумаржаны», «Ѓылымдардыњ шыѓуы», «Философияны оќу ‰шін алдымен не білу керек», «Аристотель ењбектеріне т‰сіндірме» («Поэтика», «Риторика», «Софистика», т.б.) сияќтызерттеулеріоныњесімінєлемгефилософретінде 112 танытты. Зерттеуші Н. Келімбетов осы шыѓармаларын атай келіп, Фарабидіњ єдебиет теориясы бойынша бірќатар келелі ењбектер жазѓанынан, соныњ ішінде б±рын ѓылымѓа белгісіз аса ќ±нды шыѓармасы Братислава (Чехословакия) университетініњ кітапханасынан табылѓан «¤лењ кітабы» атты ењбегін жан-жаќты талдап кµрсетеді. Б±л жайында автор былай дейді: «єл-Фарабидіњ «¤лењ кітабы» кµлем жаѓынан шаѓын ѓана туынды, оныњ тіпті кітап емес, маќала деп атаѓан жµн шыѓар. М‰мкінм±ныњµзіалѓаштакµлемдішыѓармак‰йіндежазылѓанболуыдаыќтимал. Кейінірекбелгілі бір себептер єсерімен кітап кµлемі єдейі ќысќартылып, бізге тек тезис к‰йінде жеткен болуы да ѓажапемес. Фарабидіњб±лзерттеуіжекекітапк‰йіндесаќталмаѓан. ¦лыѓалымныњонекібµлімнен т±ратын логика саласындаѓы кітабыныњ ішіне ќосылып, сонымен бірге т‰птелген екен» [2, 118]. Б±даншыѓатынќорытынды – Фараби м±расын игеруде оныњ кейінгі кезде табылѓан «¤лењкітабын» жан-жаќтызерттеп, оќып‰йренудіњмањызыбар. Ѓ±лама ѓалымныњ сондай-аќ, Аристотельдіњ «Поэтика» атты ењбегініњ ыќпалымен жасалѓан «¤лењ µнерініњ ќаѓидалары туралы трактат» шыѓармасы турасын танытуда, соныњ ішінде грек поэзиясынатєнµлењт‰рлеріне (дифирамбы, ямб, драма, эпос, диаграммат.б.) жеке-жекетоќталып, мєн-маѓынасынашыпберудедеН. Келімбетовтыњзерттеуењбегініњмєнізор. Келесі бір кµрнекті ѓалым, филология ѓылымыныњ докторы, профессор Ханѓали С‰йіншєлиев ќазаќ єдебиеті тарихын кµп жылдар бойы іздене зерттеп, µзініњ «Ќазаќ єдебиетініњ тарихы» атты ењбегінде єл-Фарабиді жіті зерттеп, баѓасын беріп кеткен. Ол: «єл-Фараби µзініњ ењбектерін µзі шыќќант‰ркітіліндежаздыма, жазбадыма? Б±лєзірмєлімемес. Бізгебелгілісі – олµзењбектерін араб тілінде жазѓан. Сол тілде µзін танытќан. Ѓылымѓа ќосќан ‰лестерін сол тілде ќалдырѓан. Сондыќтанѓылымќауымыєл-Фарабидіарабѓалымыдептаныпкеледі. Оныњшыќќантегі, д‰ниеге єкелген елі ескерілмеді. Соњѓы 35-40 жылдардаѓы зерттеушілер ѓана оныњ µмірініњ белгісіз боп келгенбетінашып, т‰ркітектіхалыќтарѓаортаќѓалымекеніндєлелдеді » [3, 64]. Фараби ѓ±мыр кешкен кезењ Шыѓыс елініњ оянуѓа бет алѓан ±лы µзгерістері мен µрлеу дєуірі болатын. Б±л кез -арабтыњ єдеби тілі айтарлыќтай дєрежеге кµтеріліп, м±сылмандар µлкесіне кењ ќанат жая дамыѓан кезі еді. Осы кезењде араб тілінде емес кµптеген халыќтардан шыќќан ±лы ѓ±ламалар, данышпан аќын-жазушылар µз ењбектерін жазып ќалдырды. Сµйтіп, араб мєдениетін µркендетудем±сылмандініндегіхалыќтарт‰гелќатысып, арабтілінде±лымєдениетжасалады. Жоѓарыдаталданыпµткендей, ѓ±ламаѓалымтуралызерттеуењбектерітоластамай, к‰нненк‰нге жања пікірлермен жалѓасын тауып отырѓан. Пайдаланылѓанєдебиеттер: 1. МашановА. «єл-Фараби». – Алматы: Алатау, 2003. – 352 б. 2. КелімбетовН. Ежелгідєуірєдебиеті. – Алматы: Анатілі. 1991. – 264 б. 3. С‰йіншєлиевХ. Ќазаќєдебиетініњтарихы. – Алматы: «Санат», 1997. – 928 б. Бисенбаев П., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ аѓа оќытушысы Оспан Є., 3 курс студенті, Ќазаќ тілі мен єдебиет мамандыѓы бойынша «К¤Р¦ЃЛЫ» ЖЫРЫНЫЊН¦СЌАЛАРЫ «Кµр±ѓлыныњ» батыстыќн±сќаларыменортаазиялыќверсияларындаайырым-ерекшеліктер кµп байќалады. Олардысалыстырыпбайќау‰шінќысќашамазм±ныментаныстырыпµтелік. Тифлистік ќолжазба мен єзірбайжандыќ н±сќаларда Кµр±ѓлыныњ шыќќан тегі туралы мынадай мєліметтер кезігеді: Жалали тайпасында Мырзабек деген жігіт болыпты. Кємелетке толѓан Мырзабекті єкесі ‰йлендірмек ниетпен бірнеше жерге ќ±да т‰седі. Біраќ ол єлгі ќалыњдыќтардыњ бєрінен бас тартады (Б±л мотив «Ќорќыт ата» кітабындаѓы оќиѓаларды еске т‰сіреді). Бірде нµкерлерін ертіп Мерв ќаласына барѓан Мырзабек сол жердіњ атаќты байы Махм±дбектіњ ќызы Г‰лчехраханымѓаѓашыќболады. ‡йінеоралѓанжігітќыздыњжайынанасынаайтады. 113 Тойболады. БіршамауаќытµткенсоњМырзабектіњата-анасыќайтысболады. Мырзабекќайын атасыМахм±дбектіњќолынакµшеді. Осындакµп±замайоныњРаушанЄлидеген±лыд‰ниегекеледі. БалабесжасќатолѓандаатасыМахм±дµледі. ЄкесіµзініњотбасыменЖалалитайпасынаоралады. Єрі ќарай «Кµр±ѓлыныњ» батыстыќ версияларына тєн оќиѓалар аз-кем µзгешеліктермен ќайталанып отырады. Мєселен, басты кейіпкер єкесініњ кµрсоќыр болып ќалуын баяндайтын эпизодты былайшатарќатады: Мырзабек Аббас шахтыњ жылќысын баѓып ж‰ріп, бір ќызыќ жайтты кµзі шалады: тењізден шыќќанайѓыртабынішіндегібірбиегешабадыда, ќайтадантењізгес‰њгіпжоќболады. Мырзабек ќашан ќ±лындаѓанша єлгі биені назарында ±стайды. Кµп ±замай ‰сті-басын ќалыњ ж‰н басќан ±сќынсызќ±лынд‰ниегекеледі. Мырзабекмыќтысыншыболѓандыќтаноныњкелешектеелдежоќ т±лпаратанатынынжаќсыбіледі. Бірдешах «асылт±ќымдытай-ќ±лыннанекі-‰шеуінєкелсін» деп Мырзабеккехабарайтады. Мырзабекбасќатай-ќ±лындарменбіргетењізжылќысыныњќ±лынында ерте барады. Шах Аббас ±сќынсыз жабаѓыны кµріп ќатты ашуланады, «жылќыныњ екі кµзін кµрмейтінетіњдер» депб±йрыќбереді. ¦сќынсыз, ажарсызаттыњуаќытµтеж‰йрікатќаайналуы – єлемфольклорындажиікездесетін дєст‰рлі сарын. Тіпті берідегі «Саржан батыр», «Топжарѓан» сияќты тарихи жырлардыњ µзінде кµптіњ кµзіне шалына бермейтін жаман торы ‡ш ж‰здіњ басы ќосылѓан ‰лкен аста ‰ш ж‰з аттыњ алдынорап, басбєйгеніиеленеді. Батыс жєне т‰рікмен версияларындаѓы кейіпкердіњ ат баптау эпизоды бір-біріне жаќын. Ќос жанарынанайырылѓанМырзабекµзініњбейшарахалгет‰суінесебепболѓанќ±лындышахАббастан ќалапс±рапалады. ОныРаушанЄлиєкесініњайтуыменатќорасоѓып, жарыќт‰сірмей, тасќарањѓыда ±стайды. Бірк‰ніМырзабекаттыњарќасынсипапт±рып, біркемшілікбарынбайќайды. Оѓансебеп – єлгі жергежарыќтыњт‰суікµрінеді. Сондаолсєулет‰сірместенаттытаѓыдаќырыќк‰нќамауда±стауды б±йырады. Єзірбайжан, т‰рікмен н±сќаларында т±лпар ат ќораѓа т‰скен сєуленіњ салдарынан ±шар ќанатынанайырылады. Бастыкейіпкердіњатыбарлыќн±сќаларменверсиялардаГератдепаталады. ¤збек н±сќасында Кµр±ѓлы т‰рікменніњ теке тайпасы мен Мерв хандарынан тарайтын текті т±ќымнан. Атасы Толыбай сыншы – Кабушта деген Мерв ханыныњ баласы. Толыбай бір шапќыншылыќтат‰рікментайпасыныњханыЄділдіњќолынат‰седі. Єділханоѓан‰йір-‰йіржылќыларына бас-кµзболудытапсырады. ХанныњОрайхан, Ахмедбекдегенекі±лы, БибіАйшааттыќызыболады. ЌызТолыбайѓаѓашыќекен, Єділханекеуінќосады. Б±лардыњ±лыРаушан (Кµр±ѓлыныњєкесі) жас к‰нінде ќызылбастыњ Шахдар ханыныњ ќолына т±тќынѓа т‰седі. Онымен бірге теке тайпасыныњ ханыЖигелініњТаджумбекатты±лыменБибіХалалаттыќызыдат±тќындаболады. КейінРаушан осыБибіХалалѓаќосылады. ШахдарханТаджумбектіњаќылыменРаушанбектітєжірибелісыншыретіндесарайѓашаќырады. Артыншаµзінеќарастытабынішіндеасылт±ќымдыт±лпарбарболса, хабарынайтсындептапсырма береді. Біраќ сарай мањындаѓы атќорадан, не ‰йір ішінен шын ж‰йрік табылмайды. Патша ќала т±рѓындарына: «µздеріњніњмінісаттарыњдышаћармањынажинап, Раушанныњалдынанµтіњдер» деп б±йырады. Раушан олардыњ ішінен де наѓыз т±лпар ат таппай ќиналады. Тек бірде ќарапайым диірменші патша б±йырыѓымен сидиѓан арыќ атын жетектеп келгенде ѓана: «Міне, асыл т±ќымды т±лпарды енді таптым» деп патшаѓа хабар айтады. Ашу ќысќан патша: «Раушанныњ екі кµзі кµр болсын» дептапсырмабереді. Раушандиірменшініњатынс±рапалып, к‰нсєулесіт‰спейтінќарањѓы жердеєбденбаптайды. ОѓанТаджумбектекµпкµмеккµрсетеді. Жаст±лпарќажеттісынаќтанµткен соњ Раушан мен Таджумбек екеуі еліне ќашуѓа шешім ќабылдайды. Б±лардыњ соњына т‰скен патшаныњ 500 адамышањќауыпќалабереді. АяѓыауырБибіхалалтолѓаќ‰стіндеќайтысболады. ОныаѓасыныњР‰стемдегенќойшысыкµріп ќалып, ќаласыртынаалыпбарыпжерлейді. Сµйтіп, осымоладаµліанаданКµр±ѓлытуады. Баланы Р‰стемніњ табынындаѓы ќ±лыны µлген бір бие емізіп ж‰реді. М±ны Р‰стем байќап ќояды. Р‰стем єлгібаланыњ±лнеќызекенінбайќау‰шінсолмањѓаќуыршаќпенер-тоќымќалдырыпкетеді. Бала ердітањдап, зиратмањынан±зайбереді. Ќойшыбаланыµзќолынаалыптєрбиелейді. Кµр±ѓлыныњ ѓайыптан тууы туралы ањыз ќос жанары суалѓан єке оќиѓасын кері ысырып, батырдыњжауѓамінерж‰йрікатыГераттыњд‰ниегекелуітуралыэпизодтыњдамуынаєсер-ыќпалын тигізді. Єзірбайжанверсиясында, ілгерідеайтќандай, Герат – ертегілік «тењізжылќысыныњ» т±ќымы. Тєжірибелісыншыретіндебірќараѓанда±сќынсыз, ќорашкµрінетінќ±лындыµзініњмырзасынаалып барып, сол‰шінекікµзденќатарайрылды. ОлкездеКµр±ѓлы – іскежарапќалѓанбозбала. Єкесінеат баптауѓакµмектеседі, солатќамініп, ќанаушыларданкекќайтарады. ¤збекдастандарындаб±лм‰лде байќалмайды. ¤йткенієкесініњсоќыратануоќиѓасыКµр±ѓлыд‰ниегекелгенгедейінорыналады. Ал 114 єкесі еліне мініп ќашатын т±лпар туралы дастанда єрі ќарай єњгіме ќозѓалмайды. Б±л дастандаѓы ѓайыптан туу мотиві адам баласын бауырына басып, асыраѓан ±рѓашы жануар туралы ењ кµне тотемдікт‰сініктерденбастауаладыжєнеолкµптегенхалыќтардыњертегілеріндекездеседі. Кµр±ѓлы Бадгердіµлтіргенсоњ, осыбиеменќашып, басќатайпаныпаналайды. БіраќКµр±ѓлыныасыраѓанбие жасыжаѓынанКµр±ѓлыѓаµмірдіксерікболуѓажарамайды. СондыќтаносыбиеменРейханныњарабы айѓырынанГераттуады. БиеніњГераттытуыпжатыпµлуітолѓаќ‰стіндежантапсырѓанКµр±ѓлыныњ анасынескет‰сіреді. Сосынб±лардыњекеуідет±лжетім, оныњ‰стінеолардыбірананыњс‰тінемген бауырдеседеболады. Таяушыѓыстакењтараѓанн±сќалардыњбіріндеКµр±ѓылыныњартындаќалѓанбатыр±лытуралы баяндалады. Єзірбайжанн±сќасындаКµр±ѓлыДербенттікАрабпашаныњќызыМаликаханымѓа‰йленіп, той µткен соњ жас ж±байын ќалдырып, Чымлыбелгеоралады. АяѓыауырМаликаханымѓак‰йеуіќоштасарда жењќап ќалдырады. Хасанбек бала к‰нінен батырѓа лайыќ ќасиеттерімен танылады. Бірде Хасанбекµзќатарлыбаланы±рады, ол «єкењніњкімекенінбілмейсіњ» депмазаќтайды. Оланасын ќинапбаршынынайтќызады, єкесіќалдырѓанжењќаптыалады. ЖолѓажиналѓанХасанбеккенеат, неќылышшаќкелмейді. Атасыныњтабынындаѓыжиренбиедентуѓанќ±лынѓанаоынкµтереалады. ¤йткені ол ќ±лынныњ єкесі Герат екен. Єрі ќарай єке мен бала арасында жекпе-жек суреттеледі. Хасанбекµзініњєкесінекіретжењеді. ‡шіншікезектеєкесініњ±рандаѓанащыдаусыоныњќ±лаѓын бітептастайды. ОларжењќаптыбайќапќойѓанКµр±ѓлыныњєйеліНигарханымныњараласуыменѓана бір-бірінтаниды. ХасанбекпенМаликаханымКµр±ѓлыменбіргеЧымлыбелдеќалады. ¤збек н±сќасында Гератты іздеп шыќќан Кµр±ѓлыныњ жолда ќырыќ шілтен мен Ќызырѓа жолыѓатыны бар. Кµр±ѓлыныњ ќонаќќа шаќырѓан єулиелер Гератты Кµр±ѓлы ‰шін баптап, баѓып жатќанын, аттыњ таудаѓы екі ќыздыњ ќарауында екенін айтады. Шілтендер Кµр±ѓылыѓа батасын беріп, ‰ш т‰рлі ќалауын орындайтынын айтады. Кµр±ѓылы, біріншіден, ж‰йрік ат пен атаќ, дањќ керекдейді. Екіншіден, єулиелероѓан±заќµмірсыйлайды. Ол 120 жылжасайтынболады. Шілтендер ‰шіншіден пері ќыздардыњ махаббатына бµленесіњ дейді. Тµртіншіден, µтінішретіндебалас±раѓан батырѓа‰шµтініштіорындап, ќойдыњ‰шКµр±ѓлыѓабаласынќалдырады. Т‰рікмен «Кµр±ѓлы» эпосыныњ [35,76] атын іздеп шыќќан басты кейіпкер шєшар аѓашыныњ кµлењкесінде ±йќыѓа кетеді. Т‰сте єулиелер еніп, ќырыќ кесе шарап береді. Артынша єулие Єли жоѓалѓанатынжетектепкеледі. Басќаєулиелероныњќару-жараѓынќайтарып, атынерттепµзінде, атын да 120 жыл жасайсыњдар, денење жараќат т‰спейді, ќылышыњ ‰немі жењіс сыйлайды, 72 тіл білетінболасыњдейді. Біраќсоњынанеретін±рпаѓыжµніндеештењеайтпайды. Осыѓан ±ќсас сарындар, басќа да ѓашыќтыќ дастандар кездеседі. М±ныњ негізінде, сµз жоќ, шиизмидеологиясыжатыр. Бартольд «шиизмисламдінініњбірбаѓытыретіндеТаяушыѓыстыњбіразелдерінетарады. Негізіненауылдыжерлердегіхалыќќозѓалысыныњидеологиялыќќ±ралыболды » депжазады. [12.VII. 255254] Ќ±лаѓ±±рпаќтарыныњбилігіыдыраѓаннанкейін(XIVѓ. 30 жылдарынанбастап) , ТаяуШыѓыстыњ бар жеріне Хорасанда(1337-1384), Самарќанда (1365) т. б елдерде шаруалар кµтерілісі орын алды. [94,201] XIV ѓасырдаАнадолыт‰ріктеріКавказбенЄзірбайжанда, КішіАзиядат±рыпжатќант‰рікмендерді «Ќызылбастар» депатады. Шиизмсефевидтерт±сында (1502-1736) Иран, Єзірбайжан, Анадолы µлкесінекењтарады. [95,205] XV ѓасырда сефевидтердіњ басты с‰йеніші т‰рікмен тайпалары болды. Сефевид шейхтарыныњ біріШейхХайдарб±лтайпаазаматтарынадєст‰рліТ‰ркіменбµркін 12 шиитимамыныњќ±рметіне 12 ќызылжолаќсалынѓанбаскиімкиюдіміндеттеді. Соданбастап, кµшпеліт‰рікментайпаларымен сефевидтердіќызылбасатайтынболды. Єзірбайжандыќ деректер Кµр±ѓлыны парсы шахы Аббастыњ замандасы деп кµрсетеді. М±ны армянтарихшысыАракелаТавридскийде (1670 жылы ќайтыс болѓан) маќ±лдайды. ОлАббасшах пен т‰рік с±лтандарына ќарсы кµтерілген топтардыњ басшыларыныњ бірі ретінде Кµр±ѓлыныњ да атынатайды. Пайдаланылѓанєдебиет: 1. Герогли. – Ашгабад, 1958 2. Бартольд. В.В.Сочинен. Том 1. –Москва, 1993 3. ПетрушевскийИ.Н. Внутренняя политика Ахмада Ак-коюми// Сборник статей по историй Азербайжана. Том 1. – Баку,1949 4. ЖирмунскийВ.М., ЗарифовХ.Т. Узбекскийнародныйгероическийэпос. –Москва, 1947 115 Шортанбаев Ш., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ аѓа оќытушысы Ќ. ЫСЌАЌОВРОМАНДАРЫНДАЃЫТАБИЃАТЖЄНЕЌАЛАМГЕРЛІК¦СТАНЫМ Алдыњѓы толќын аѓалары салѓан кєсіби прозадаѓы сара жолды шиырлап емес, µзіне тєн суреткерлік т‰йсікпен «шарлап» келе жатќан жазушы-драматург Ќалихан Ысќаќовтыњ ќаламынан да, ќадамынан да алаш ќаламгерлерініњ идеясын да, ата-бабааманатетіпќалдырѓанм±расы «тілін» де аса саќтыќпен ќорѓап, абыроймен ж±мсап келе жатќаны айќын да аныќ сезіледі. «Ќазіргі шыѓармалардыњоќылмайтындыѓы – тілдіњжоќтыѓынан. Тілсізсуретсалынбайды. Тілсізойоќушыѓа жетпей ќалады» -деп шырылдап, кµркем єдебиеттіњ ш±райлы тілсіз єрсіз, єрі нєрсіз болатынын ‰неміескертуменкеледі. Жазушыныњшеберлікќырлары, кµркемєдебиеттуындысыныњ, яѓникµркемшыѓарманыњэстетикалыќќуаты – суреткерќаламыныњкµркемдікерекшеліктерінен, поэтикалыќізденістеріненкµрінеді. Єрине, сµз µнеріндегі, соныњ ішінде, кµркем єдебиеттегі шеберліктіњ ауќымы µте кењ. Жазушы шыѓармаларында кездесетін кµркем ерекшеліктердіњ куаттылыѓы оныњ таќырып пен идея, тіл мен стиль, сюжет пен композициялыќ ерекшеліктерінде, образ жасау жолындаѓы ізденістерінде, заман, уаќытшындыѓынкейіпкерлерінінжанєлемі, іс-єрекетіарќылыжеткізуінде, диалогк±рудаѓы, сєтті кµркемдетальтабудаѓы, кµркемдікбейнелеуќ‰ралдарынсанќ±былта, т‰рлендірепайдалануындаѓы суреткерлігінде, сол аркылы оќырман ж‰регінен орын алуѓа ±мтылысында, жанќиярлыќ ењбегінде жатсакерек. Осы т±рѓыдан алѓанда, Ж.Аймауытовтыњ «Аќбілек», Ќ.Ысќаќовтыњ «Т±йыќ» романдарыкейіпкерлерін тікелей іс-єрекет, динамикалы оќиѓалы ‰стінде ашып кµрсетумен де, ішкі психологиялыќ тартыстарыменде, философиялыќой-т±жырымдарымендеболсын, ќазаќєдебиетінеќосылѓанс‰белі ‰лесболыптабылады. Романда кездесетін табиѓат кµріністері оныњ мазм±нына, идеялыќ м‰ратына, композициялыќ т±тастыѓына кейде тікелей, кейде жанама єсерін тигізіп отырады. Кейіпкер жан-єлеміндегі, кµњілк‰йіндегі µзгерістер табиѓат кµріністерімен жымдасып, шыѓарманыњ шырайын кіргізіп, ќ±лпырта т‰сугесептігінтигізеріаныќ. Алтайдыњєсемтабиѓатын, ѓажайьшс±луорман-тоѓайларын, сылдырап аќќан µзенін, яѓни, Марќакµл мен К‰ршімін, Б±ќтырма мен Аќсуын, ќайталанбас тау-тасын суреттеуге келгенде Ж‰сіпбектіњ де, Ќалиханныњ да ќаламы ж‰йрік-аќ. Мєселен, Ж‰сіпбек Аймауытов «Аќбілек романында «Марќакµлдіњ суы балдай. Марќакµлдіњ суын ішіп, отын жеген сары ќарын, т±там емшек жануардыњ бауырынан с‰т сорѓалап, с‰т емес-ау, ќ±т сорѓалап, кµнек-кµнек лапылдайды. Марќакµлдіњжиегінде ...балаболып, анаболып, кµпєйелденданаболып, кеудесінесыймай, кемерінен аса шыпылдайды»-деп ерекше леппен, с±лу да соны ырѓаќпен табиѓат пен Аќбілек бейнесін, сезімін астастыра байланыстырса, Ќалихан Ысќаќов «Т±йыќта» тамырын тіпті терењге жібереді. «Ай ќырќаѓа барып ќ±лады. Аспан к‰мбезі жарты шекесінен ќаќ айрылып, іріген с‰ттін бетіндегіаќшандыркµбіктейкіреукеленіпбарыпсемдіде, ќаракµкт±њѓиыќќаіркіліпЌ±сжолыѓана ќалды; Жетіќараќшыныњ с‰йір басы шыѓыс кµкжиекке с±ѓына кеп тоќтаѓан екен, мезгіл т‰н ортасынааусакерек». Б±л -Ќажым±раттыњтуѓанаулынакеліп, µткеніне, ќызыѓыкемµткенµміріне ойшакµзж‰гіртіп, осыбірмаќпалт‰нді, т±ныќаспандысаѓынышпенескеалыпжаткансєті. К‰здіњ осыбірмезгілін, т‰нніњосыбірсєтінсаѓынажеткеніањѓарылады. Ж.Аймауытовтыњ «Аќбілек» романындаѓыадамментабиѓаттыќатарсуреттеу, єсіресе, табиѓатты бейнелеудікµтеріњкілеппенбастап, солдењгейдент‰сірмейаяќтау, аќµлењ‰лгісінесалѓаншалќыма пафосы кµз алдымыздаѓыдай есте болса, кµркем туындыдаѓы м±ндай байланыс Ќ.Ысќаќов романыныњданегізгібелгілерініњбірі. «Алтайдыњсамаладайтізілгензењгіршыњдарыкызылорамал байланыпќырѓашыќќанќыз-келіншектерсияќтыекен, солардыњдінортасындаѓыетегінќылќанды орман, белуарынтау-терекпенќымталаѓанСаралќабиігіќызылмыспенќаќталѓанжалпаќкісенішарт буыныпж‰гініпотырѓанаќбасшалѓа±ќсайды». Автор енді бірде пейзажды кейіпкер кµњіл-к‰йінен хабардар ете отырып, сюжетті дамытуѓа пайдаланѓанынањѓаруѓаболады. Кейіпкердінсолсєттегіжан-єлеміндегієлем-тапырыќкµњілауанын табиѓаттыњ с±рќай, суыќ суретімен ќатар алып, шыѓарманыњ єрін кіргізіп, µњіне ќан ж‰гірткендей єсерге бµлейді. «Алтайдыњ к±зар шыњдары да ќызыл орамалдарын сыпырып тастап, кµк шатыр м±здай суыќ тарта бастаѓан; манаѓы белдеудегі тау-теректіњ сары ала сілемі, онанжоѓарым‰кпен ќынаныњтыќыркілемдейкызѓылтт‰гік‰лгінтартып, ошаќтаѓыќиќоламтасындайµлеусірепµлуге айналѓан. Ќараѓай басын сыњсытќан ќоњыр жел, ќоњыр к‰здіњ ќоњыр барќыттай ќою ымыртты 116 кµкірек сыздатар м±њ ала келгендей, сол м±њ алыстан талып жеткен сыбызѓы сазындай кµњіл шымшылап, кµзалдынанќимаселесбопжамырады». Єлгінде ѓана туѓан µлкесініњ тамылжыѓан т‰ніне, алќаракµк аспанына талмаусыра кµз тіккен Ќажым±раттыњ есіне алмаѓайып кезењніњ аласапыран уаќыты, соѓыспен т±спа-т±с келген жастыќ шаѓыт‰скенде, денесіт‰ршікті. Жањаѓанакµњілінежылук±йып, ж‰регінен±рсыйлаѓандайболѓан табиѓат кµрінісі де кейіпкер ойымен астасып, ќуќыл тартќандай с‰рењсіз к‰й кешкен. Жігіт кµњілк‰йініњ пєс тартќан сєтін жазушы табиѓат єлеміндегі µзгерістермен шебер ќиюластырып, шыѓарма окиѓасыныњ ары ќарай ќалай µрбитінін, µріс алатынын оќырманѓа жымын білдірмей ањѓартып т±рѓандай єсер ќалдырады. Табиѓат ќ±былысы адамныњ сана-сезіміне, ойына єсер ете алатынын жазушытабиѓит‰рдебоямасызжеткізеді. Сюжеттіњµрісалуына, дамуынасептігібарішкіиірімдер µнер туындысына тєн ‰лгіде шебер ќолданылып, роман тынысына серпін береді. Колхоздыњ азынаулаќ малына жем-шµп єкелемін деп жолѓа шыќќан Ќажым±раттыњ жалѓыз µзі єбден титыќтап, арып-аршыѓансєтіндетабиѓаттыњдаќатќылданып, ќатуланыпт±рѓанынавтор: «Шањыраќм‰йізпар µгіздіњырѓалањ-ырѓалањ ж‰рісі, толќындалыќсыѓанќайыќтайизењ-изењ ш±лѓыѓан шана шаршаѓан жігіттішаламасќыпмаужыратабастады. Шырша мен ќараѓайлы жыныстан шошайып ќана ќылтиѓан шыњ-ќ±здардыњ ±шар биігі де тењселіпт±рѓандайеді. Малаќайыныњмилыѓынанк‰нсыѓалады; оныњдашартабаѓыќызылтастай кірпік ќаќпай ќатып ќапты. Аспанныњ т‰сі бµлек, жап-жасыл екен, мынау ќ±лазып йен ќалѓан д‰ниеніњ к‰њіренген суыќ к‰мбезі секілді» -деп суреттесе, «Ќырќадан ќ±лыќтанып ай туѓан. Кµз жетер аймаќтыњ рењі кашып, с±рѓылт т±ман басќандай аспан шелдене ќалды. Тас ќамау с±р шатќалдыњ ањѓары б±рынѓыдан да азынап кеткен секілді, тас керењ д‰ниеніњ ызѓары жабырќау кµњілге иыѓындаѓы ќаптан бетер зілді еді» -деп кейіпкер кµњіл-к‰йініњ зілмауыр тартуын табиѓат ќ±былысындаѓы µзгерістерімен ќабат ала отырып, оќиѓа барысын, дамуын ќоюлата т‰седі. Б‰кіл кіренібірµзітиеп, иеболыпкележатќанЌажым±ратосыныњбєрінкім‰шін, не‰шіністепж‰ргені ойынат‰скендесерпілгендей, б‰кілауылдыњшањыраѓынбірµзітірепт±рѓанынсезінгендейболады. Тарыѓып-зарыѓыпотырѓанелдіњ‰мітінаќтауѓа, кµњіліндемдеугеµзініњде‰лесібарынескеалѓанда, жігітбойышымырлап, ойышыѓандапкетеді. Бойынерекшесезімгебµлеп, б‰кілд‰нием±ныњісіне ќуана ќол соќќандай, тіпті «жымыњдаѓан аспан да манаѓыдай емес, жайдары. Шана сыќырымен жарысќан м±њды бір сарын боз аспанныњ мµрінен тамып т±рѓандай. Аяќтыњ сырќаты, ќардыњ талѓаныда±мытылып, кµњілдегіболмашыкірбіњдекµшіпкеткен». КµзалдынакµлбењдепЗылихабейнесікелді. Аяѓыныњауырлыѓынаекі-‰шайдыњж‰зіболѓанын ойлады. Ауылдаѓышал-кемпірлергебас-кµзболыпќанаќоймай, ќандайдабірауырістіњбасындабел шешпей, ер-азаматтарша іс-єрекет етіп ж‰ргені жанына батты. Дегенмен, дєл ќазіргі сєтте Зылиханыњ б±дан басќа с‰йенері, сенері жоќ екенін ойлаѓанда, кµњілі бір ќ±лазып, бір шалќыды. Мынау ќайнаѓан µмірдегі, д‰ниедегі баянсыз тірліктен ќ±тќарып, тіршіліктіњ мєні, µмірдіњ єніне жеткізернаѓызбаќыт±рпаќ, балаекеніесінет‰сіп, кµњілініњкірішайылѓандай. «Жалѓаныњжалпаќ екеніендібіліп, д‰ниеніњкµркіендіѓанаажарынакірдімедегенжігітќазіртауќопарыптастауѓа, ел ‰шінжан-пидаетугеєзір, каншаќиындыќкешсењдеµмірдіњбаќытыда; базарыдаосымадепкалды. Зылиха ж‰кті болѓаннан бері б±рынѓы ‰йірсектігі мен ќ±штарлыќ сезімінен кµрі жанашырлыѓы басым. Баладегеншіркінжармахаббатынандаыстыќ, єрітєттілеуме, ќалай?... Єйтеуірсоњѓыкезде ќиялшылболыпалѓан, тікмінез±рыншаќтыѓынанкµњілшектігікµбейіпкетті». АвторАлтайдыњѓажайыпс±лулыѓыменќатар, оныњжадапж‰деген, талан-таражѓат‰скенауыр халінедеаянышбілдіреді. Біркездеріжайќалѓаннуµлкеніњадамдардыњсалѓырттыѓынан, табиѓатАнаѓадегеннемќ±райлыѓынанболар, тозуѓаайналѓанбет-бейнесіндекµзалдымызѓаєкеледі. «Алтай шынында ж‰деп калѓан екен, ±старамен сыпырѓандай аѓашын отап єкеткен таз тµмпешіктер, єр томары бір аѓаштыњ моласыњдай ќ±лазып жатќан ќ±ла жондар, µркеш-µркеш таулардыњбасытаз, иегікµптенќырынбаѓанкµксаѓаладамныњ±ртындайкедір-б±дыр, ортанбелінде селтиген мысыќ м±рттай ала ш±бар аѓаш ќалыпты, шанжау-шанжау жетім ќараѓайлардан басќа Б±ќтырмабойындаѓыµзектедедымжоќ, олардыњµзідебіріќисыќ, бірішолаќешкімніњкажетіне жарамай ж±ртќа тастап кеткен ж‰н-ж±рќаныњ ж±рынтыѓы секілді. Ќажым±рат жастыќ шаѓыныњ белгісін таба алмай келеді». Одан єрі автор ќолдан жасалѓан ќысастыќтыњ, талан-таражѓа салудыњ т‰бі неге соѓатынын мењзеп, «-Жер ќалмады!-деп кейіді Єлм±рат. –Жазыќ т‰гілі тепсењніњ бєрін кµртышќаншатепкілептауыстыќ. Алпайдасыбоќќат±рмайды. Артымыздыжауыпт±рѓантекмал» деп табиѓаттаѓы, экологиядаѓы ж±тањдыќты адамдардыњ тіршілігімен, іс-єрекетімен байланыстырады. Табиѓаттыњ да ќоѓамныњ бір бµлшегі екенін, егеронык‰тпесе, аяламаса, ќ±ритынын, тозатынынавторєдемісездіріп, ќатпарыќалыњсауалдыњзауалыауырекенінайтыпотыр. 117 Б‰гінгі тањда ѓаламдыќ проблемаѓа айналѓан б±л мєселеніњ бастауы кешегі к‰ндерде жатќанын Ќ.Ысќаќов µткен ѓасырдыњ 60-жылдарында-аќ ањѓарып, ±рпаѓына ±ќтырып отырѓандай. «Кемеркемерболыпкµз±шынадейінсозылѓаннуорманнынтµбесісарык‰здіњшап- шаѓырмењсізаспанымен±ласыпжатыр. Жауыннансоњд‰ниешытжањатазарыпкалѓан. Борыќпенµзектегішањдаќтыњ ескі ќылтанаѓы ќайта кµктеп, су тиген барќыттыњ т‰гіндей ќ±лпырып шыѓа келіпті. Мизам басын ш±лѓытып салќын самал еседі. Телеграф сымдары сарнап т±р. Телеграф баѓандарыныњ гуілдеген ќоњыр ‰ні Ќажым±рат кµњілініњ ќимас м±њын шерткендей бебеу ќаѓып тынар емес». Автор туѓан ауылына жиырма жылдан соњ ќайта оралып, саѓына табысып, кµњілін жібітер елі барын, артына аландатар атамекені, ќара орманы барын медет етіп, ќимай ќоштасып бара жатќан Ќажым±раттыњ ала-ќ±лањкµњілін, алаб±рткансезімін, ішкісезімбуырќаныстарыноныќоршаѓантабиѓатќ±былыстарымен бірлікте ала отырып жырлайды. Саѓыныш, м±њ єрбір адамѓа тєн сезімдер гаммасы — мылќау Ќажым±ратќа да тєн екендігін бар бояуымен ашып кµрсетеді. Ќаршадайынан таѓдырдыњ тауќыметіне ±шыраѓан, адасќан, жол іздеп тарыќќан, ќайта табыскан, баќытына «ќолы жеткен» Ќажым±рат µмірініњ, таѓдырыныњ терењ оймен, µзіндік пєл сапасымен берілуі, адам таѓдыры, адамдар арасындаѓы тењсіздіктіњ, оны ішкі иірімдері мен сыртќы бітім болмысынын табиѓат ќ±былыстарымен егіздіњ сыњарындай µрілуі, бас кейіпкер Ќажым±рат таѓдыры арќылы адал, таза ењбек адамыныњ, ќарапайым жанныњ бейнелеуі, сол арќылы ќоѓамдаѓы єділетсіздікке, тењсіздікке, т‰рлі кеселдерге ќарсы мінез кµрсетуі, адам психологиясыныњ, жан сезімініњ шебер кµрсетілуі, кейіпкерлер таѓдыры арќылы ќоѓамдаѓы ірілі-±саќты кемшіліктердіњ сыналуы, адам таѓдырына немќ±райлыќќаќарсык‰рес, романдаѓыќилытаѓдырлар, ќилыхарактерлерарќылытєнжарасыбітсе де, жанжарасыбітпейтінінрухыбиік, ж‰регітазаадамдарарќылышынайысуреттеуі, міне, осыныњ бєрі — жазушыЌ. Ысќаќовтыњ «Т±йыќ» романыныњбастыбояуы, тоѓысарарнасы. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. АймауытовЖ. Аќбілек: роман. -Алматы: Раритет, 2003. - 240 бет. 2. ЫсќаќовЌ. Ќараорман. –Алматы: ¤лке, 2005.-368 бет. Мекебаева Л., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ доценті,, филология ѓылымдарыныњ кандидаты ХХЃАСЫРБАСЫНДАЃЫЌАЗАЌРОМАНДАРЫ: ¤МІР ШЫНДЫЃЫ МЕН К¤РКЕМДІК ШЕШІМ Ќазаќ єдебиетініњ даму арналарынан проза жанрыныњ баѓыт-баѓдарламаларымен бірге – "жања дєуірэпопеясы" (В. Белинский), "±лыєњгіме" (А. Байт±рсынов) – депбаѓаланѓанроманныњдабітімболмысы, жанрлыќ-кµркемдік ќырлары, т±тастай табиѓаты терењ танылады. Сонымен ќатар ќазаќ єдебиетінде роман жанрыныњ тарихы мен теориясы таќырып табиѓатымен, мазм±н, т‰р ерекшеліктерімен, суреткерлік єдіс-тєсілдермен де дараланды. Романда суреттелінетін дєуір дидары, ондаѓы µмір шындыѓы мен кµркемдік шешім сипаттарын ашуѓа арналѓан ењбектер туды. Олар баяндау ‰лгісінеќарайєлеуметтік, мемуарлыќтарихи, отбасылыќ-т±рмыстыќ, алпоэтикалыќбітімінесєйкес роман-пародия, роман-гротеск, таќырыбына ќарай жастыќ, махаббат, µндіріс, колхоз, соѓыс т.б. болып ж‰йе ќ±райды. Б±дан басќа ашыќ, жабыќ романдар, саяси-философиялыќ, мемуарлыќ, лирико- драмалыќроман, роман-зерттеу, роман-памфлет, роман-сапарнама, роман-трагедият.б. т‰рлері дебар. Осы секілді µзгешеліктер єлем єдебиетінде, орыс ќаламгерлерініњ шыѓармашылыќтарында да кењінен±шырасады. Єдеби-ѓылымиењбектерде –реалистікпсихологизм, романтикалыќпсихологизм, реалистікшындыќ, атау, ±ѓымдаркµптепкездеседі. Демек, б‰лроманжанрыкењтыныстыболуымен бірге єр алуан амал-тєсілді, єдіс-баѓытты кењінен ќолдануѓа да м‰мкіндіктері мол деген сµз. ПрофессорБ. Майтановтыњзерттеу-салыстыруларында: "Достоевскийшыѓармашылыѓыныњ±тымды, жањашылдыќ ќырлары, ал Толстой шыѓармашылыѓыныњ сын кµзбен баѓаланатын т±стары єдебиет тарихынан белгілі. Барша классиктердіњ м±расы жекелеген ‰здік жетістіктері мен ќымбат дєст‰р 118 ‰лгілерінбайытат±рып, єрбаѓыттаѓык‰рделітыњидеялыќ-кµркемдікізденістергетосќауылболып кµргенемес," – дейтінідесондыќтан. Оныњтаѓыда: "Достоевскийдіњ µздері ‰шін мањызды ќырынан ±ѓынып, рухани ±стазы санаѓан Джойс, Кафка, Пруст, "жањароман" µкілдерісияќты "санатасќынын" пірт±татынмодернистерменбірге XIX ѓасыр классиктерініњ шыѓармашылыѓындаѓы жетістіктерді жања дєуір биігінен жањѓырта пайдаланатын М. Горький, М. Шолохов, Т. Драйзер, К. Федин, А. Толстой, Л. Леонов, А. Фадеев, Э. Хемингуэй, У. Фолкнер, Я. Кавабата, Г. Белль, Р.Роллан, М. Єуезов, Ш. Айтматов, Ю. Бондарев, В. Распутин, Э. Ветема, Р.Салури сияќты ќаламгерлер ќоѓамдыќ-саяси, моральдыќ-эстетикалыќ аќиќаттарды терењ д‰ниетанымдыќ позициядан суреттеуге µнердіњ "тектік белгісі" – психологизм принциптерін жанр сипаттарына сєйкес соны стильдік наќыштар арќылы байыта т‰сіп отыр" деуі де осыѓан байланысты [1, 7 б.]. ¦лттыќ сµз µнері тарихында ќазаќ прозасыныњ, соныњ ішінде роман жанрыныњ таќырыптыќ, кµркемдік-стильдік µзіндік ерекшеліктері жетерлік. Айталыќ, М. Дулатовтыњ "Баќытсыз Жамал", Т. Жомартбаевтыњ "Ќыз кµрелік", С. Кµбеевтіњ "Ќалыњ мал", М. Кµшімовтіњ "М‰њлы Мариям", С. Торайѓыровтыњ "Ќамар с‰лу", "Кім жазыќты?", С. Сейфуллинніњ "Тар жол, тайѓаќ кешу", С. М±ќановтыњ "Адасќандар", Б. Майлинніњ "АзаматАзаматыч", С. Ерубаевтіњ "Меніњќ±рдастарым" т.б. шыѓармаларда жања уаќыт тынысы, µмір шындыѓы, адам мен оныњ іс-єрекеттері наќтылы суреттеледі. Єсіресе, С. Сейфуллинніњ "Тар жол, тайѓаќ кешу", С.М±ќановтыњ "Адасќандар", Ж. Аймауыт±лыныњ "Ќартќожа", "Аќбілек" романдарында – ќазаќ µмірі мен т±рмысы, 1916 жыл оќиѓасы, кењестіккезењніњалѓашќыжылдарындаѓыуаќытпенкењістікерекшеліктері, таптыќк‰рес пент±ѓырлыт±лѓалартаѓдыры, адамдыќіс-єрекетпенс‰йіспеншіліксыр-сезімтартымдыдакµркем суреттелінеді. Ќазаќ прозасындаѓы м±ндай ‰лгі-‰рдістер кейінгі т±старда да жарасымды жалѓасын тапты. Халыќтыњ дєст‰рлі мєдениетініњ небір єсем, ѓибратты ‰лгілері, олардыњ кейбір негізгі µлшемдері ќазаќєдебиетініњкµрнектіµкілдеріМ. Єуезовтіњ, С. М±ќановтыњ, Ѓ. М‰среповтіњ, Ѓ. М±стафинніњ ‰лкен кµлемді эпикалыќ шыѓармаларында суреттелініп отырѓан кезењніњ шындыѓын танытудыњ басты ќызметін атќарады. Ќазіргі к‰нгі ќазаќ тарихи романы саласында М. Маѓауинніњ "Аласапыран", Є. Кекілбаевтыњ "‡ркер", "Елењ-алањ", С. Сматаевтыњ "Елім-ай" жєнебасќашыѓармаларда белгілітарихиоќиѓаларменќатархалыќтыњєдет-ѓ±рпыменсалт-дєст‰рідекењсуреттеледі. Белгілі кезењніњтарихишындыѓыменќатаррухани, мєденибейнесідекµркембейнеленеді [2, 72 б.]. Ќысќасы, ќазаќ романы арќылы дєуірдіњ ‰нін, уаќыт бедерін, µмір шындыѓы мен т±рмыс сырларын кењ кµлемде танып-таразыласаќ, танымал т±лѓалардыњ ел алдындаѓы ќарыз-парызын, игіліктіістерінжан-жаќтыкµріп, сезінерімізхаќ. Ќазаќ прозасыныњ бастапќы кезењдерінде – Абай ќара сµздерініњ, Ыбырай єњгімелерініњ єсер, ыќпалымолболды. Сондай-аќ, "БаќытсызЖамал", "Ќалыњмал", "Ќамарс±лу" сындыромандардыњ жарыќкµруі XX ѓасырдыњбасындаѓы±лттыќпрозаныњќалыптасу, дамужолдарынкењінентанытты. Бастыерекшелігі: " ... XX ѓасырдыњбасындажазылѓаншыѓармалардыњкµркемдікдењгейлерієркелкі екені белгілі. Аќынныњ не жазушыныњ білімі мен біліктілігіне, таным µрісіне, шыѓармашылыќ шеберлігіне сай т‰рлі дењгейде жазылуы зањды да. ¤йткені, ол кезде прозамыз ‰йрену, ќалыптасу сатысында еді. Ал олардыњ ортаќ жетістігі б±л шыѓармалардыњ роман жанрыныњ алѓашќы ќарлыѓаштарыболуыменбірге, заманашындыѓынашыпкµрсетудеілкіќадамжасап, прогресшілой-пікірді дєл уаќытында айта біліп, ±лттыќ сµз µнерініњ ќажетіне жарап, кейінгі µскелењ прозамыздыњ дамуынаигієсерінтигізуінде", – еді [3, 104 б.]. ¦лттыќ сµз µнерімізге айрыќша ењбек сіњірген Ж. Аймауыт±лы єлгі жоѓарыда сµз еткен проза жанрындадаµнімдіістератќарды. Ењалдымен, шаѓынжанрданкµлемдіроманѓадейінµнімдіењбек етті. Соныњішінде 1916 жылоќиѓасыменќазаќєйелініњµміртаѓдырынарќауеткен – "Ќартќожа", "Аќбілек" романдарыныњалатынорныда, мањызыдазор. "Ќартќожа" романы 1926 жылыЌызылордаќаласындажарыќкµріп, ондад‰рбелењжылдардаѓы ќазаќ µмірі, єлеуметтік-ќоѓамдыќ жаѓдайлар, ќыр кµріністері, ондаѓы кедейдіњ т‰рмыс-тіршіліктері кењіненкµрсетіледі. Роман табиѓаты мен кµркемдік-стильдік сипаттары туралы академик С.Ќирабаев: "Б±л ќазаќ кедейініњ µмірін, оныњ єлеуметтік бейнелеуге арналѓан ќазаќ єдебиетініњ алѓашќы елеулі шыѓармасы" десе, [4, 6 б.] профессорР. Саѓынбек±лы: "Авторроманныњ‰шбµліміндеЌартќожаныњ адамдыќ, азаматтыќєлемін, жањалыќ-жаќсылыќќаќ±штаркµњілінкезењкелбетінесайсуреттеп, сол арќылыесею, µсужолдарынтартымдыбаяндайды", – депжазады [5,49 б.]. Роман табиѓаты мен жазылу сыр-сипаттарында да µзіндік µзгешеліктер бар. Аќын-ќаламгер Д. Єбілев "Ж‰сіпбек аѓа" атты естелігінде романныњ жазылу тарихынан былай деп бірсыпыра 119 маѓл±маттарбереді: "Нежазѓалыж‰рсіњ? Неніµрнектепжатырсыњ?" депс‰раѓанС. Дµнентаевтыњ с±раѓына Ж‰сіпбек: – Екі романѓа ойым бар, Сєбит! Бірініњ аты – "Ќартќожа", екіншісініњ аты – "Аќбілек" болмаќ керек. М±нымныњ µзі к‰лкілі-ау деймін. Ќ±рсаќта єлі ќимылдай да ќоймаѓан балаѓаатќойѓанєкетєріздібопотырмын-ауµзі... Сєбит: – Ондай перзентке б‰кіл ел боп зєруміз ѓой. Перзентіњніњ екеуініњ аты да періштеніњ ќ±лаѓынашалынсын! Маѓазаѓа: – Єлгі ... ертегіде "Ќартќожаќ" батырмаоныњ? Ж‰сіпбек: – Ертеде Ќарт ќожаќ емес, Маѓа. Б‰гінгі Ж±ман аќсаќалдыњ баласы – Ќартќожа. Білесіз. ¤зіњіздіњЌартќожањыз. Маѓа: – Соныроманетпексіњбе? Ж‰сіпбек: – Ия, Маѓа! Гєп, міне, сіздіњосытањдануыњызда. Тасќаылѓиќынашыѓабермей. Шынаршыѓаруымызкерек. Кешегіµміршиырынанб‰гінгіµмір туралы. "Ќартќожањтуады... 1916 жылѓыкµтерілісесіњіздеме? Алабастауындаѓыкµтеріліс... Сонда кµтерілісшілерішінде, кµтерілістіњмєнінєліт‰сініптеболмаѓан, босањ, момын, уызжігітЌартќожа, кµтерілісшілер тарай бастаѓанда салы суѓа кетіп, арыќ торы байталына солбырайып мініп, солѓын тебініп ‰йіне ќайтып бара жатќан Ќартќожа 1920 жылы апрель айында С±лтанмахм±ттыњ кµњілін с±райбарады. СондаорысшаоќуѓаС±лтанмахм±тќауєдебереді. АртынанЌартќожаОмбыѓаоќуѓа кетіпті. Рабфакќат‰сіпті. Ендісоныњбылайѓыжєйінсµзетпекпін... Жазабастасамдажазымбаспау ‰шінаяќтауынасыќпаймын". Ќартќожа бейнесі – б‰кіл ќазаќ кедейініњ жиынтыќ бейнесі. Осы бейненіњ ішкі тілінде ќазаќ халќыныњфеодалдыќќоѓамдакµргензорлыќ-зомбылыѓыда, елбилеген, елбасќарѓанданалыѓымен батырлыѓыда, жањазаманлебізінсезініп, к‰ресеалатынќадір-ќасиетінкµреміз. "Ќартќожа" романында±заќзаманхикаясыбаяндалады. Іріт±лѓалар, мыќтыхарактерлер, мінезќ‰лыќтарбар. Ескініњµшіп, жањаныњµсіпкележатќанзаманындак‰рескерлікдєрежегекµтерілген Ќартќожадай ќажырлы жанмен танысамыз. Ќартќожаныњ кµзќарасындаѓы, д‰ние танымындаѓы ‰лкенэволюциянанымдыдамыпотырады. Б±ѓанроманныњсоњѓыбµліміндеЌартќожаныњ – саяси к‰рескер, ќоѓамќайраткеріретіндекµрінуідєлелболаалады. Ќартќожаныњµсіп-жетілуі, ќалыптасуы – романныњµзектіжелісі. Оныњіс-єрекеттерінб±ларада т‰гелайтыпшыѓум‰мкінемес. А. Зейнуллинаайтќандай: "Оќиѓажелісі – феодализмтопыраѓында, феодализмдєуіріндеµміркешкенадамныњќазаќдаласындаѓыѓажайыпќ±былыстардыжітіањѓарып, жањаадамныњќандайќат-ќабатжаѓдайдаќоѓамдыќ, таптыќ, аѓартушылыќидеяѓаќарайжылжуыныњ зањдыжолыбаяндалады". М±ныњбєрісайыпкелгенде, Ќартќожаныњж‰ріпµткенжолы, µмір-таѓдырыарќылыкµркемде кестелі, кемел суреттелінеді. Жазушы ќолтањбасынан µмір-т±рмыстыњ сырлы суреттері, ой-сµз ж‰йесініњ‰йлесім-µрнектері, стильс±лулыѓыерекшесерпінмен, шабытпенбаяндалады. Романныњ µріс-арнасынан Ќартќожаныњ бойындаѓы ќасиет, ерекшеліктер терењ танылады. Єсіресе, Ќартќожаныњ білім-µрісі мен саяси кµзќарастарына "Табан жалтыратты" тарауы арќылы б±рынѓыдан да жіті кµз жеткізер едік. Осындаѓы "Алаш ќаласы", "Алашорда" мекемесіне ќатысты роман желілері 20-жылдар оќиѓасын еске т‰сірсе, басты т±лѓаныњ іргелі аќыны С±лтанмахм±ттыњ ж‰здесуіт.б. жайларкезењшындыѓынтануѓа, таптыќк‰рестіњсыр-сипатынашудакµпкµмегібар. Жазушы игерген єдеби єдіс µзініњ стилімен, µзініњ тіл µрнегіне ќатысты ерекшелігімен т±тас бірлік тауып, шыѓарманыњ идеялыќ, кµркемдік сапасын аныќтаѓан жаѓдайда, сол сапаныњ белгісі шыѓарманыњ мазм±ны мен пішінініњ жарасымды бірлігі деп ќаралѓан. Єдеби єдісті жазушыныњ жалпыд‰ниетанымынасайµмірдікµркемдікзањыменигеружолыдепбілуімізкерек. Ќорыта келгенде, Ж. Аймауыт±лыныњ "Ќартќожа", "Аќбілек" сындыромандарыќоѓамдыќєлеуметтікќ±былыстарды, µмір-уаќыт шындыќтарын, ќазаќауылындаѓыдєст‰рµнегелерін, т±рмыссалт суреттерін басты т±лѓалар (Ќартќожа, Аќбілек) тµњірегінде топтастырып, сол арќылы адам єлемінењбегіменмаќсат-м±раттарынкµркем, нанымдыбаяндайды. Жазушыныњ "Ќартќожа", "Аќбілек" романдарындаѓыкµшпеліµмірдіњкµріністері, µміршындыѓы менуаќытсырларытарихидєлдікке, аќиќатжайттарѓанегізделеді. Ќартќожа жолы мен Аќбілек єлемі – ќазаќ халќыныњ басынан µткерген єр алуан ќ±былыс, кµріністермен‰ндес, сєйкестіктесуреттелінеді. Жазушы ењбегі мен шыѓармашылыќ ізденістерінен µмір шындыѓы, оны кµркемдікпен игерудіњ алуан ‰лгі-µрнектері бар. Халыќ єдебиетініњ ‰лгілері, адами ќ±ндылыќтар мен µмірдіњ шынайы шындыќтары кењінен орын алѓан "Ќартќожа", "Аќбілек" романдары – ќоѓамдаѓы адам факторын, адамгершілік-руханимєселелерді, ењнегізгісі, ќазаќ халќыныњ ќиын да к‰рделі кезењдерін кµркем, шебердешешенсµзетеді. 120 "Ќартќожа", "Аќбілек" романдарыныњ рухани байлыѓы – халќымыздыњ µткен µмір-тарихы туралыкµркемдеж‰йелібаяндап, ондаѓыбастыт±лѓалардыњ (Ќартќожа, Аќбілек) адамиєлемімен азаттыќты ањсаѓан асыл бейнелерін, сол жолдаѓы саналы да сапалыќ ќырларын кењ кµлемде керсеткентаѓылымдытуындыларќатарынажататынытолыќтанылады. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. МайтановБ. Ќазаќроманыжєнепсихологиялыќталдау. – Алматы: Санат, 1996. – 335 б. 2. ДєдебаевЖ. ¤міршындыѓыжєнекµркемдікшешім. – Алматы: Ѓылым, 1991. – 360 б. 3. Єбдіман±лы¤. XX ѓасырдыњбаскезіндегіќазаќєдебиеті. – Алматы: Ќазаќуниверситеті, 2002. – 104 б. 4. АймауытовЖ. Шыѓармалары. -Алматы: Жазушы, 1989. - 345 б. 5. Саѓынбек±лыР. Ж‰сіпбекАймауыт±лы (¤міріменќаламгерлікхаќында). – Алматы: Рауан, 1997. – 102 б. Т‰сіпхан Н., Ќазаќ єдебиетініњ тарихы жєне теориясы кафедрасыныњ оќытушысы ЃАББАСТОЃЖАНОВТЫЊ «ЄДЕБИЕТЖЄНЕ СЫНМЄСЕЛЕЛЕРІ» ЕЊБЕГІНІЊМЄНІ Ѓаббас Тоѓжан±лыныњ артында ќалѓан єдеби сын м±раларыныњ ішіндегі ењ бір шоќтыѓы биік ењбегіол – «Єдебиетжєнесынмєселелері» дегенкітабы. Таќырыбынаќарапішкімазм±ныментаныс емесадамб±лењбектієдебиеттеориясыжєнеєдебиеттанубаѓыттарыбаяндалатынењбекдепќалуы єбден м‰мкін. Біраќ, кітаппен танысќан соњ ол пікір м‰лдем басќа жаќќа µзгереді. ¤йткені, м±нда Ѓаббас єдебиеттіњ теориялыќ мєселелерімен ќатар, кµп бµлігін сол кезде аты шыќќан, жазушылыќ келбеттері ќалыптаса бастаѓан аќын-жазушыларѓа айтќан µз сынымен толтырады. Барлыѓы 192 беттіккітаптыњбасынанаяѓынадейінпролетариатєдебиетіќалыптастыма, ќалыптаспадымадеген с±раќтарѓажауапіздеп, ќазаќсоветєдебиетініњж‰ріпкележатќанжолына, беталысынабаѓабермек болады. Єрине, б‰гінгікµзќараспен, ±лттыќд‰ниетанымт±рѓысынанќараѓанадамѓаТоѓжановењбегініњ ерекшеєсері, берермєліметіазсияќтысезілуідеѓажапемес. Біраќ, єдебиеттарихыдаел, ±лттарихы сияќты т‰гелдей зерделеуді ќажет етеді, сонымен ќатар ќия тартып, б±рмалауды кµтере алмайды. Алаштанушыѓалым, профессорТ±рсынЖ±ртбайдыњ «Тарихдегенніњµзікейдекµњілшеккеліншек іспетті» дегеніндей єр заман, єр ќоѓамда тарих сол кездегі билік ж‰ргізіп отырѓан ‰кіметтіњ, идеологиялыќорталыќтардыњдегеніменж‰ріпкетеді. Ал, т‰пнегізіµтірікке, жалѓандыќќаќ±рылѓан тарихтыњ келешегі к‰мєнді, ѓ±мыры ±заќќа созылмайды. Б‰кіл єлемді аузына ќаратќан, батыс пен шыѓыссанасып, алыстаѓыАмериканыњадымынањдыпбасуѓамєж‰рќылыпотырѓанКСРОбас-аяѓы бірержылдажоќболды. Ќаталтєртіппенайѓайшыл, ±раншылидеология‰стемдікќылѓанмемлекетті досы т±рмаќ жауы да дєл б±лай тез арада жойылып кетеді деп ойламаса керек. Алайда, тµрт аяѓы кµктенкелгенкоммунизмдіб‰гіндежамандаушылар, даттаушыларµтекµп. Тіпті, кешегікоммунист аќсаќалдар да, шенді-шекпенділер де µткендеріне лаѓынет айтып, ќайтып келмеуін тілейді. Кейде соныњ кесірінен де кењестік дєуірге ќызмет ќылѓан, оныњ ќазаќ даласына тезірек орнауына ж±мыс істеген ќоѓам ќайраткерлерін, аќын-жазушыларды ж±дырыќ астына алушылар сањырауќ±лаќтай ќаптап алды. Біліп айтса, ќандай да бір дерекке с‰йеніп айтса т‰сінуге болар еді. Ал, естігенін кµргендей, оќыѓанын дєл сол арада µзі болѓандай жазатындарѓа не жорыќ? Осындай шабуылѓа Ѓаббас Тоѓжановтыњ да тап келгені рас. Єлі к‰нге дейін оныњ ењбектері жарыќќа шыќпай, зерделенбей, ѓылыми айналымѓа т‰спей келе жату себебі де осындай жазѓырушылардыњ кµптігінен деп білеміз. Єйтпесе, ќаншажерден±лтшылдардысынады, оларданќателікіздеді, тілегінт‰сінбедідеген к‰нніњµзіндедеєдебиеттанутарихыµзініњж‰ірµткенжолынабаѓдаржасаумаќсатындаолењбектердібіркереккежаратуытиіседі. Ѓаббастыњ «Єдебиет жєне сын мєселелерін» зерделеп оќыѓан жєне оѓан єділ баѓасын берген ѓалымдар саусаќпен санарлыќ. М±нда біз «єділ баѓа» тезисін Ѓаббасты маќтау жµнінде, не даттау жайында ќолданып отырѓан жоќпыз. Керісінше, ењбектіњ ѓылыми негіздері ќандай жєне саяси тілекпен жазылса да сыншыныњ білім дєрежесі, сыншылыќ ќарымы ќай жерден кµрінеді дегенге ‰њілеќараѓанѓалымдардыайтыпотырмыз. 121 Ѓаббас кітабына сын айтќан, пікір білдірген алѓашќы ѓалымдардыњ бірі ќазаќ єдебиеттану ѓылымыныњ ќара нары, єділ тµрешісі профессор Бейсенбай Кенжебаев болды. Ол кітаптыњ жетістіктері мен кемшіліктерін санамалап, ќысќашасынимаќалажазыпты. Алдымен, солмаќалаѓа шолужасапбайќайыќ. М±ндадатаѓыбірескерержайтбар. Маќала – Ѓаббасењбегінесынайтушы БейсенбайКенжебаевтыњдажаскезі, албыртшаѓындаѓыпікіріеді. Б.КенжебаевалдыменЃаббаскітабыныњжарыќќашыќќанына, єдебиетсынытарихындаб±рынсоњдыболмаѓанењбекекенінбасаайтыпµтеді. «Ѓаббастыњб±лкітабы – єдебиет, сынжµнінде‰лкен олжа, ірі табыс. Ѓаббас кітабыныњ мањызын талдап айтсаќ: бірінші – Ѓаббас кітабында ќазаќтыњ ќазіргі єдебиеті мен аќын-жазушыларыныњ барлыѓына да ќысќаша шын Маркс кµзі, партия баѓытымен сын берілген. Былайѓы сыншыларѓа, сын жазамын деп талаптанып ж‰рген жастарѓа Марксжолыменсынаудыњнысанасын, єдісінкµрсеткен», – дейді. [1] Осыт±сташаѓынболсадабірмєліметтіќосакеткенжµнсияќты. Ол – атаќтыжазушы, академик Ѓабит М‰сіреповтіњ де Ѓаббас Тоѓжан±лыныњ «Єдебиет жєне сын мєселелерін» сынаѓан сµздері. 1932 жылы 4 тамызда «Ењбекші ќазаќ» газетіне Ѓєбит Махм±т±лы «Єдебиет айтысына» дейтін бір маќала жазады. Жазушы Ѓабит М‰сірепов маќаласыныњ таѓы бірер т±сында Ѓаббасќа ќарата сын сµздерінќадапµтеді. Єсіресе, «Єдебиетжєнесынмєселелері» дегенкітабынаќарастымынаайтќаны сол кездегі саяси кµзќараспен ќараѓан адамѓа тіптен «ащыраќ» болып тиетін секілді. Ол: «Єрине, Ѓаббасжањапікірайтуданаман. Б±лертеденбергі±лтшылдардыњ, Ысмаѓ±лдыњ «жоѓы». Оданкейін µзініњ жоѓы, соны дєлелдеп отыр. Біраќ, б±л пікірмен жиырма тоѓызыншы жылы жарыќќа шыѓуы Ѓаббасќаерсірек. ЕгерЃаббастыњкітабынжиырматоѓызыншыжылы±лтшылдардыњбіріжазса, оѓан жарасыпт±рареді. Керекболса, ашыќтанашыќайтуѓаоныњтілідек‰рмелереді, ±рлапайтареді», дейді. [2] Яѓни, Ѓабит М‰сіреповтіњ Ѓабас Тоѓжан±лыныњ «Єдебиет жєне сын мєселелері» деген кітабынаќатыстыпікірінсиырќ±ймышаќтатыпболсада «±лтшылдыќтыњ сарќыны, солардыњойы» депотырѓанысезіледі Б±л кітап µзі 1929 жылы Ќызылордада шыќќан. Б‰гінде Алматы ќаласындаѓы ¦лттыќ кітапхананыњ «сиреккітаптаржєнеќолжазбаќоры» бµліміндетекбірѓанаданасысаќталѓанекен. Оныњ µзінкітапханаТ‰ркіменстаннаналдыртсакерек. Ары-беріаќтарып, беттерінпараќтапќараѓанадам ењбектіњтиянаќты, айтаройынжеткізебілген, дєлелдерінµзпікірібойыншажетікмењгереалѓанын кµререді. Жалпы, кітап 8 бµлімнент±рады. Алѓашќыкіріспеорнынажазылѓан «Екініњбіріаќынболама?» дегентеориялыќаныќтамасында сыншы «Екеу» мен (АбдоллаБайтасовпенДаниялЫсќаќовбірігіпжазѓанмаќалаларындаєрдайым осы б‰ркеншік есім пайдаланылѓан – Н.Т.) Сєбит М±ќановтыњ аќындыќ µнер жайындаѓы айтыстарынсынѓаалады. ОндаЃаббас: ««Екеу» аќындыт±рмысынанбµліп, аќынныњќандайаќынболуын, аќын сезімініњ к‰ресіне байласа, мейлі ќиялшыл, мейлі уайымшыл аќын болсын, мейлі наѓызшыл аќын болсын, жаратылысында осындай болады. Аќылы к‰шті болса наѓызшыл, материалист аќын, сезімік‰штіболсауайымшыл-ќиялшылаќынболадыдесе, Сєбитаќындыќты‰йренугеѓанатірейді. Етікші, иші, диќаншылардыњ аќыннан т‰к айырмасы жоќ, миындаѓы аќындыќ бµлшегін ќозѓап жіберсе, аќын болам деген кісі аќын болады дейді. «Ж‰сіпбектіњ сыны, Маѓжаныњ аќындыѓы туралы» деген кітабымызда б±л мєселе туралы µз пікірімізді ќысќаша жазѓан едік. Сол пікірімізді таѓыайтамыз: «Аќынµлењ, єњгімежазсапернемен (образбен) жазады. Кµзікµргенді, кµњілісезгенді µзініњ сол кµрген, сезген т‰рінде жазады. Аќын ќарапайым жазушылардай (публицистердей) сµзін дєлелдеп, толѓап, ойлап т±рмайды. Наѓыз аќындар µзініњ айтайын дегенін суретті, єдемі сµзімен м±њдык‰йді, сырлыжырменайтады. Алдыменоќушыныњж‰регін, сезімінќозѓайды. «Аќынныњсµзі аќылѓа, ойѓаќонбайды. Алдыменадамныњсезімінќозѓайды. Сезімкµњілінеќонады» (Плеханов)». Екініњбіріаќынболаалмайды. Аќынболу‰шінадамдааќындыќќуатболуыкерек. Аќынµлењін аќылѓа салып отырса ол µлењ болып шыќпайды. Кµркемдігі µшіп, µлењніњ аяѓы ±йќастыѓы, µлшеуі келгендігі ѓана жетпейді. Дєлелдеймін деп, ќ±рап, жамап келтірген пернеде єдебиет пернесі болмайды. Б±лай жазѓан аќын аќын емес», – деп, т±жырымдайды Ѓаббас. [3, 10 б.]. Б±л сµздерін орыстыњ єйгілі єдебиет сыншылары Белинский, Плеханов сµздерімен наќтылап отырады. Ѓаббас Тоѓжан±лым±нда «шынаќынешќашанк‰шеншектікєрекетке, жоќтанќ±рап, ±йќасіздепсандалуѓа бармайды, керісіншетµгіліп, бірденжазады» дейтінойларынаныќжеткізебелген. Ѓаббас кітабыныњ бірінші тарауы «Ќалай сынауымыз керек» деп аталады. Осы с±раќќа сыншы алдыменµзіжауапберіп: «Кµркемєдебиеттіќалайсынауымызкерекдегендебіз «сынныњєліпбиін» жазбаќшы емеспіз. Бас-аяѓын атап, ќандай тєртіппен, ќандай формамен сынау керек деп сыншыѓа жазу планын жасап беру іске аспайтын ж±мыс. Ќандай тєртіппен сынайды, ќандай жазу т‰рін ќолданады – олсыншыныњµзеркі», – дейді. [3, 19 б.]. Міне, осысµздерінен-аќЃаббасТоѓжан±лыныњ єдебиет сыны жайында ќасањ ќаѓидамен ж‰рмегенін, білімініњ кµптігін тануѓа болады. Осы 122 тарауда сыншы Смаѓ±л Садуаќасовтыњ, Сєбит М±ќановтыњ сын маќалаларына пікір білдіріп, олардыњсаясижєнеєлеуметтікт±рѓыдажібергенбірер «кемшіліктерін» кµрсетеді. «Єдебиетжєнесынмєселелері» сынкітабыныњ «Ќандайєдебиет‰стемболмаќ, ќандайєдебиетімізбар » делінгенекіншітарауыкµлеміжаѓынанµтешаѓынжазылыпты. М±ндаЃаббаскµптенбері дауболыпкележатќан «пролетариатєдебиетібарма, жоќпа» дегенєњгімегебайланыстыµзойын ортаѓа салады. Ол «орыс єдебиетіндегі ж±мысшы таптыњ ‰лесін айта келе Ќазаќстанда да пролетариатєдебиеті‰стемдікалыпкеледі » дейді. Алайда, сыншы «ќазаќкµменессыншыларыішіндеєлі к‰нгеТроцкийдіњ «пролетариатєдебиетіболмайды» дегенпікірінќолдаушыларбар» дептабады. Ал, ењбектіњ ‰шінші тарауы µзге тарауларѓа ќараѓанда єлдеќайда кењ кµлемді жазылѓан. «Тµњкерісшілаќындарымыздыњкемшіліктері » депатќойылѓаныменсыншыб±лтараудакоммунистаќынжазушылардыњ 1929 жылѓа дейінгі жазѓандарына шолу жасайды. Ол аќын-жазушылардыњ жастайынантымсаясатшыл, ±раншылболыпбаражатќанынаќынжылып, оларѓанаѓызжазушыболуы ‰шінтекєдебиетпенш±ѓылдануыкерекекенінескертеді. «Ќаншаќаќсадыќ, осыбіздіњаќындарымыз µзініњ тиісті ісін істемейді деп. Біздіњ барлыќ аќындарымыз т±рмысты тексеріп, баќылап білудіњ орнына, оќып, ‰йреніп, білім алудыњ орнына, ќалыњ б±ќарамен араласып, байланысты к‰шейтудіњ орнына, сµйтіп наѓыз аќындыќ дауысын шыѓарудыњ орнына шетінен сыншы, саясатшы, ±йымдастырушыболыпкетті », – дейді. [3, 47 б.]. «Єдебиет жєне сын мєселелері» кітабыныњ тµртінші бµлімі «Жас жазушыларѓа» арналыпты. Олардыњ ќатарына Ѓаббас Асќар Тоќмаѓамбетов, Ќалмаќан Єбдіќадыров, Жаќан Сыздыќов, Ѓабит М‰сірепов, Ш±ѓа, Ж±мабай, ЕлжасБекенов, ЃалымМалдыбаев, ¤тебайТ±рманжановтардыжатќызады. Б±лардыњ шыѓармашылыќ ж±мыстарына да ретімен тоќтала келе Ѓаббас жас азушыларѓа алдыменбілімдерінтолыќтырсын, сосыншыѓарманыќалайжазаукеректігіжµніндеєдіс-тєсілдерін ‰йренсіндейді. Ѓаббаскітабындаѓыењµзектітараулардыњбірібесіншітарау. Б±лдаµзкезегіндесолжылдары µте‰лкенайтыс-тартысќат‰скен «Жолбикежазушылар» туралыеді. Осыныµзењбегіндет‰сіндіруді маќсатеткенЃаббас: «Соњѓыкездеріталастаж‰ргенсµздіњбіріосысµз. Кµменесемессыншыларды былай ќойып, кµменес сыншыларымыздыњ µз арасында осы сµзді т‰рліше ±ѓып ж‰рміз. Б±дан екі жыл б±рын Єбдірахман бір маќалаларында «біздіњ аќын-жазушыларымыздыњ 98 проценті жобике» деп еді. «М±хтар, Ж‰сіпбек, Міржаќып, Ќошкелер ќазаќ єдебиетініњ ќол-аяѓы, б±ларсыз ќазаќ єдебиеті ќол-аяѓы жоќ адамдай болады. Б±лар біздіњ д±шпанымыз емес, досымыз. Жања ж±ртшылыќтыњ жазушылары» деп Смаѓ±л жазып отыр. «Жолбикелер тамаќ ‰шін жазатындар. Б±лар тамаѓы тойса Кењесті жаќтайды, ќарны ашса боќтайды («Ењбекші ќазаќ», 19276 №3)» деп Сєбит жазып отыр. «Бізде жолбикелер «Алашордашылар» кесірі ж±ќпаѓан жања жазушылардан, жас жазушыларданшыѓуытиіс. Єйтпесе, «алашорданыњ» шєуілдегі, «топбасары» болѓанадамдарењбекшітопќаешуаќытташынжолдасболыпкетуіќиыныраќболар... М±ндабіргєпболуыкерек» депкµп тарќатыпСєкенжазыпотыр. Осыны жазып отырѓандардыњ бєрі де кµменестер. Єрќайсысы єр т‰рлі жазып отыр. Ќайсынікі д±рыс, ќайсынікіб±рысєлідеекшеп-тењшепбірпікіргекелгемізжоќ. Біздеосытуралыµзпірімізді айтпаќпыз», – деп, [3, 126 б.] мєселеніњ мєн-жайын оќушы ќауымѓа ашыѓыраќ т‰сіндіріп алады. Б±дан кейін Ѓаббас жоѓарыда айтылѓан пікірлердіњ ара-салмаѓын µз ойынша, партия зањдары бойыншаталдайдыда, ењсоњындабарыпµзт±жырымын±сынады. М±ндасыншы «меніњпікірімѓана д±рыс, ќалѓандарынікітеріс» дегенкµрсоќырлыќќабармайды. Алтыншы тарауды Ѓаббас тек ќана «Байшыл жазушыларѓа» негіздейді. Олардыњ ішіне М±хтар ЄуезовпенМаѓжанЖ±мабаевтыжатќызады. Шыѓармаларынталдап, саясижолдарынакµзж‰гіртеді. Алдымен М±хтар жайында бірер пікір білдірген Ѓаббас Тоѓжан±лы оныњ ±лтшыл баѓыттан ауытќымай, коммунистержолынаєлідед±рыст‰спейкележатќанынайтсада, шыѓармашылыќќуатына, дарынына тас лаќтырмайды. Ол М±хтар єњгімелерініњ кемшіліг деп кейіпкерлерініњ кµбі ойдан ќ±ралатынын алѓа тартады. Ал, жетістігіне келгенде: «М±хтар µз тілегінше жасаймын деген типін жаќсы кµрсетеді. Типтеріндегі мінез-ќ±лыќ µзгерістерін ќара басындаѓы µзгешеліктерін µзге ќазаќ жазушыларына ќараѓанда М±хтар аныќ кµрсетеді. Б±л жаѓынан М±хтардыњ µзге жазушылардан артыќшылыѓы, жаќсылыѓыбар, – дейді. Соныменќатар, Маѓжандыда «±лтшылдыќжолдантайќымаѓанаќын, сондыќтан, єзіршекµменестергежолбикеболаалмайды» дейді. «Єдебиет м±расы, ‰лгі алу, ‰йрену, таѓы басќалар». Б±л – Ѓаббас кітабыныњ жетінші тарауы. ««Ілгерінікі кейінгіге м±ра» деген ќазаќ мєтелі. Осы сµз т±рмыстаѓы тєжірибеден айтылѓан сµз. Шынында, ілгерінікісоњѓыѓам±раболыпотырмаса, µткендегінібілуге, µткендегіден‰лгі-µнегеалып, жаќсысынпайдалануѓа, іскежаратпауѓаболмайдыдаѓой. ¤ткендегінібілу, жаќсысын, пайдалысын іскежаратуќайтапќаболсадакерек. Єсіресе, ж±мысшытабына, ењбекшілергекерек», – дейотырып, 123 [3, 171 б.]. ЃаббасТоѓжан±лыќазаќтыњб±рынѓыауызєдебиеті‰лгілерін «жерлеуге, кµмуге» ќарсы екенін сездіреді. Ол осы ойларын таѓы бірер мєліметтермен толыќтыра т‰седі де: «Ќазаќтыњ ауыз єждебиетіндеµзт±сындаќазаќќа‰лгіболѓан, оќыѓандары, батырлары, билері, шешендерідеболды. Осылардыњ айтып кеткен µлењдері, таќпаќ сµздері, µз т±сында сілтеп кеткен жолдары бар. Міне, осылардыбізгебілу, ‰йренікерекпе? Керекдейміз. Себебі, µткендібілмейжањаѓанегізжасауќиын», – деп, ќостайды. [3, 174 б.]. Ал, алашордашыларѓа келгенде: «Біздіњ ќазаќ жазушылары да ескі єдебиетті, байшыл єдебиетті оќуы керек. Білуі керек. Абай, Ахмет, Омар, С±лтанмахм±т, Маѓжан, Ж‰сіпбек сынды жазушылардыњ т‰р жаѓынан жаќсы, єдеби жазѓандарынан ‰лгі алып, солардан ‰йренуікерек. Єдемілік, кµркемдікжаѓынанАбай, Маѓжанѓажеткенбіздеєліаќынжоќ. Тілбайлыѓы жаѓынанЖ‰сіпбеккежекткенжазушыжоќ. Осыныњбєріаз-мазќазаќєдебиетіментанысадамѓатіпті ап-аныќнєрсе», – деп, [3, 179 б.]. наќтышешімінайтады. Яѓни, ќазаќєдебиетініњкелешектегібетбейнесін жасауда коммунист жазушылар ±лтшыл аќын-жазушылардыњ идеясын ќолданбаса да, кµркемдіктєсілдерінеміндетіт‰рдеж‰гінукеректігінмењзейді. «Єдебиетжєнесынмєселелері» кітабыныњќорытындысегізіншітарауыµтешаѓын. Тіпті, тарау, бµлімдеугедекелмейді. Есесіне, ењбектіжазудаѓымаќсатынт‰сіндіріп, сынныњалдаѓыміндеттерін таразылайды. «Біз єрине, б±л кітапшамызда єдебиет сынындаѓы бар мєселелерді т‰гел тексере алмадыќ. Кµпмєселелергетоќталмадыќ. Кµпаќын-жазушыларымызтуралытіптенештењежазбадыќ. Жоѓарыдадаайттыќ. Біздіњсыншыларымыздыњендігібір‰лкенміндетієраќын-жазушылардыжеке алыптексерукерек. Єраќын-жазушыныњбаржазѓандарынт‰гелалыпсынаукерек. Сондааќынныњ жаќсыжаѓыда, жаманжаѓыдат‰гелкµрінеді. Бізкітапшамыздам±ныістейалмадыќ. Б±лкітаптаѓы маќсатымыздаєраќын-жазушыныжеке-жекетексеруемеседі, біздіњмаќсатымызкµбінесеќазіргі єдебиет сынындаѓы кемшіліктерді ѓана айту еді. Соны т‰зеу шарасын ќарастыру еді. Осы жµнінде азды-кµпті білгенімізді жаздыќ». [3, 192 б.]. Б±л – Ѓаббас Тоѓжан±лыныњ сын кітабындаѓы ќорытынды сµзі. Б±дан асып-тасќан, менменсіген ештење де сезілмейді. Шаѓын ењбекті ќомаќты д‰ние деп жарнамаламаѓаны да аныќ кµрініп т±р. Демек, єдебиеттегі сын мєселелерініњ кейбірініњ себебінжєнеєдістеріннаќтылаудымаќсатеткенкітапµз‰десінешыѓабілген. Рас, кµпт±старында б‰гінгі ардаќталып ж‰рген алашордашы аќындарѓа, жазушыларѓа байланысты коммунистк кµзќараспен, таптыќтілекпенорынсызпікірлержетерлік. Біраќ, м±ныбізосык‰нгіт‰сінікпенемес, «наѓыз, шынайы коммунист кµзімен» саралайтын болсаќ – Ѓаббас ойларынан алыстап кете ќоймас едік. Демек, Ѓаббас сыны ќазаќ елініњ ±лттыќ м‰ддесі мен егемендік, тєуелсіздікт‰сінігінеќайшы келер сєттері кездессе де, µз заманыныњ, тілегініњ ќалауы жµнінен біршама жетістігі бар сын деп білеміз. Пайдаланѓанєдебиеттер 1. КенжебаевБ. «Єдебиетжєнесынмєселелері». Ењбекшіќазаќ. – 1932, 26 ќырк‰йек. 2. М‰сіреповЃ. Єдебиетайтысына. // Ењбекшіќазаќ. – 1932, 4 тамыз. 3. ТоѓжановЃ. Єдебиетжєнесынмєселелері. Ќызылорда: –1929. Оспанова А., Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ оќытушысы Ѓ¦МАРЌАРАШШЫЃАРМАШЫЛЫЃЫНЗЕРТТЕУ 1910 жылыжарыќкµрген «Тумыш» кітабында Ѓ±мар Ќараш ел жаќсыларыныњ азаматтыќ намысынќозѓапотырѓан. Айрылыппанаболѓанаѓалардан К‰нќалѓант±ќымб±зартаналарѓа. Ќорболыперќазаќтанк‰нкеткенсоњ, Тілібард±спандардыњтабаларѓа. Аќын халќыныњ ќамын молдалардыњ да ойлауы керек екендігін, д‰мше оќу емес, д±рыс оќу болуын міндеттейді. Жастарѓа жаман єдеттен аулаќ ж‰ріњдер дейді. Ретімен біріншіге, екіншіге, ‰шіншіге, тµртіншігеќаратыпотырыпайтып, бесіншігебылайдейді: Бесінші, кесіпкезекжасжандарѓа, Аќылыжастыќпененмасжандарѓа. 124 Жасынанжаманєдеттауыпалып, Єдептіњ сызыѓынан асќандарѓа. Адасќанєркімдердіњжолынќуып, Жолынанжаќсылыќтыњќашќандарѓа. Єй, сіздерадаспањыз, жасбалалар, Жаќсылыќты, жамандыќтытастањдарда, Єдепкеосык‰нненмойынќойып, Адамдыќжаќсылыќќабастањдарда. Жасыњдажаќсылыќќа‰йренбесењ, Т‰зелу ќиын жасы асќандарѓа. Сіњедіс‰йегінежастаѓыєдет. Аяѓынµнбесасыпбасќандарѓа. Ќалмайдыбірбойыњасіњіпалса, Ќаншамаб±лєдеттенќашсањдарда. Ќ±дайымжатсаберербергенжанѓа. ¦статпасжасµткенсоњатсањдарда. Ќ±йрыѓыќолдарыњаілінбейді, ¦старѓаайлаќ±рыпбасќандарда. Баланы жастан тєрбиелеу – аќын ±станымында ±лттыќ міндет. «Жаста ‰йрет жаќсылыќтыњ µрнегіне» дейді. Алтыншысµздієйелдергеќаратыпайтќанаќынќызбаланыњтєрбиесінеталапќоюжайында, оны т±рмысќабейімдеутурасындаойќосыпсµйлейді. Єйелдіњт±рмыстакемдіккµруініњжайыданазарда болѓан. Шариѓат жµніне жетіп, µзі оќымысты молда Ѓ±мар Ќараш м±нда исламдаѓы єйелге араша т±ру, єйелќ±ќынќолдаунегізіндеойтµккендейміз. Кейбіржансанѓаєйелдіесептемес, Хаќыбарнендей‰лкеноныбілмес. Атынаашулансаќатынсоѓар, Бейнебіронык‰њненартыќкµрмес. Ж±мсайдыотќа, суѓа, к‰л, кµмірге, ‡стінеµњдікиімалыпбермес. Аќын осы ±заќ толѓауында таѓы да заман халін, оныњ жеке µкілдерініњ тура, немесе б±рыс баѓытынсаралайды. Атапайтарбірмєселе, ќайдєуірдеденаќылайтып, тєлім‰йретіпотыружелісі жарысып отыратын ќазаќ поэзиясыныњ дєст‰рлі сипаттары Ѓ±мар Ќараш шыѓармашылыѓында да кµріністапќан. Сонымен бірге жања дєуірдіњ кµркемдік-эстетикалыќ м±раттарыныњ талап, талѓамына жауап беретін с±лу тіркесті, жанды, астары ќалыњ, айтпаѓы жартылай ж±мбаќ µлењдер де – Ѓ±марЌараш шыѓармашылыѓыныњетенебірсипаты. Ѓ±мардыњ аќындыќ айналымында «ырыс ќайтып, баќ сµну» сынды саќтандырып отыратын, ±лттыќтаѓдыр-талайыныњкие, ќорѓанындайоралымдаржиі±шырасады. ХІХѓасырдыњенортасындадалаѓа «мініпкµрерк‰шіжоќ, сауып ішер с‰ті жоќ – аќшадейтін мал шыќќанда» (Шортанбай Ќанай±лы), сол аќшамен бірге дендеп жайылѓан дерт – атасын сыйламайтын±л, апасынтыњдамайтынќыз, бауырданбайлыќќымбат, билік ќадірлі болѓан к‰ндер туды ел басына. Сол жаѓымсыз, жат ќ±былыстар отарлыќ езгіде т±ншыќќан елді ќара албастыдай ќаптапбасыпалѓанболатын. Ѓ±мар µлењдерініњ негізгі µзегі ж±ртын осы кеселден сауыќтырудыњ м±њы. «Ќазаќтыњ атќа мінген адамдарына» атты шыѓармасында Ѓ±мар ќазаќтыњ таза, н±рлы, табиѓи жаратылысынанаттамаѓанµткендєуір, алыстаќалѓанаяулык‰ндерінсаѓынады. Бай еді ер ќазаќтыњ жарыќ к‰ні, Басыпт±рќарањѓылыќн±рсызт‰ні. Байќасамжан-жаѓымакµзімсалып, Келмейдізамананыњешбірсыны. Жайылып±рлыќ, µтіріктегісінен, Жойылдыб±замандасµздіњшыны. Єкегебойс±нбайдытуѓан±лы, Аѓатіліналмайдыжаманіні. Бастаѓанхалыќтыњкµшінадамдары Шыќпайдыелќамындаешбір‰ні. 125 Кµшбастайелбастаѓанбасшыларѓа Осылай болар ма екен істіњ жµні. Ќайѓыетіпкесербасынхалќынкµрмеу, Айтармаоњѓандепешкімоны. Ќоймасаб±лмінездібасадамдар Ќорќамынќайнаймадепелдіњсоры, Ѓ±мар негізінен µсиет, µнеге µлењге басымдыќ берген. Соѓан ќоса шынайы поэтикалыќ тылсымныњ дємін сезінуіне де айрыќша талѓам кµрсетіп отыратыны болады дедік. «Шєњгерей µлењдеріноќыѓанда» аттыќысќатуындыаќынталѓамы, аќынныњµнергеќойѓанталабыдегізетіндей. Кµріпѓажапб±лѓазалны* ќалдымќайран, Мафћумы** нешет‰рліалуан-алуан. ТеріліпПушкин, Лермонд*** – ќылсабаян, Айтаалмасж‰змыњнанбірінѓаян****. Ѓ±мар Ќараш 1875 жылы Ішкі Бµкей Ордасына ќарасты Ќырќ±дыќ деген мекенде д‰ние есігін ашќан. ЌазіргіБатысЌазаќстаноблысында. Єуелдеауылдаѓымолдадансауаташќан. Кейіндебілімін кењітіп, Ѓ±байдолла Ѓалінеевтіњ медресесін бітірген. 1902-1910 жылдарда µз елінде, Тіленшісай, Борсы атты жерлерде жања оќу жєдитпен балаларды оќытќан. Борсы – ќазаќтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы єдебиетінде айрыќша кµркемдік тєсілдерімен олжа салѓан єйгілі аќыны Шєњгерей Бµкеевтіњ мекені. ОсыауылдабалаоќытќанЃ±марШєњгерейдіњтєлімінкµрген. Заманбеталысынаорайµзіндік шыѓармашылыќбаѓытынт‰зебастаѓан. «Шєњгерей Ѓ±марѓа орыс тілін ‰йретеді, орыс, еуропа µлењдерініњ кµрнекті шыѓармаларымен таныстырады, басты-бысты роман, повестерді єњгімелеп береді. Ѓ±мар осы естігендерін ауыл адамдарына айтып таратады. Табиѓатындазерек, білімге ќ±штар Ѓ±мар µздігінен єр саладаѓы орыс тіліндегікітаптардыоќитындєрежегежетеді. Б±ѓанкуєоныњА.Некрасовтыњ «Соѓысќаћары» µлењін аударуыЛ.Толстойфилософиясыментаныстыѓысияќтыжайлар» (1, 6-б.). Ѓ±марЌараш 1917 жылѓыРесейдеµткенАќпантµњкерісін‰міт-к‰дікараласкµњілдеќарсыалѓан. Б±лт±рѓыда, алдасынаќтык‰ндербарынЃ±марбілді, тымќуанып, єсериелеќойѓанжоќдеп, «ХХ ѓасырдаѓыќазаќєдебиеті» зерттеуењбегіндеСєбитМ±ќановдєлбайќапайтќанболатын. Ѓ±мардыњзаманыњѓайынсаралаус±њѓылалыѓы, жан-жаќты, д‰ниебілімінекµзтастаѓансергек ќалпыонытекдіноќуын‰йретуміндетіндеќалмай, аумалы-тµкпеліуаќыттыњаѓынынат‰сіреді. Ѓ±марЌарашµмірінзерттеушілердіњкелтіргендеректеріхалќынаќызмететудіµмірініњмаќсатм±ратысанаѓанадамзатаќынныњ 1918 жылыдінимансабынбіржолатастап, елгенаќтыќызметету, єлеуметтікµміргебелсенеараласужолынаойысќанын, туѓан елі Жєнібекке келіп, Ордадаѓыпедтехникумда сабаќ бергенін, 1918 жылѓы 24-ші ќырк‰йекте болѓан Бµкей губерниясы м±ѓалімдерініњ І съезіндежєне 1918-1920 жылдарда µткен сол губерния кењестерініњ І, ІІ, ІІІ, ІV съездерінде делегат болыпќатысќанынайтады. Съездердежарыссµзгешыѓып, µзпікірлерінашыќбілдіріпотырѓан. 1919 жылы Бµкей губисполкомында істейді, сол жылы оѓан Ордада ±йымдастырылѓан айына екі рет шыѓатын «М±ѓалім» атты тєлім-тєрбие, ѓылыми-пєн журналыныњ шыѓарушылар алќасын басќару ж‰ктелген. Б±л µзі т±њѓыш ќазаќ кењес педагогикалыќ журналы екен. Ѓ±марЌарашосында «Педагогика » аттыењбекжариялаѓан. Ордадаќазаќжазушыларыныњодаѓыіспетті±йымќ±рып, «Д±рыстыњ жолы» атты газет шыѓарады. Шаруашылыќ ж±мыстарымен ш±ѓылданып, «Ќырќ±дыќ» атты артельќ±рысќан. Ѓ.Ќараштыњµмірініњаќырыќайѓылыќазаѓа±шырауыменауыройѓабатырады. Кµпшілікдеректе 1921 жылыоныЌ±наншапќандегенжердеµлтіріпкетеді. СєбитМ±ќановдерегіндеЃ±мардыњќазасы 1927 жылмендаталанѓан. «Ќазаќтілі» газеті (1921, №36): «Ѓ±мардыњатынРоссиядаѓыќазаќеліт‰гелбіледідепайтсаќтаµтірікшіболмаймыз. Ќазаќеліне білімді, пікірлі ќызметкерлердіњ µте керек болып т±рѓан заманында Ѓ±мар сияќты зор ѓалымныњ ќашќындар ќолынан ќылышпен кескіленіп µлтірілуі жанды к‰йдіреді, ж‰регімізге от жаѓады. Уаќытсыз кеткен есіл ер, топыраѓыњ торќа болсын, сеніњ атыњ, ќызметіњ ќазаќ халќымен бірге жасайдыдепжазѓан». Ѓ±мар Ќараш ѓ±мырбаянын зерттеуде, оныњ єдеби м±расын, ќайраткерлікісінтанып, баѓалауда ќилы кµзќарастар болды. Ќайшы пікірлер кµп айтылды. Ќилы ќаулы-ќарарлар бірде аќтап, бірде айыптапотырды. Зерттеуші Ќабиболла Сыдиыќов Ѓ±мардыњ шыѓармашылыќ µмірбаянын т‰зіп отырып, аќын туралыоњпікірайтќанѓалымЕсмаѓамбетЫсмайыловтыайрыќшаілтипатпенатайды. 126 «1943 жылы «ХХ ѓасырдаѓы ќазаќтыњ демократияшыл єдебиеті» деген кандидаттыќ диссертациясында аќын м±расыныњ мейлінше єділ баѓалануы. Біраќб±лкезењдедеєдебим±раларымызѓа ‰рке ќараѓан солаќай белсенділер, сыњаршаќ айтыс-тартыстар, баспасµз бетіндегі тырнаќ астынан кіріздегенд‰бєрє, д‰мшесындаразболѓанжоќ. Сондайсойќандысындарѓазерттеушілерде, олар тарапынан м±расы д±рыс баѓаланѓан Ѓ±мар сияќты аќындар да ќайта ілікті. 1947 жылы «Ќазаќстан Коммунистік большевиктер партиясы Орталыќ Комитетініњ», «Ќазаќ ССР Ѓылым академиясыныњ Тілжєнеєдебиетинститутыж±мысындаѓысаясиµрескелќателертуралы» дейтінќаулысышыќты. ОндаБалќыБазар, Шортанбай, М±рат, Шєњгерей, С±лтанмахм±ттарменбіргеЃ±мардафеодалдыќреакциялыќ, буржуазиялыќ-±лтшылдыќ сарындаѓы аќын делініп, шыѓармаларын оќуѓа тыйым салынды. Ѓ±мардысолќаулыда «революцияѓад±шпанбуржуазиялыќ-±лтшылдыќАлашордапартиясыныњ ќайраткерлерініњ бірі» деп кµрсетті. Б±л ќаулы ќазаќ єдебиеті тарихын, сондай-аќ Ѓ±мар сияќты кµрнекті аќындар м±расын жинап, зерттеуге, жариялауѓа кесек болѓан бірден-бір ќанды ќаќпанболды» (1, 9-б.). Ѓ±мар µз дєуірініњ тынысы т‰скен µлењдерді µнімді жазѓан аќын. 1911-1918 жылдар арасында бірнешеµлењжинаѓышыѓады. Ѓ±марЌараштекµлењемес, т‰рліжанрда, халќыќажететкенсалада тынымсызењбектенген, ‰збейжазыпотырѓан. Бір жылда ‰ш бірдей кітабы шыќќан кезі де бар. 1911 жылышыќќан «Балат±лпар», «Тумыш», «Ќарлыѓаш» сындыкітаптарындааќынхалыќќамынойлау‰стінде, мазаќѓ±мыркешіпжатќанын кµрсетіпотырады. Кезінде шеберлікке шыњдалу барысындаѓы Сєбит М±ќанов айрыќша атап кµрсететін «Аѓа т±лпар» µлењдертуралыжинаѓытуралыкейінгізерттеушілердеоњпікірлерайтады. «Аѓат±лпар» (Орынбор, 1914) жинаѓындаЃ±мардыњаќындыќшоќтыѓыб±рынѓыдандабиіктей т‰скен. Олµзсµзіменайтќанда «Заманжайынкµзгеалар» шыназаматаќынретіндетанылады. Уаѓыз, µсиет, насихат, тілект‰ріндекелетінµлењ, толѓауларыныњќай-ќайсысындадазамана, заманаадамы жайында баѓзы жыраулар µнегесімен µзінше толѓанады. Аќынныњќасірет-ќайѓысы: патшаотаршыларыеркіндепќазаќтыњбаѓзыќоныстанайрылуы: ары, дінімалболыпелаѓасыжетім-жесірге ќарамай, атаќ, дєреже‰шінарынсатуы, екіж‰зділік, пањдыќ, арызќойлыќ, мансапќорлыќ, жіншілдік, надандыќ, параќорлыќжолалып, елдіњазуы: Ѓ±мархалыќты µнер, білімжолынабастаудыжастарѓаѓанааманатетеді, соларѓа‰мітартады. Аќынныњб±лжинаѓындаболмыс, ѓарышєлеміхаќындаѓыµлењдерідебар» (1, 14-б). Ѓ±мар Ќараш м±расын танып, баѓалауда кезінде ќаѓаберіс ќалѓан бір мєселе – аќынныњ аѓартушылыќ баѓыттаѓы ењбегініњ жалпыт‰ркілік рухани кењістіктегі мєні дер едік. Ѓ±мар Ќараш поэзиясыныњпєлсапалыќарќаулары, дєст‰рліпоэзияменсабаќтасыпжатќаннегіздері, адамгершілік, ізгілік±станымдары, ‰йренумектебініњхалыќтыњ, єлемдікќ±нарларытуралы, µлењќ±рылысындаѓы сипаттар, шеберлік, шешендік ‰здік ќырлары кµзге ілініп, ара-т±ра болса да баѓаланып, танылып келгенімен, жєдитшілдікаѓымаясындаѓыелеуліењбегікейіндеѓананазарѓаалынып, ойталќысына т‰себастады. ОсындаМаќсатТєж-М±ратзерттеуімєнді (4). Ќазаќстан Республикасы Тєуелсіздік алѓан кейінгі 20 жыл кµлемінде єдебиет тарихын зерттеу, єдебим±расынтануісіндеелеуліµзгерістерµтуде. «Б‰гінгіТєуелсіздікбиігіненќараѓансєттеарттаќалѓантарихикезењдерµзінеайрыќшатартып, ќоѓамдыќой-сананыњ сан-саласынк‰нµткенсайынµзінеќызыќтырат‰суде» (2, 3-б. ¤.Є.). Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. М±ќановСєбит. ХХѓасырбасындаѓыќазаќєдебиеті: – Алматы: Атам±ра, 2008. – 384 бет. 2. Єбдиман±лы¤. Ќазаќєдебиетіндегі±лттыќрух. – Алматы: Ќазаќуниверситеті, 2010. – 192 бет. Резюме Авторзатрягиваетактуальныевопросыизученияхудожественногонаследиявидногопоэта ГумараКараша. Summary By studying current issues zatryagivaet artistic heritage of a prominent poet Gumarov Karash. 127 Есентаева А., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ магистранты ШЄКЄРІМЌ¦ДАЙБЕРДІ¦ЛЫПОЭЗИЯСЫНДАЃЫОРТАЃАСЫРЛЫЌ Т‡РКІЄДЕБИЕТІДЄСТ‡РІНІЊК¤РКЕМДІК, ТАНЫМДЫЌМАЊЫЗЫ ХХ ѓасырдыњ басы ќазаќ ќоѓамы ‰шiн рухани ќ±ндылыќтардыњ жањѓыруы, гуманизм идеяларыныњ кењ таралуы жєне ќазаќ халќыныњ мєдени санасыныњ даму кезењi болды. Себебi, рухани сiлкiнiс осы кезењдегi аќын, жазушылардыњ шыѓармашылыќтарынан аныќ байќалады. Алдыњѓы ќатарлы ќазаќ зиялылары халыќты адамзат µркениетi жолымен дамыту баѓыттарын бiлдi. Олардыњ негiзгi маќсаты – адамды iзгiлікке тєрбиелеу, бiлiмге, µнерге жєне кєсiпкерлiкке баулу болатын. Ќазаќ ойшылдары «адам т‰зелмей, ќоѓам т‰зелмейдi», – деген ќаѓидалыќ аќиќатќа ден ќойды. Халыќты «адамдыт‰зету» арќылыµркендетуидеясынаерекшеденќойѓанфилософ – аќынШєкєрiм Ќ±дайбердi±лы. Аќынпоэзиясындаѓыµзінетєнµлењдікµрімдерменµрнектерді, т‰рменмазм±ндыашыпкµрсету мањыздылыѓы, соныменќосааќынныњсанќырлыда, сырлыпоэзиясыныњжан-жаќтылыѓындатану мєселесіде‰лкенмаќсаттыістердіќажететеді. «Аќындызерттепалѓаннанкейін, аќындаралыѓыныњ ќ±пия сырын тауып алѓаннан кейін, аќын даралыѓыныњ ќ±пия сырын тауып алѓаннан кейін, міне сонда, оќушы оќыѓан аќынныњ, µзін б‰кіл д‰ниені ±мытуы керек деген Гетеніњ ережесін ќажетсіз басы артыќ нєрсе деп тастауѓа еріктісіз. Сонда ѓана, сіздіњ ќара басыњыз ќайтадан ерікті болып, шєкірттікте, тµрешігеайналасыз. Сізаќыннаналдыналаµзіњізкесіп-пішкенбаѓытыњыздыемес, олµз ±стаѓан жолына адал болуын, µзіне µзі, жєне т±лѓасына ќайшы келмеуін, µзініњ бетін т±рѓан баѓытынан б±рмауын талап етесіз (µйткені сіз оныњ баѓытын оныњ µз шыѓармаларыныњ т‰сіндіњіз, оѓан µз ойыњызды тањѓан жоќсыз), -ќысќасы, сіз оныњ µзініњ алѓан жолына тыњѓылыќты болуын талапетесіз, б±лтыњѓылыќтылыќаќыл – парасатењбегініњќажеттішартыболыптабылды» [8, 216], – деген В.Белинскийдіњ пікірі аќынныњ дара ќолтањбасын оќырманныњ танып-білуі ѓана емес, оны зерделейбілукеректігінтанытады. АдамныњжетілуіжайындаЖ.Баласаѓ±н «Ќ±ттыбілік» ењбегіндекµпкелелімєселелердікµтерген. Жеке адамныњ ќалыптасуы жµнінде адамгершілік ќасиеттердіњ мањыздылыѓын ќоѓамныњ дамуына етерєсерінкµрсетіпберді. Ќоѓамдамуындаѓыадамролініњерекшеліктеріне, адамиќ±ндылыќтардыњ мањызынакµњілбµлді. Ортаѓасырлыќт‰ркієдебиетідєст‰рінШєкірімдежалѓастырды. Ол адам бойындаѓы адамгершілік ќасиеттер мен т±рпайы мінездіњ ара салмаѓын ашып, жіктеп, саралап отырады. Адам болмысыныњ рухани дені ќандай болуы керек дегенде, адамда ізгілік, ±ят, сабыр, ар, мейірімділік, білімділіктіњ болуы, сонымен ќоса Аллаѓа деген ыстыќ ыќылас пен таза сезімніњ болуын ќастерлейді. Ж‰сіп Баласаѓ±нныњ б±л ењбегі тек ќана кісіліктіњ, парасатылыќтыњ адам болмысын жаќсартатын к‰ш екені, б‰кіл бір ќоѓам болмысы, адамныњ осы бір ішкі єлемініњ с±лулыѓынантуындайтынсоданжалѓасатынтірекекендігінайќынкµрсетеді. Ж‰сіп Баласаѓ±н шыѓармашылыѓында кµрініс беретін Єділет, Баќыт, Аќыл, Ќанаѓаттыњ адам дамуына, оныњ кемелденуіне тигізер єсерініњ к‰штілігі айрыќша. «Ќ±тты біліктен» алар µнеге µте мол. Соныњішіндеадамныњµзін-µзітануы, жетілдіруіерекшесыпатќаие. Дастандаѓыкейіпкерлер с±хбатынан‰лкенізгіліктітанымдытанимыз. Соныменќоса, дастаннаналарой, идея – адамбойындаѓы жаратылыстан бар адами ќасиеттер мен ізгілікті ашу, оны дамыту. М±нда адами ќалыпты саќтау, єдеп, білімд‰ниелеріменќарулану‰лкенмањызѓаие. Адами ќалыпты саќтаудыњ жолы ±ят пен єділет оларѓа ќарама-ќарсы адамды кісіліктен ажырататын арсыздыќ, маќтан, жамандыќ, сарањдыќ, еріншектік сияќты ќасиеттерді наќты мысалдармен ж‰йелейді. Адами сапаны жойып жіберетін ењ бір ќауіпті д‰ниеніњ бірі – з±лымдыќ. Сондыќтан ол «з±лымдыќ -µрт, тисе µртеп ќырады»,-дейді. Адамисапанык‰шейтудіњбірденбіржолыосыларданбойыњдыаластатып, адаболу, µзіњді-µзіњтазарту. Жанд‰ниењдіруханиландыруадамгершілікќасиетіњдісаќтап, кемелденуіњежол ашады деп т‰йіндеуге болады. Адамзат баласыныњ µркендеуіне ішкі адами сапаларды к‰шейтіп, ќалыпты жаѓдайда µзін-µзі саќтау, µзін-µзі мењгеру, сонымен ќоса кіршіксіз тазалыќќа да адами болмыстыњ жетіле алатындыѓы жайындаѓы танымды Иассаудіњ «Диуани хикметінен» табамыз. Єрине, б±лењбексµзсізсопылыќтанымныњењбірµзектід‰ниесі: Аллатануменадамтанумєселесі. Себебі, адам баласына µзін-µзі жетілдіру, µзін Жаратушымен ‰йлесімділікке ±мтылу ол оњай жол емес. «Бір» жєне «Барым µзіњсіњ» деген Иассауи танымына жету б±л екініњ бірініњ ќолынан келе бермейді. Жанментєнтазалыѓынќатар±стап, єлідежетілеалмай, оныњ «дидарына» ѓашыќболып, 128 єлі де к‰нєлімін деп кµз жасын кµл дария еткен Иассауи бабамыз ‰лкен махаббат иесі. Ол µзініњ аллаѓа деген ыстыќ ыќыласы мен сезімін, махаббатын «Диуани хикматінде» єдемі поэтикалыќ образдарарќылысуреттейді. ХаќќадегенмахаббатќабµленгенИассауид‰ниетанымынанадамжан д‰ниесініњ кіршіксіз тазалануыныњ тамаша ‰лгісін кµреміз. Ол дєріптеген адами ќалыпты, имандылыќтытізгіндеп±стайтын: аќыл, сабыр, мейірімділік, ќайырымдылыќ, рахымшылыќ, т.б. ќасиеттер. Иє, Алла пендесіне мейірімді, кешірімді. Адам баласыныњ осы ізгілікті ќасиеттерді ќалыпты жаѓдайда ±стап, Алласын тануѓа ±мтылу, Т‰п Иеніњ мейіріміне, шапаѓатына бµлері хаќ. Сонымен ќоса, Иассауи шыѓармашылыѓыныњ негізгі кейіпкері – Адам, Адамныњ Алламен байланысы. Ал руханижетілу, тазару, махаббат, ќоѓам, заман, ѓылым, білім, жаманшылыќтансаќтану, нєпсінітыю – адам‰шінµзектімєселе. Иассауи шыѓармашылыѓынан адамныњ рухани жетілуі мен Аллаѓа деген пендесініњмахаббат‰лгісін, µнегесінкµреміз. Оныњд‰ниетанымынжалпысопылыќтыњсатыларын айшыќтайтынмынаµлењжолдарынаназараударайыќ: 1351. ¤ттіѓ±мырым, шариѓатќажетеалмадым, 1352. Шариѓатсызтарихатќаµтеалмадым. 1353. Аќиќатсызмаѓрипатќабатаалмадым, 1354. Жолыќаттыпірсізќалайµтер, достар [38, 67]. Міне, Иассауисопылыќжолдыњµтерсатыларыменжетершыњыносылайайѓаќтайды. Сопылыќ танымменпоэзияИассауихикметтеріндеєдеміµлењµрнегіменнебірнаќыштарѓатолы. ОндаАлла мен адамныњ арасындаѓы махаббат пен терењ таным бірлігі жатыр. Сопылыќтыњ µзіндік сµз ќолданыстары, шарттарыменсопылыќсимволдарарќылытамашапоэзияныњ‰лгісінкµресіз. Б±нда адам жайлы оныњ ішкі єлемін бірыњѓай ќалыпты жаѓдайда ±стаудыњ µнегесі бар. Адамды рухани тазалыќќа ‰йретер тєубє ету, ќанаѓат, сабырлылыќ, нєпсіњді тыю т.б. сияќты адами болмысты айќындартаѓылымдыќд‰ниелеркµп. 1571. Ує, дариѓа, арманмененµмірімµтті, 1572. Нєпсімменіалжастырды, шектенасты, 1573. Жанќ±сышарыќтады, рухымќашты, 1574. Надандардыњµміріжелге±шар, достар [38, 76]. ОсылайµрілгенИассауиµнегесіµрісіњдікењейтер, танымыњды±штар, ойыњаойсалар‰лкенбір ѓибратты д‰ние екені сµзсіз. Адамныњ µзін-µзі жетілдіру ‰шін, жанд‰ниењді тазалау ‰шін ќандай ќасиеттеріњбасымболуыкерек. Міне, осымєселелергеШєкєрімаќынµзшыѓармашылыѓында «Ашу менынсап», «Аныќпентаныќ», «Ерќоспаќпенсµйлемек», «Маќтауменсµгіс», «Талаппенаќыл», «¤зіме» т.б. µлењдерінарнаѓан. Осыµлењдеріндеадаммінез-ќ±лыќтарыжайында, оныњжаќсыболып ќалыптасуына оѓан ќандай мінез-ќ±лыќ сапалары єсер етеді деген ойлар жатыр. Сонымен ќоса ол адамныњ ќандай шебер єдістермен жаќсы мінез-ќ±лыќќажететініжєнеолардыњадамиќасиеттерге айналу жолдарын кµрсетеді. «Ашу мен Ынсап» µлењінде алдымен адамныњ сапасыз ќасиеттерін кµрсететін жаман мінез-ќ±лыќтар жµнінде мысалдар келтіреді. Ол еріншектік пен ашудыњ адамѓа керієсерінкµрсетеді. Осыќасиеттергежанбітіріп, олардыкейіптеуарќылысµйлетеді: БіржаѓымнанЕріншек Таѓыкелдісалпылдап, Болмаймындепкеліншек, Ашукелдіарсылдап. «Елдісµктежаманда», Деп±рыстыАшуым, – Иє, ОсыданкейінСабыркеледі: Сабыркелдіаяњдап, «Жарамас – деп, – сасуыњ. Бєрінедехабарсал, Раќым, ±ят, арќайда? Ќаруыњдыжиыпал, Ќ±рашудыњнепайда? ЌайратыњменСаќтыѓыњ Кµрінемемањайда? ¤лшеістіњаќтыѓын, Ынсапбармаоњайда» [16, 51-52]. Осы µлењ жолдарынан адамѓа тамаша іс єрекеттер жасау ‰шін де жаман істер жасауѓа да µз бойындам‰мкінќабілеттербарекенінбайќаймыз. Алайда, Шєкєрімсапалыќасиеттердібасаайтып, 129 жаман мінез-ќ±лыќты, жаман іс-єрекетті, сапасыз д‰ниелерді ќалай жоюдыњ болатын жолдарын кµрсетіпотыр. Яѓни, адамныњµзініњбойындаѓысапалыќасиетінќалайтуындатааладыеріншектік пенашудыжењу‰шін, сабырѓатµрелікайтќызып, оларќылырахым, ±ят, ар, ынсапд‰ниелерінадам бойына орныќтырудыњ ќажеттілігін, олардыњ адамныњ бойына жоѓалмайтын ќасиеттер етіп сіњіру керектігіннасихаттайды. Адамныњµзініњішкієлемінбаѓындырып, руханилыќсапаныарттырудыњбірденбіржолы – µзінµзі тануы. Адамныњ ізгі жаќсылыѓына кедергі болатын небір сапасыз ішкі д‰ниедегі нашар ќасиеттерді жоюдыњ кµздерінде Шєкєрім аќын поэтикалыќ µрнекпен кµркемдеген. Ол адамныњ салдырсалаќтыѓы, жалќаулыќ, ашу сияќты д‰ниелердіњ адами ќасиеттерді т±мшалайтын жаѓымсыз д‰ние депесептеген. Еріншектіктен – салаќтыќ, Салаќтыќтан – надандыќ... Бірінен-бірітуады, Жоѓаларс‰йтіпадамдыќ [16, 102]. ¤зін-µзіжењіп, жалќаулыќќабойалдырмай, тєнніњемес, жанныњтілегінбіріншіќойыпєдеттенгенадамѓанабиіктіктенкµрінеалады. Осындайбаяндауларарќылыпоэтикалыќєдемідеєсерлі «ішкі єлемніњ» ќасиеттерінендекейіпкер, образдартуындатады. Олкейіпкерлеріадамныњішкіболмысын айшыќтайтыной-образдар. Жалќаулыќ, еріншектік, салаќтыќ, надандыќењбектенќорќады. Адамныњ адамшылыѓын±штайтынрухыншыњдайтындаосыењбек. Аќынењбектіњадамµміріндегімєнімен мањызын жоѓары ќояды. Иє, адам баласы µз бойын билей алып, жанды рухани жетілдіруге ќызмет етсеѓана, оныњµмірімањыздыболмаќ, аќынойыосындай. ¤лењсµзініњбайыбынатерењмєнберіп, сµз µнерініњ ќ±діретін, єдемілігін, наќышын келтіріп сµз кењістігін байытќан аќынныњ кµркемдік єлемі мен талѓамы биік болатыны сµзсіз. ¤лењ µлшемі, µлењµнеріаќындыќжайындаЄбунасірєлФарабибылайдейді: «Біздіњжазбамыздыњосыжерінежеткендеаќындыќт‰йіндеудіњєрќилыт‰рін белгілеулєзім. Аќындыкт‰йіндеудіµлшеміне, якимазм±нынаќарайтоптаум‰мкін. ¤лшемінеќарай топтау єуенділікке немесе екпінге, т±жырымдау ќай тілде екеніне байланысты, сонымен ќатар музыканыњдењгейінедеќатысты. Мазм±нынаќарайѓылымит±жырымдаутапбасыпболжау, поэзияныталдаушыныњ, поэтикалыќмєндізерттеушініњ, єрт‰рліхалыќпоэзиясыменоныњєрбірмектебін білетіндердіњ харакетіне кіреді. Ондай араб пен парсы поэзиясын б‰ге-шігесіне дейін білетін білімдарларбіздіњкезіміздедеµмірс‰ріпотыр» [49, 71]. Аќын µлењ µнерініњ сєнін келтіріп, мазм±н, мєніне жоѓары талаптар ќоя білген. Сµздіњ µлењ сµзіндегіорынменталабынжаќсыт‰сінген. Сµз – ќ±діретті. Сµз – бірєлем. Оныњж±пынылыѓыоѓан бей-жай ќараудан шыѓады. Сµз адам µмірін айшыќтайтын, адам танымын танытатын д‰ние. Осы жµнінде академик С.Ќасќабасов: «Ал, Абай ењ басты мєселе етіп Адамды, оныњжекеісін, сезімін, т±рмысын, кµњіл-к‰йін, басќа кісілермен ќатынасын алады. Оныњ поэзиясында Адам – Алланыњ махаббатпенжаратќанењ±лы, ењс‰йіктітуындысы. Солсебептіб‰кілєлемніњ, ќауымныњ, болмыстыњтемірќазыѓы – Адам. Оныњм‰мкіндігіменќ±діреті – орасан. Адам -µмірдіњµлшеуіші, ќозѓаушы к‰ші, тірліктідамытушы, ќоѓамдыт‰зеуші. Міне, осыадамдыт‰сінуменосыадамдытануміндетін алѓа ќойып, Адамды – д‰ниеніњ биік м±раты деп т‰сінуі – Абайды Ренессанстыќ т±лѓа, ал оныњ поэзиясынќазаќРенессансыныњбастыекенінайѓаќтайды. Адамбаласыµмірдет‰рлікµњіл-к‰йдібастанкешеді. Оныњќалайкµрінуіадамныњболмысымен парасатына, мінезіменаќылынабайланысты. Абайлирикасы – оныњбарлыќќуанышыменќайѓысыныњ, ‰мітіменк‰дігініњ... жалпыкµњілініњайнасы», – дегенойдыайтады [50, 33]. Шєкєрім ортаѓасырлыќ т‰ркі єдебиеті дєст‰рін жалѓастыра отырып, адамгершілік, ізгілік, рухани д‰ниелерді жырлаѓанда ой-образдардыќолданады. «Иманым» топтама µлењдері µте сырлы да бейнелікµркемсµздергетолы. «Аќж‰рек», «аќниет», «ар-±ждан», «тазааќыл», «шатаќдін», сынды сµз тіркестерінде поэтикалы бейнелі, мазм±ны терењ сµздер ќолданылады. Осы сµз тіркестері астарында‰лкенфилософиялыќадамныњішкіќ±ндылыќтарыжайлытерењтолѓамдаржатыр. Кейіпкер бейнесін сомдауда адамныњ ішкі єлемін, сан т‰рлі ќырын танытатын сµздерді жиі пайдаланады. Бірѓана «кµз», сµзіненадамныњішкієлеміжайлы, оныњ «ішкікµзі», «кµњілкµзі», «кеудесіндеболсакµз », «жанкµретінкµзкерек», «кµкіреккµзі» сµздері арќылы абстрактылы образдарды аша т‰седі. Ќазаќ поэзиясын биік белеске кµтеретін тыњ туындылар арќылы аќын шыѓыс поэзиясыныњтамаша, с±лупоэзиялыќµрнегін, мазм±нды, ойлытолѓамдарынќазаќиµрнекпен, наќышпен кµркемдейді. Шєкєрімніњ єсіресе «Иманым» атты топтама µлендерінде сопылыќ сарын мен сопылыќ таным ќазаќиж‰йегесайж‰йеленген: Кел, аяќшы, ќымызк±й, 130 Кµпкеберде, маѓанбер. Махаббатсалдыауырк‰й, Жанкысылып, аќтытер [13, 148]. Осы µлењніњ соњында Шєкєрім µз т‰сініктемесін берген: «Б±л парсы ж‰ртыныњ баяѓы µткен атаќты білгіш аќыны Хожа Хафиз сµзінен ќазаќ тіліне аударылѓан. Осы к‰нгі Алаш ±ранды халыќтыњ ћєм басшыларыныњ басына келіп т±рѓан ауыртпалыќќа дєл келет±ѓын сµз болѓан соњ насихатболардепжаздым. Оќушылар, естеріндеболсын: ХожаХафиздіњ «араќ» депжазѓанынмен кµбінесе «ќымыз» депжазамын. Оныњ «араќ» («ќымыз») дегені – аќыл, ѓылым, хаќиќатта «жар» – дос дегені, Алла таѓала ћєм табиѓаттыњ кµркемдігі. Мысалы: «Жаз тањыныњ н±р желі» деген жырыныњ маѓынасы – бостандыќ келерде адамдардыњ єрт‰рлі партия толќыны табиѓат т±рмысын шайќалтып, біздіќаттыќайѓыѓасалыпт±радыдегенгекеледі» [13, 149]. Шєкєрім Ќ±дайберді±лы поэзиясында адамгершілік, гуманистік, аѓартушылыќ, демократиялыќ жєне діни философиалыќ мєселелерді кµтере білді. Ќазаќ ќоѓамы ‰шін таѓдырлыќ мєнді мєселелердіњ Шєкєрім µлењдерінде синтезделініп кµрініс табуы – ќазаќ поэзиясына енгізілген жањалыќ. Аќынныњ кµптеген µлењдерін философиялыќ лирика ретінде баѓалауѓа болады. Себебі, аќынныњ ойшыл, терењ єлеуметтік мєселелерді ќозѓайтын поэзиясы оќырманын тєрбиелейді жєне парасаттылыѓын ќалыптастырады. ¤лењдері мен дастандарында єлеуметтік шындыќќа адекватты, сол кезењдегітарихидєуіргесаясиµзгерістергесєйкескелетінтерењпсихологизмдебар. Кейіпкерлері – сол т±стаѓы ќоѓамдыќ ортадан алынѓан шынайы образдар. Олардыњ сезімі, жанд‰ниесі, болмысы µмір ќ±былыстарын т‰сінуі, адами к‰йзелісі µмірде болып жатќан шындыќтармен ќабаттасып жатады. Аќынпєлсапаѓатолытолѓаныстарменќосамонологтармендастандар‰лгісініњµрісінкењейтіп, µмір ќ±былыстарынан, тіршілік зањдылыќтарынан єдемі єуезділік тауып, оны кµркем сµзбен бейнелейбілді. Шєкєрімаќынќазаќпоэзиясынмазм±н, т‰ржаѓынандамытыпжањабірбелескекµтерді. Осымен бірге ќазаќ поэзиясыныњ кµркемдік-эстетикалыќ талаптарыныњ т±ѓырын биіктетті. Демек, Шєкєрім аќын кµркем сµз шебері ретінде ќазаќ єдебиетін мазм±н мен пішін жаѓынан ныѓайтып, ±лттыќ поэзиямызды классикалыќ ‰лгіде жазылѓан туындыларымен байытќан суреткер. ¦лттыќ µлењ дєст‰рініњ тамаша ‰лгісін жєне жањаша мазм±ндау мен µрнектеуді, µлшем ырѓаќтарынт‰рлендірудісанќилыєдіс- тєсілмен µрнектеу аќын поэзиясыныњ жањаша ќыры. Кµркемсµз шебері µзініњ аќындыќ д‰ниетаным мен идеяларын бейнелеуде кµркемдік ќ±ралдарды ќ±былта пайдалануѓашебер. Аќын поэзиясындаѓы философиялыќ кµзќарастары поэмалары, азаматтыќ лирикалары, адам жµніндегі ±лаѓатты ойлары мен жаратушыны тану идеялары да ќазаќ єдебиеті мен мєдениетін, д‰ниетанымдыќ баѓытын алѓа жылжытты. Шєкєрім аќын философиялыќ терењ толѓамдары мен дастандар‰лгісін, ќазаќµлењініњµлењж‰йесінілгерідамытты. Адамзат баласыныњ «кµкірек кµзін ашуѓа», «ж‰рек пен ќабылдау», «аќыл», махаббат, білім, ѓылымд‰ниелерінмєњгілікадамзатµркенінедамытатынк‰шекеніайѓаќ. Міне, осыларжайындаой толѓаѓанАбайменШєкєрімдергедейінгім±раларымыздыњ, т‰ркієдебиетініњберерімол. Шєкєрім ортаѓасырлыќ т‰ркі єдебиеті дєст‰рін жалѓастырып, ќазаќ поэзиясын таќырыптыќ, мазм±ндыќ, жаѓынандабайытып, соныменќосаоладамболмысыжµніндегітыњойларыменќазаќ µлењініњ, ќазаќ д‰ниетанымыныњ шењберін кењейтті. Адамныњ ішкі єлемін суреттеуде ешкімге ±ќсамайтындаралыќ, µзгешеµлењніњт‰рлерінєкелді. Оныњµлењдеріќазаќд‰ниетанымыныњµрісін кењейтіп, жањаша ойлау, жањаша тану ‰лгілерін кµрсетті. Єсіресе адам психологизмін айќындауда µлењќ±діретініњтамаша‰рдісінтанытабілді. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. ЖирмунскийВ. М. Теориялитературы, поэтика, оптимистика. – Ленинград. – Наука. – 1997. – С. 405. 2. Ќ±дайберді±лыШ. Иманым. – Алматы: Арыс. – 2000. 92 б. 3. ШєкєрімЌ±дайбердиев. Шыѓармалары: ¤лењдер, дастандар, ќарасµздер. Ќ±раст. М. Жарм±хамедов, С. Дєуітов, [А. Ќ±дайбердиев]. – Алматы: Жазушы. – 1988. – 559 б. 4. ИассауиЌожаАхмет. Диуанихикмет (Аќылкітабы). – Алматы: 67 б. 5. Н±рм±ратовС.Е. Иассауиілімініњмєні – руханиеркіндік // Иассауижолы. 2005. – №2. 19-26 б. 6. ЌасќабасовС. Абайпоэзиясыныњренесанстыќсипаты //Абай. 2003. №1. 30 – 36 беттер. 131 Айтбайќызы Н., Ќазаќ Ќыздар Мемлекеттік педагогикалыќ университетініњ магистранты Казезова А., И.Ќ.Сєтбаев ат. Ќазаќ ±лттыќ техникалыќ университетініњ магистранты ЌАЗАЌЭПОСТАРЫНЫЊЖАНРЫНДАЃЫКЕЙБІРЕРЕКШЕЛІКТЕР Фольклор арќылы б‰гінге жеткен жырлардаѓы с‰йіспеншілік пен имандылыќ, адалдыќ пен адамгершілікмєселелері -жазбаєдебиеттіњдеењбасты, ењнегізгімєселелерісанатында. Жалпы, тек ќанашыѓармаменµлењнемесесуретт.б. ќандайдаболсынµнертуындысымахаббаттыњсебебінсіз тумайды. Эпостаѓы ењ алѓашќы кезендердегі «батырменќыздыњбірін-бірінеќ±мартуыѓашыќболу негізіндеемес, уаќытаралыѓындаєйелдікерекеткендігінде» -депсанайтынзерттеушіЕ.Вердиман б±л ойын єрі ќарай былайша µрбітеді: «Первобытные охотники вели бродячий образ жизни и зависелиотвозможностидобыватьсвежеемясо. Жилионипочтиисключительновобществомужчин, поглощенныйединственным, чтоеговолновалоинасыщало, -охотой. Лишьвремяотвремени они начинали искать женщину, незаботясь, однако, о выборе» [1, 11 б.]. Єрине, б±л кµнеліктіњ кµзќарасы деуіміздіњ µзі ойландырады. Ќайткенмен де б‰гінгі к‰нніњ µзінде де ќ±дай жаратылысыныњµзі «еркек – єйелсіз, єйел -еркексіз» болаалмайтынына, олардыњбірбіріне‰лкентартылыс к‰шарќылыынтыќтыѓындєлелдейді. Ќазаќэпосындаѓыжаріздеумотивіерекшемєселедепайтсаќтаболады. Ќазаќэпосындаѓыжар іздеудіњ мысалы батырлар жыры, кµне архаикалыќ эпос, лиро-эпос немесе діни жєне тарихи эпостардажиікездесіп, бір-біріменбайланысып, ±штасыпжатады. Егер батырлыќ жырларда батыр жарын жекпе-жекте, жарыста немесе ќыздыњ, єкесініњ жарлыѓы бойынша бір талабын орындауы арќылы ‰йленсе, лиро-эпостарда батыр ќызѓа шынайы ѓашыќ болу арќылы ќосылады. Кµне эпостарда батыр алдымен ‰йленуді немесе жар іздеуді маќсат т±тпайды, µзі жорыќќа шыѓып ерлік жолындаѓашыќболып‰йленеді. Осы кµне эпостыњ бір ерекшелігі кейде ерді ќыздыњ µзі тањдайды. Ал тарихи жырларда барлыќ жырлардаѓы секілді махаббат, с‰йіспеншілік, сезімдік сипаттар кµп кµрініс беруімен бірге ±рпаќ ќалдыру маќсаты басым келеді деуге болады. Тарихи жырларда баяндалатынбастымазм±нхалыќтыњµміршындыѓы, шынайыболмысынелестетуарќылыµткенніњ сипаты танылады. Єлбетте, б±л жырларда оќиѓаныњ дєлдігі саќтала бермейді, єр кезењніњ тарихиєлеуметтік, ќоѓамдыќ-саясижаѓдайыкеркемдікт±рѓыданбейнеленеді. Ќазаќ эпосындаѓы єр жанр бір-бірімен т±тастай байланысып жатса, тарихи жырлардан м±ндай байланыстыкµрмейміз. Біраќм±ндадаерлікжасаѓандаоныњхалыќтыњќамы, отбасыныњамандыѓы, єділдіктіњбасымт‰суіжолындажасалатынынкµругеболады. Батырларжырындакейіпкерµзерлігін жар іздеу, тањдау маќсатында кµрсетсе, тарихи жырларда халыќтыќ, мемлекеттік м‰дделері басты сипат алады. Тарихи жырлардаѓы басты кейіпкерлер -тарихта болѓан адамдар, сондай-аќ, аныќ тарихи оќиѓаларѓа негізделген деп есептеледі. Б±л жайында С.Сєкенов зерттеуінде былай дейді: «Батырлар жырыныњ классикалыќ ‰лгілерінде µмірбаяндыќ сарындар -батырдыњ ѓажайып болып тууы, ерекше балалыќ шаѓы, тым ерте жасаѓан алѓашќы ерлігі, ‰йлену ‰шін жорыќќа шыѓуы ... негізгі маќсат етіп ќойылѓан тарихи жырларда б±л сарындарѓа онша мєн берілмейді» [2, 126 б.]. Єрине, б±лпікірменбасыб‰тінкелісугеболмайды. Жырлардаќазаќќыздарынаерекшемєнберіліп, олардыњ отбасында µзіндік орындары бар екені кµркемдік т±рѓыдан шынайы берілген. Сондай-аќ, жырдаѓы‰йленудєст‰ріжан-жаќтысипатталады. Ал, діниэпостардыњнегізгіерекшелігім±ндадіни±станымдаркµбірек (некеќию, некегедейінгі зандарт.б.) суреттеледі. ¤кінішкеќарай, халќымызорыналѓансолаќайсаясаттыњсалдарынанхалыќ ауызєдебиетім±расыныњќомаќтысаласынќ±райтындінидастандардан±заќуаќытбойыкµзжазып ќалды. Соњѓыон-онбесжылішіндеолардыњќайтажарыќкµріп, кµпшіліктіњќолынажетебастауы куаныштыжаѓдай. Кезіндеќазаќхалќыарасындаауызшада, жазбат‰ріндедекењтараѓандінимазм±ндаѓыќиссалар кµп болѓан. Діни ќиссалар имандылыќќа, ќанаѓат-ынсапќа, к‰ншіл болмауѓа, біреуге зорлыќзомбылыќ жасамауѓа, жетім-жесірлерге кµмек кµрсетуге, ќайырымдылыќќа т.б. ізгі ќасиеттерге ‰ндейді. Б±л жырларды таќырыптыќ жаѓынан Н.Келімбетов ‰ш т‰рге бµліп ќарастырѓан: бірінші топќа исламдінінеенгізужорыќтарынбаяндайтындастандар, екіншітопќаµсиет, насихаткµпорыналатын дастандар, ‰шіншітопќадіниуаѓыздардангµріт±рмыстіршіліккежаќындастандардытоптастырды. 132 Осы‰шіншітоптыњќатарында «Ж‰сіп-Зылиха» дастанынатайды. Сондай-аќ, фольклорист -ѓалым В.В.Радловтыњжазбаларынандаеларасындаѓыкітабиµлењдердіяѓни, дінидастандардымазм±нына ќарай бµлгенін ањѓаруѓа болады. Рас, ѓалымолардыарнайыатапбµлмеген. Єйтсе де, біріншітопќа - ислам ќаѓидаларын, екінші топќа -µсиет, насихат айтатын µлендер, ‰шінші топќа -ислам ќаћармандарытуралыµлењдердептоптастырѓанынтопшылауѓаболады. Діниќисса, дастандардажырланатын кейбір оќиѓа желісі кµне архаикалыќ жырларѓа ±ќсас келетінін кереміз. Екеуіне де тылсым к‰шке, ќ±дайѓа, пайѓамбарларѓасену, аянберу, єйеладамыныњкелењсізќылыќтарынібілісретінде санау, айдаћарлар, барсакелмессапаршегу, сиќыршылыќќатєн. Негізінендіниєдеп, шариѓат±станымдарын насихаттау басым. Баяндалатын оќиѓаныњ орындалуына байланысты ќ±дайдыњ бар екеніне кµз жеткізіп, сенімді ныѓайту кµзделген. Сол сияќты б±л шыѓармалардыњ негізгі идеясы исламдінінтарату, ‰гіттеу, насихаттауидеясынж‰зегеасыру‰шінпайдаланылѓан. М±ндайќ±былыс дінидастандардыњжанрлыќерекшеліктерініњбірі. Таѓы бір ерекшелігі діни дастандарда кейіпкердіњ ‰йлену сарынына байланысты неке ќию, некелесусалтынаасаназараударылады. Расындадаќайсібіржырдыалсаќтаондатєрбиемєселесі кµрініс табатынын єркез байќаймыз. Аталѓан діни ќиссаларда тазалыќты, инабаттылыќты жоѓары кµтеретін, ‰йленуменжаріздеумотивіасабіркµркем, ѓажайыпсуреттеледі. Ѓалым Р.Бердібаевжанрларарасындаѓыбайланыспенайырмашылыќќатоќталып, оныњмынадай ерекшеліктерінашыпберген: «Егеркµне, архаикалыќжырлардаадамбаласыныњд‰ниенібілуімен тануыныњб±лдыр, балањкездері, сол шаќтаѓы т‰сінігі мифтік, киялдыќ т‰рде кµрініс берсе, классикалыќќаћармандыќэпостаалѓашќыќауымыдыраѓаннанкейінгіру, тайпам‰дделері‰шінк‰рестіњ тєжірибесі єсіреленіп, биіктетіліп, т±тас бейнеленсе, романдыќ эпоста ерлік, Отан ќорѓау емес, адамныњжекебастыњм‰ддесі, махаббатеркіндігімєселесіалѓыкезеккешыѓады» [3, 61 б.]. Єрине, жанрлыќт±рѓыданалѓандаосындайерекшеліктердібайќауѓаболады. Осыѓан орай, тек ќана ќазаќ эпостыќ жырларда ѓана емес єлем шыѓармаларында да кµп кездесетін сарынныњ бірі – батырдыњ елден жыраќ кеткен сапарында оныњ єйеліне єлдекімдердіњ кµзі т‰сіп оѓан еркінен тыс ‰йленуге єрекет жасауы. Алайда б±л маќсат орындалмай, дєл ‰йленгелі жатќанк‰нібатыртаѓдырдыњќалауыментойдыњ‰стінент‰седі. Ќазаќтыњ «Алпамысбатыр» жырын терењзерттегенорысѓалымыВ.М.Жирмунскийдіњ: «Рассказ о возврашение героя из долголетнего безвестного отсутсвия о приходе его нежданным и неузнанным на свадьбу своей жены с соперником -самозванцем («мужнасвадьбесвоейжены» сохранилсяидвухразныхверсиях-новеллистическая или романической (западной) игероической (восточной). Новеллистическая (романическая) версия имеет чрезвычайно широкое распространение в фольклоре и средневековой литературе европейских народов, но в форме в значительной мере модернизированной, утратившей черты богатырскойсказки, стольочевидны»[4, 220 б.], - дегенпікірісµзімізге±штыќболады. Кµбінесе, ќыздыњ ауылына жау келіп, с±луды берсе ќолынан,бермесе жолынан алып, єйел етпекшіболыпотырѓанханменќалыњќолжатады. Міне, осындайбатырдыњ‰йленукезіѓанаемес, µз халќыныњ алдындаѓы борышы, ерлігі, сынаѓы болып есептеледі. Рас, жырларда м±ндай сынаќ тек соѓысуемеск‰шпентапќырлыќ, немесемергендіксайысыт‰ріндебопкеледі. Ќызжаќтаннемесе жау ќолынан єр т‰рі инициация т‰рлері орындалатынын кµреміз. Айталыќ, Ќозы Кµрпеш ќайын атасыныњ еліне тазша кейпінде келіп, баќташы болуы, сµйтіп Ќодармен, тоќсан серімен сайысќа т‰суі де, бір жаѓынан осындай кємелеттік сынаќ, ал, екінші жаѓынан, оныњ µзініњ сынаѓы болып есептеледі. Солсияќты, орыскейіпкеріДобрыняНикитычтыњдаєйелініњтойынакелуіменАлешаПоповичтіњ сайќымазаќ кейпінде келуі де осы сарынныњ кµрінісі. Осы тектес сюжеттік ±ќсастыќтарды "Алпамыс", «ЌозыКµрпеш -Баянс±лу» т.б. жырларданкµругеболады. Егер, Алпамысµзєйелініњ басќаѓа‰йленутойындакелсе, Кµрпештіњѓашыѓыныњ‰йінежалшыболыпкелуіайтылады. Соныменбірге, елбилеушісініњµзќарауындаѓыќарашасыныњбірініњс±луєйелінекездейсоќкµзі т‰седіде, оныњєйелінµзінежаретумаќсатындак‰йеуінќиынтапсырмаларменалыссапарѓаж±мсау секілдісарындардакездеседі. Алайда ханныњ ќалауы бола ќоймайды. Ќандайќиынсынаќтарболса дажігітсынаќтанс‰рінбейµтіп, ханныњдымынќ±ртады. Айласыбітіп, амалыќ±рыѓанханжігіттіњ дегенінекµнеді. Оларды еркіне жібереді. Б±лжердеадалмахаббатќаешнєрседебµгетболаалмайды дегенидеякµрінісбереді. Осыѓанорай, ќазаќ эпостарында жар іздеу сарыныныњ тарихи тамыры терењге бойлайтынына кµз жеткіземіз. Ќайэпостыалсаќта, батырлардыњбойынанда, ол тањдаѓан жардыњ бойынан да жоѓары адамгершілік ќасиеттерді, дегдарлыќты, сµзге т±ратын далалыќ мєрттікті кµреміз. Олар ‰шін адамгершілік ќаѓидаларынан аттау атымен жат. Б±лжоѓарыќаѓидаѓажауыдасаќт±рѓан. Батырлар жырларыныњберертаѓлымы, таратарµнегесіосында. 133 Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Вердиман Е. Женщина в древнем мире. Пер. с нем. М.С.Харитонова. Послесл. А.А.Вигасина.-М.:Наука. Главная редакциявосточнойлитературы, 1990. -335с.:ил.(последамисчезнувшихкультурВостока). 2. СєкеновС.Б. Ќазаќтарихижырларыныњсюжеттері: тарихилыѓыментипологиясы. -Алматы, 1995. -145 б. 3. БердібаевР. Эпос -елќазынасы. Алматы: Рауан, 1995. Б. 344. 4. ЖирмунскийВ.М. СказаниеобАлпамышеибогатырскаясказка. М., 1960. -335 стр. Сыдыќова С., єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ магистрі АХАТЖАЌСЫБАЕВТЫЊШЫЃАРМАШЫЛЫЌЌЫРЛАРЫ Ќазаќтыњ сµз µнерініњ киесі ќапасыз дарыѓан шынайы ќаламгер, іші-тысыњды бірдей µзектеп, µрнектей алатын ќас суреткер ћєм ќоѓам ќайраткері єрі бєрінен кереметі – ±лы м±раты, ‰лкен ±лаѓаттыазаматжµнінденеайтќан боларедік!? Халыќ ќашан да µзініњ аќиыќ адамзаттарымен ќ±діретті. Халыќтыњ атын шыѓарып, єлемге танытатын – сол ±лттыњ озыќ ой мен µнегелі µнер ќуѓан, жанын жалдап, тілін безеп, халќы ‰шін бойындаѓыбаржігер-ќайратынсарќаж±мсаѓан, адамгершіліктіњаќжолынм±ратт±тќанперзенттері. Туѓан ж±ртыныњ єдебиеті мен мєдениетін, рухани µмірін дамытуѓа ‰лес ќосќан, елі ‰шін есепсіз ењбекетіп, туѓанхалќыныњмерейінмейлінше‰стеметугетертµккеназаматтарынелієрќашанесінде ±стайды. Белгілі бір кезењде µз халќына шамшыраќ болып талмай ќызмет еткен т±лѓаны бетке ±стау, ќалтќысызќастерлейбілуелдікќасиеттіњµлшеміболсакерек. ¤ткенінескеалу – елдіктіњбелгісі, µткенін±мыту – µшкендіктіњбелгісі, -дейді халыќ даналыѓы. Барын базарлай білу, маќтан т±тып, ќадіріне ќаныѓу µсетін елдіњ ќасиеті, жаќсылыќтыњ нышаны болсакерек. «Кµркем єдебиетті тек ±лы аќын-жазушылар жасамайды. Оныњ ‰лкенді-кішілі, ірілі-уаќты µкілдеріболады. Єдебиеттарихыєркезењдеєдебиеткеатсалысќан, оѓанµзіншеаздаболса‰лесін ќосќан аќын-жазушыны ±мытпайды, ±мытуѓа тиісті де емес!» -деген Т. Кєкішевтіњ пікірі Ахат Жаќсыбаевтыњєдебиеттегіењбегінедеарналѓанысµзсіз. Ахат Жаќсыбаев – ешкімге ±ќсамайтын ќаламгер. Ол-т‰сінікті жазушы, танымал жазушы, таланттыжазушы. ШерханМ±ртазаевтіњсµзіменайтсаќ: «Таланттытану-ќиын, танымау –ќиянат!». Оныњмінезіде, жазуыдабасќаларданµзгеше. АхатЖаќсыбаевµміртєжірибесімол, ќоѓамдыќойыбиік, ел тірлігініњ т‰йінді мєселелерін терењ толѓайбілетінбелгіліжазушылардыњбіріболыпсаналады. Оныњќазаќєдебиетіндеµзіндікорныбар, µндіріп ењбек етіп келе жатќан ќалам иесініњ єдебиеттегі жолына таѓы бір кµз жібере отырып, ол тындырѓан шаруаларды, алѓан асуларын ќалыњ оќушы ќауымныњ есіне сала отырып, єдебиет саласында биік дєрежеде орнын алѓан жазушыѓа, ќазаќ єдебиетініњ б‰гінгі тањдаѓы жемісті бір бєйтерегіболыпотырѓанќаламиесі. Ќазаќ єдебиеті мен аударма саласыныњ дамуына µз ‰лесін ќосќан шыѓармашылыќ жолында µз жолынсалыпкеткент±лѓаныњбірі -АхатЖаќсыбаев. Алаштанушы, белгіліжазшыТ±рсынЖ±ртбайАхањжайлы: Шындыѓындада, олбірж±лдызды жылдарекен-ау! Марќ±м Бекењ мен Ѓафакењніњ, Оралхан мен Саѓаттыњ, Маршал мен Кєрібайдыњ, ЖарасќанменМараттыњ, Асќардыњбейнелерієрќазаќтыњкµзалдынанкетермедесењші! Ж±лдыз десе – ж±лдыз, жайсањ десе – жайсањ, азамат десењ – азамат, жазушы десењ – жазушы еді ѓой сабаздар! Ахат Жаќсыбаев сол ж±лдыздардыњ береке басы бола білді. Сол ж±лдыздардыњ ќадірін біліп, ќасиетінарттырабілді. Наѓыздыњныѓызыдейтініміздесондыќтан», - депжазады. Т±рсынаѓамызосымаќаладаАхањжайлыаѓынанжарылып: «ЄдеттеасаорныќтыкµрінетінАхат Жаќсыбаев ќызмет барысындаѓы µзі єділ деген пікір жµніндегі «Егеске» келгенде кез-келген «Бµгетті» жењіп, ќызметкерлеріне наѓыз «Ќорѓан» бола білетін «Ќайтпас ќайсардыњ» µзі. Кезінде Н.Тихоновтыњ: «М±ндайадамдардыкез-келген жерге, кез-келгенуаќытташегеетіпќаѓуѓаболады. Сонда ќайтып ол жерге ешќашанда алањдамайсыњ», – деген µлењі мєтел ретінде айтылып ж‰ретін. Жалпы алѓанда, Ахањ – Ахат Жаќсыбаев сондай мыќты да сенімді, шеге сияќты т±раќты, мыќ азаматтыњнаѓызыныњныѓызы». 134 Егерде адамды жєне оныњ ењбегін баѓалауда жєне єділдікті ±стануда бойымнан бір нышан байќалыпќалса, олсол «Ж±лдыздыњ» ж±лдыздарынан, соныњ ішінде Ахат Жаќсыбаевтан да, алѓан тєлімдепесептеймін»,-депАхањныњжаќсы±стаздаболабілгенінайтады. Оныњшыѓармашылыќµмірі XX ѓасырдыњ 40-шы 70-шіжылдарынасєйкескеліпсоњынакµптеген туындылар ќалдырды. Ол туындылары т±тастай бірнеше буынѓа рухани азыќ болды. Ахат Жаќсыбаевтыњ ќаламынан туѓан ж±мысшы таќырыбындаѓы романдар мен повестер жєне басќа да естеліктер мен аудармалар биік дєрежеде єдебиетіміздіњ ‰лгілі шыѓармалары болды. Ахат Жаќсыбаев «Егес», «Бµгет», «Ќорѓан» сияќты шыѓармаларымен елге жаќсы таныс. Жазушыныњ бертін келе шыќќан «Иса аќын» романдары ќазаќ єдебиетіне ‰лкен табыс алып келді. Сондай-аќ, ќаламгер аќын-жазушылардыњ алдыњѓы-кейінгі буын µкілдерімен жиі жаќын араласып, ќызметтес болуы «Жаныжайсањжаќсылар» аттыестеліктержинаѓыжарыќкµруінесебепболды. Ахањжоѓарыбілімдієрі жан жаќты сауатты, ќайраткер т±лѓа. ¤зкєсібініњбілгіріѓанаемес энциклопедиялыќ білімініњ жан-жаќтылыѓы жайлы жазушы Марат Мєжитов былай деп жазады: «Ахат Имантай±лыныњ єлем халыќтары тарихын µте терењ білетін. Д‰ние ж‰зінде неше ±лт, неше ±лыс барын, олардыњ тегі ќайдан шыќќанын, жер кµлемі, халќыныњ саны, кµсемдері кімдер, олар кімгеиекс‰йеп, табынады, олардыњтілі, дініменділікµкірегіндесайрапт±р. Алорыскняздарымен патшалары, ќазаќ хандары мен билері туралы мен естімеген деректер айтќанда, µз µрісімніњ ќысќалыѓына ±ялѓаннан басым айналып, ќ±лаѓым шуылдайды. Кейде маѓан мынадай ой келетін. Осы Ахања “профессор” деген ќ±рметті атаќты бере салып, университетке ±стаздыќќа ќызметке алса, шєкірт-студенттердіњ мерейі бір ќанар еді-ау, шіркін! Мен білетін Ахањныњ математика, физика, химияѓылымынандабілігіµтежоѓары...» АхатЖаќсыбаеваудармасаласындадаµнімдіењбекетіп, кµркемаударманыњсапалыќ, кµркемдік дамуынаењбегінсіњіріп, µзіндіккелбетінќалыптастырды. Ол 1986 жылы Го Хаггардыњ «Маргарет ару» романы «Жалын» баспасында ќазаќ тілінде жарыќќа шыќты. Сонымен ќоса, Рой Медведтіњ «Сталинніњсеріктері» жєнеЄнуарЄлімжановтыњ «Таным» повесінорыстілінеаударѓанболатын. Соныменќатарєржылдарда «Уаќытжєнеќаламгер», «Сµзстан», «Бесжылдыќбелестері» жинаќтарымен жекелеген очерктері жарыќ кµрді. Шыѓармашылыќ ѓ±мырында осындай бірсыпыра салмаќты да жауапты ж±мыстар тындырѓан аќынныњ м±расы ж‰йелі т‰рде зерттеу нысанына алынбай, зертеушілерназарынантысќалыпкеледі. Єдебиеттіњт‰рліжанрындаµзіндік‰лесібарАхат Жаќсыбаев шыѓармашылыѓын арнайы т‰рде ѓылыми баѓытта талдау нысанына алу кезек к‰тіп т±рѓанмањыздымєселелердіњбірі. Ахањ редакциясыныњ ж±мысымен ќатар, атаќты партизан, ±лтымыздыњ маќтанышы, Халыќ ЌаhарманыЌасымЌайсеновжµніндероман -эссежазып, оныњекі-‰штарауын «Аќиќатта» жариялаѓан. Кейін б±л шыѓарма «Ќайтпас ќайсар» деген атпен кітап боп шыќты. Кітап бір ѓана Ќасым Ќайсеновтуралыемес, ¦лыотансоѓысындаѓымайдангерлердіњасќанерлігінсипаттайтынтолымды шыѓарма. Ахат Имантай±лы журналистік жолын ќасиетті шањыраќ «Лениншіл жас» газетінен бастаѓан. ЖастарбасылымыАхањдышыњдапшыныќтырды, талайталайіссапардаболып, тєжірибежинаќтап барып, «Ќазаќ єдебиеті» газетіне бµлім мењгерушісіне ауысты. Отыз жыл бойына Ќазаќстан жазушылар‰йінде «Ж±лдыз» журналы, «Ќазаќєдебиеті» басылымындаќызметістегенікµпшілікке аян. 2006 жылы «Білім» баспасынан жарыќ кµрген «Жаны жайсањ жаќсылар» атты кітабы µзі сапарлас, ќанаттасболѓанакадемик – жазушы, ќазаќ – кењес єдебиетініњ классигі Сєбит М±ќанов, жазушылар – ЃабиденМ±стафин, ЌасымЌайсенов, Єнуар Єлімжанов, БекежанТілегенов, Оралхан Бµкеев, соныменќатаракадемикЄлкейМарѓ±лан, Халыќ суретшісі Єбілхан Ќастеев жµніндегі ой – толѓамдары, Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н±рс±лтан Назарбаевпен бірге Францияѓа сапары туралы материалы ќызыќты оќылады. Осы кітаптаѓы «Сєбењді ќанша тыќпаласањ да бір ќалыпќа, бірарнаѓасыйѓызаалмайсыњ. Шыњдапќарасаќж±рттанасќанжазушылыѓыбар, тынымсыз к‰рескерлігі, ќайсарќайраткерлігібар, тындырѓаністері, жомарткµњіл, кењмінезібар-осыныњбєрі сан-сала, сантарауѓажетелейді»,-дейді. Кµњілгеќонымды, ж‰ректен – ж‰реккежететінсµзекенін мойындайсыњ. Жалпы алѓанда, Ахат Имантай±лы не жазса да оќырманды сендіріп, иландырып, шынайышындыќтыњµзінн±рландырыпжазатынынатєнтіболдым. Осы естілгенде автор жазушы Ѓабиден М±стафин шыѓармашылыѓыныњ ќ±пиясын ашуѓа да тырысады. Терењойлысµзшеберініњішкіжан – д‰ниесіне‰њілеќарап, содантєлім – тєрбиеалуѓа ±мтылысжасайды. Сµйтіпжазушыѓа: – Ќалайжазукерек? – дегенс±раќќояды. – Біліпжаз. Б±лќайжазушыѓаболсынќатыстысµз, – дейдіЃабењ. – Ѓабеке, шыѓармаоќиѓадантуама, єлдеидеядантуама? – депс±раќќоядыавтор. 135 – Меніњ µзімде идеядан туады. Єуелі, аќыл тєрізді. Шыѓарманыњ негізгі идеясын, жалпы баѓытынайќындапалмай, жазуѓаќалайкірісугеболады – дейдіЃабењ. Б±лќасиеттержасжазушыѓада, тісќаќќанжазушыѓадаасаќажет±лаѓаттыд‰ниелер, автордыњ естелігіосыжаѓынанда, µмірдізерттеп, болжамдаужаѓынандаќ±ндыекендігінедаужоќ, М±ныњµзі – ескірмейтін±дайыбір – біріменсабаќтасып, жањарыпотырѓан – біртарих. «Тектілік табиѓаты» естелігі академик Єлкей Марѓ±лан жайлы сµз етсе, «Тума талант» халыќ суретшісіЄбілханЌастеевжµніндеойтарќатады. АвторЄлкейаѓаныњѓ±ламаѓалымдарын, оныњкµп білетіндігін єњгімеге арќау етсе, суретші Єбілхан аѓаныњ жаратылысынан тума талант екендігін кµсілтежазады. Кітаптаѓы «Ќайсеновтіњќасиеті», «Ќасымќайсеновтуралысµз» естелігі «Ќайсарќайтпас» роман – эссесіненµзгешед‰ниелер. Ќаћарманпартизанныњтыныс – тіршілігі, соѓыстаѓыерлігітуралыаз жазылѓанжоќ. БіраќАхатшыѓарматабиѓатындараландырып, єрікµркем, єрітарихитуындыжазды. ЌасымЌайсеновтіњµмірбаяндыќпортретіншеберќиюластырып, µзіндеде, µзгегедетанытабілді. Сµз µнерініњ барлыќ саласында жемісті ењбек еткен жан-жаќты дарын иeci Ахат Жаќсыбаев кµркемшыѓармашылыќпенбipгe µззаманындаѓыєдебиµмірдіњзєрумєселелерітµњірегіндегіпікір алысуларѓадабатылараласып, жазуµнepi жайлыойларын‰немібілдіріпотырѓан. Ќалай болѓанда да уаќыт кідірмейді, біраќ адамныњ арманшыл єрекетшілдігі басым: ол бєрін жењедіілгеріасуларѓажетелейді. Біз єрдайым осы жолда сана аѓысын сарќып ењбек етіп танылѓан азаматтарѓа олардыњ ‰рдісті µмір жолынан ‰лгі алуѓа тиістіміз. Осы санаттаѓы т±лѓаныњ бірі, єрі бірегейіАхатЖаќсыбаев. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Вали // Ислам. Энци-клопедическийсловарь. М., 1991 2. ЌазаќЭнциклопедиясы, 1 том 3. ЖирмунскийВ.М. СказаниеобАлпамышеибогатырскаясказка. М., 1960 4. ЌасќабасовС. Ќазаќтыњхалыќпрозасы. Алматы: Ѓылым, 1984 5. Єжіѓали С.. Оразбек Е. Ќазаќтардыњ дінге сенгіштігі // Ќазаќ халќыныњ дєст‰рлері мен єдет-ѓ±рыптары. 1-том. Алматы: Арыс, 2005 6. Селезнев А.Г., Селезнева ІІА. Материалы для изучения культа святых в Сибирском исламе // Университеты как регионообразующиенаучно-образовательныекомплексы. Омск, 2005 7. Арѓынбаев X. Ќазаќтыњмалшаруашылыѓыжайындаэтнографиялыќочерк. Алматы: Ѓылым, 1969 8. АхметовЄ. Т‰ркітілдеріндегітабуменэвфемизмдер (салыстырмалыэтнолингвистикалыќзерделеу). Алматы: Ѓылым, 1995 Ќ±рманќызы Ш. С., Ќазаќ ќыздар мемлекеттік педагогикалыќ университетініњ магистранты ЌАЗАЌТАРДЫЊМИФТІКТАНЫМЫНДАЃЫГЕНОТИПТІКДІНИЖ‡ЙЕЛЕР Ќазаќтардыњ мифологиялыќ тарихи даму жолында генотиптік діни ж‰йелер басым болды. Б±л ±ѓымѓа Профессор Т.Ѓабитов тµмендегідей аныќтама береді: “Генотиптік діни ж‰йе деп -рулыќтайпалыќ ќауымѓа тєн ілкі ата текті ќастерлеп, оларды жаратушы жєне ќоѓамдыќ µмірдіњ барлыќ салаларында шешуші к‰ш ретінде ќабылдайтын сенімдер мен нанымдардыњ бірлігін айтады. Генотиптіксенімніњорталыќбейнесі –аруаќ”. Ата-бабааруаѓынќастерлеу – саќтарзаманынаносы к‰нгедейінжалѓасќандєст‰р. Ќазаќ халќыныњ д‰ниетанымында Єулиеге табыну дєст‰рі ежелден бар. Тєњірге сенген ежелгі т‰ркілер¦майананы, Ќызыратаны, ата-бабааруаќтарынжелеп-жебеушісанап, оларѓа‰немісиынып отырѓан. К‰нге, Айѓа, Отќатабыну, елиесіКµкбµрініќасиетт±ту, су иесі С‰лейменге жалбарыну, тіршілігініњнегізітµртт‰лікмалдыњиелері — Ќамбаратадан, Шопанатадан, Ойсылќарадан, Зењгі бабадан, Шекшек атадан жєрдем к‰ту, т.б. ислам дініне дейінгі ежелгі нанымдар Ќазаќ халќыныњ д‰ниетанымындак‰ніб‰гінгедейінсаќталѓан. Бабат‰ктіШаштыЄзіз, Арыстанбаб, ЌожаАхметИасауи, Бекетата, СопыЄзіз, Оќшыата, т.б. Єулиелер білімпаз діндарлыѓымен де, ќарапайым ізгілігімен де халыќ жадында мєњгілік саќталѓан. Ќазаќ халќы, сондай-аќ, ел ќорѓаѓан батырларды, ±лт бірлігін саќтаѓан билерді, аќыл-парасатымен т±тас аймаќќа ‰лгі болѓан аналарды Єулиелер ќатарына ќосып, олардыњ аруаќтарына табынып келеді. [2].Демек, єулие культініњ орныѓуына жергілікті халыќтыњ табиѓат нысандарына табыну 136 жорасы, шаманистікмифологиясы, аруаќтарды±лыќтаурєсімдеріµзгешелепте‰ндесіп, айырѓысыз т±тастыќта±штасып, єбденкірігіпкететінібайќалады. Кµзітірісіндеелдіруханитуражолѓабастаѓан єулиелердіњ ќайтыс болѓаннан кейін де ќадір-ќасиеті таѓы да арта т‰седі. Осыѓан орай олардыњ ќабіріне кесене т±рѓызылып, ол м±сылмандардыњ т±раќты зиярат ететін киелі мекеніне айналады. Мєселен, ЌазаќстандаѓыБабат‰ктіШаштыЄзіз, Арыстанбап, Ысќаќбап, ШайќыИбраћим, Иасауи, Єулиеата, Ќоњырєулие, Бекетатат.б. єулиелердіњсаѓаналарынахалыќєлік‰нгедейінтєуетеді. Ќазаќтыњєпсана-мифтеріндеєулиекереметтікµрсетуші, тылсымсырдышешуші, жоќтанбарды жасаушы, батырларды жебеуші nip, дін жолында ќ±рбан болушы т±лѓа ретінде дєріптеледі. Оныњ м±ндай ќызметтері, єлбетте, µњірдегі табиѓат нысандарымен тікелей байланыста болып келеді. Мєселен, ќазаќмифтеріндетµмендегідеймотивтерт±раќтыкездеседі. Елгебелгілієулиелер (Масат ата, Укашаата, Т‰лкібас, Азан±рєулие, Шілтерєулиет.б.) намазоќыпт±рѓанда, ањдыпж‰ргенаяр жауларыоѓанаяќастынанќастандыќжасайдыда, оларќазатапќаннанкейінмарќ±мныњденесінен (ќанынан, ізінен, т‰кірігінен) жергіліктіжаѓырапиялыќнысандардыњт‰р-т‰сі, кескін-келбетіпайда болып ќалыптасады. Ал атса оќ µтпейтін ќасиетті єулиеніњ осал т±сын д±шпанѓа айтып берген опасызкеліні (кейдетоќалы) ќарѓыстанмењіреутасќаайналады[4]. ОндайµлкелерОњт‰стікЌазаќстан, Мањѓыстау, Сырбойындакµптепкездеседі. Мысалы, Укаша єулиеніњ ќаза тапќанда домалаѓан басы еніп кеткен таудыњ ќуысында киелі ќ±дыќ пайда болса, Кµзатаќабірініњќасынанжанардыемдейтінб±лаќаѓыпшыѓады. Т‰лкібасєулиет‰кіріпќалѓанда, он екі ќарсыласы езіліп кетеді, сол жерде он екі шипалы б±лаќ пайда болѓан деген ањыз бар. Б±л мифтерде халыќтыњ ислам дініне дейінгі табынып келген табиѓат нысандары туралы ежелден бері айтылып ж‰рген єпсана-хикаялары енді єулиеніњ ќасиетті µмірбаянымен етене ±штасып, басќа сипаттажањѓырып, киеліµзен-су, тау-тасжањадінніњк‰штінасихатќ±ралыналайыќталѓаныжєнеде соныњ арќасында осындай кµрікті мекендер м±сылмандардыњ діни жоралѓы µтеп, жиі-жиі зиярат ететін орнына айналѓаны байќалады. Єулиеніњ ерекше кереметтерініњ бірі -перзентсіз ата-анаѓа ±рпаќсыйлайтынќасиетіекендігіќазаќмифтерінде, ертегілерінде, эпостарындат±раќтыдєріптеледі. Єсіресе єулиеніњ шапаѓатына ќатысты пайда болѓан ќасиетті нысандар мифте µте-мµте иланымды суреттеліп, тіптісолµлкелерелжадындаб±лтартпасдеректерменкуєландырылып, б‰гінгі±рпаќтыњ да баѓзы заманѓы ѓажайыпты кµруіне баѓыт-баѓдар н±сќалып, соныњ нєтижесінде м±ќтаж жандар тєуапетебарып, ѓ±рыптыќжораорындайтынн‰ктегеайналѓандеугеєбденболады. Ќазаќта єулиеге ќатысты мынандай ырымдарды кездестіруге болады. Мєселен, п±шпаѓы ќанамаѓанбедеуєйелжуынып-шайыныптазаланыпалѓансоњ, єулиеадамдардыњќабірінебарыптєу етіпжалбарынса, с‰йегіжазылып, балакµтередідепырымдайды[6]. Ќазаќтар єсіресе єулиелі жерлерді ќастерлеп, ќасиет т±тќан. Мысалы, Алпамыс жырындаѓы мынажолдардыалыпкµрелік. Байбµрібайдыњбєйбіше, ЖырыныњатыАналыќ. Жылайбередізарланып Кµрмедікдепсамалыќ. Жасымызболсакепќалды, Ендіќандайќылалыќ. Маќ±лдесењалѓаным, Алашатµсексалѓаным. ЄзіретіС±лтанѓа Екеуміздебаралыќ. Єулиеќылсакеремет, Болармаекенжањалыќ? БермесеЌ±дай, нешара, Даладаµліпќалалыќ! ОсыайтќанѓатоќтаѓанБайбµрібабамызендігіжердеалды-артынаќарамайды: ...Бірк‰ндікжергеш±бады. Солуаќтарболѓанда, К‰н±яѓаќонѓанда. Біртµбеніњбасында, ‡ркердейбопт±рады. Байеке, жолыњболсындеп, Ќабылболсынм±ныњдеп, Ќолжайып, д±ѓаќылады... 137 Оќиѓаныњ єлі де сол Жиделі-Байсын жерінде µтіп жатќаны аќиќат. Осынау «Єулие ќоймай ќыдырѓан, Етегін шењгел сыдырѓан» сапар Баба Т‰кті Шашты Єзізге зиярат ќылумен аяќталатындыќтан, жыржолдарынбµліп-бµліпберіпотырмыз. ... Аналыќжазѓанањырап, Б±дакµлікмінбеді. Кейжердежаяу‰деріп, Кейжердежатыпт‰неді. К‰ннен-к‰нгет‰нќатып, Бейшараєбденж‰деді. Бірнешек‰нж‰ргенде, ¤лдік-талдыќдегенде, Єзіреткекеледі... Жиделі-БайсыннаншыќќанБайбµріменАналыќешжергеаялдамай, Єзіретке-Т‰ркістанѓакеліп жетеді.... Єзіреттіњтµбесін К‰ндікжерденкµреді. …Кµзініњжасыкµлболып, Отырѓанорныселболып, Жетік‰н±дайт‰неді. Бай-бєйбішеекеуі Ешбірнышанбілмеді. Ќожаларданбатаалып, Жапанкезгенатанып, Жоѓарыќарайµрледі.... Алпамыс жырында єруаќќа, єулиеге сиынуда кейіптендіру мен адамдандыру фантастикалыќ ќияли т‰сініктерге ж‰гінген. Сондыќтан оларда идеялыќ тегі жаѓынан мифологиямен кіндіктес болыпкеледі. Д‰ниеніњзањдылыќтарынжетет‰сініп, пайымдайалмаушылыќтанымпроцесініњкµне ж‰йелеріне негіз болады. Осындай кµне методологиялыќ д‰ниетанымды принципті басшылыќќа алѓанжырмазм±нындаадамменшындыќтыњонтологиялыќ (заттыќ) тегіажыратылабермейді. Тіпті кєдуілгі (эмпириялыќ) санаоныдєлажыратаалѓанымен, кµркемдіксана‰шіндєст‰рліт‰сінікдаяр т±рѓан єшекей ќызметін атќарады. ¤йткені халыќтыќ шыѓармашылыќ, фольклор дєст‰рлі кµзќарастыд‰ниетанымдыќалѓышартетеді. Ќазаќтаржаќсылыќістердібасќаратындарынєруаќ, періште т,б, десе, жамандыќістердібасќаратындарынпері, шайтан, албасты, жезтырнаќт.б. депатайды. Кµнешамандыќ, тєњірлікдінменќабаттасаж‰ргенмифологиялыќтаным, кейінкеле-келеисламдыќдінменастасып, кірігіпкеткент±старыдаболды. Б±рынѓышамандыќ, тєњірлікмифіисламдыќ сиынуларѓа±ласып, єулиебасынат‰неу, аталараруаѓынанмедетс±раусекілдімифологияѓаауысады. ОныбізАлпамысбатыржырынжырлаѓанжыршыныњфактілеріненкµреміз. ...Сµйтіп, «алыстан ат арытып, тонтоздырып» жеткен Єзіреттіњ басына 7 кун т‰негеннен кейін БайбµріменбєйбішесіАналыќ «жоѓарыµрлепті». Жаѓрафияны жаќсы білетін азамат Т‰ркістан ќаласыныњ µкпе т±сындаѓы ќазіргі Кентау деген ќала орналасќан жерден Ќаратау сілемдерініњ басталатынын бірден баѓамдайды. Одан єрі таудан асатынжолАщысайарќылыТеріскейге — Созак, елінес±ѓынаенеді. ¦зынырѓасы 40-50 шаќырым жуыќтапќалатынтаудыњжалпыеніоданасыпт‰су‰шінбіршамак‰ш-ќуаттыќажетететінісµзсіз. Оныњ‰стіне, ењкілдеп алѓа тарта беретін жазыќ емес, м±нанµткенадамжиі-жиідембасып, ірілі - уаќтыќасиеттіжерлергетоќтайтынытаѓыбар. Солсебептіжырдабылайдепайтылыпты: ЄзіретіЌаратау, Єулиеніњкеніеді. ¤зенсайынтастамай, Бєрінебір-бірт‰неді. Кімбіледі, осынауєулиелі-киеліжерлердіњќатарында «ЖылаѓанАта», «‡кашаАта», «Балыќшы Ата», Созаќтыњ мањындаѓы «Жылтыраќ Ата», «Ќазаншы Ата», «Ќарабура» сияќты єулиелердіњ болуыдаыќтимал. Біраќ, жырдыжырлаушыоныт‰степ-т‰гендемейді. Тек: «¤зенсайынтастамай, Бєрінебір-бірт‰неді» депсыдыртыпµтешыѓады. ЕндігіжердежырдыњоќиѓасыЌаратаудыњекіншіТеріскейбетінеауысады. Жырдыжасаѓанадам бірќараѓанда, осыµлкенібіркісідейбілетін-аќжан. Ал, екіншіжаѓынанжалпынобайменсыдыртып µтеберетінсияќты. Осыайтќанымыздыжыржолымен‰ндестіріпкµрелік: ОлуаќыттаБабаата, 138 Томпайыпжатќанжереді. Атбесіксалыпбасына Ќабірінб±ларт‰зеді. Ќалѓанмалынсарыпќып, Б±ѓанда‰шк‰нт‰неді. Осыменµттітоќсанк‰н, Ешбіраянбермеді. К‰дер‰зіпбєрінен, Одандаєріжµнеді... Б±лжердебізб‰кілєулиеатаулыныкезіп, басынат‰негенБайбµріменАналыќќажыршыќалай болѓанда да, атаќты єулиені «Кµк есегі астында, Аќ сєлдесі басында, Сырлы асасы ќолында» деп суреттейді. Халыќж‰регінежаќынболсындегендегісіме, ќалай?! Иє, солєулиебабамызесектент‰спейтілќатќандаѓыайтќаны: Ей, бейшара, м‰гедек, Жаныњызѓанекерек? Дейсіњѓоймаѓан±лкерек, Єулиеніќыдырдыњ, Жердіњж‰зінсыдырдыњ. Мањдайынатµбелеп. Єрќайсыныњєрт‰рлі, Мєртебесібірбµлек. Сен‰шінбєріќиналды, Біржергетегісжиналды. «Бір±лбер» депосыѓан, БірЖаратќанЌ±дайдыњ, Тураµзінежылады... БілетінжандарБабаТ‰ктіШаштыЄзіздіњСаќыєулиеБабаТ‰ктіШаштыЄзіз — дегентіркеспен аталатынындажаќсыбіледі. М±ндаѓы «саќылыќ» жомарттыќдегенсµз.Олалдынакелгенадамныњ кµњілінќайтармайтындыѓынансолайатанѓан. «Алпамысбатыр» жырынжасаѓан±лыжырауосыныбілгендіктен, єулиелердіњдеєрќайсысыныњ µзіндік ерекшеліктері мен атќаратын міндеттерініњ болатындыѓын айтып µтеді, Солар айтќан аќ тілектіњт‰йініосыарадашешілгенінмењзейді: МеніњатымШаштыЄзіз, Ќыламындесењыќылас, ЖарылќадыЖаратќан. Ей, бейшара, кµзіњдіаш, ¦лыњныњатыАлпамыс. ЌызыњныњатыЌарлыѓаш. Атсамылтыќµтпейді, Шапсаќылышкеспейді. Ќалмаќтарменболарќас. Т‰регелдеќолыњдыжай, Боладыµзіµміржас...-дейді. Ќазаќхалќытєњіргедегенмифтікнаным-сенімдіИсламдінінќабылдаѓансоњтонынµзгертіп, сол мифтік±ѓымдыќайтаќабылдаѓан. БізжоѓарыдаайтыпотырѓанБайбµріменАналыќќабатаберген ШаштыЄзіз, Ќорќытатасекілдітєњірлікдінніњµкіліболса, ЄзіретС±лтанжєнеµзгеєулиелерИслам дінініњµкілдері. Міне, ќазаќтыњкµнемифтеріндеекідінніњдеµкілдерікездесетінісондыќтан. Ќазіргі к‰ндері ел мен жерді жаудан жан аямай ќорѓап, ерлігімен, єділеттілігімен кµзге т‰скен, сол арќылы халыќ жадында саќталѓан Ќабанбай, Бµгенбай, Наурызбай, Райымбек сияќты батырларды, Тµле, Ќазыбек, Єйтекедей билерді ќастерлеп, оларѓаатапасберу – осыдєст‰ркµрінісі. Артында ќалѓан ±рпаѓы о д‰ниелік болѓан адамныњ аруаѓын риза етуді парыз санаѓан. “¤лі риза болмай, тірібайымайды” дегенхалыќданалыѓындааруаќќадегенкµзќарасайќынкµріністапќан. Резюме Вэтойстатьеотраженопочитаниевдуховпредковиповериеврешающейсилеихвобщественнойжизниказахского народа. Resume In this article reflected the veneration in ancestral spiritsand a belief in the decisive force of social life of Kazakh people. 139 Мейрбекова А., Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ 2 курс магистранты А. БАЙТ¦РСЫН¦ЛЫНЕГІЗІНСАЛЃАНЌАЗАЌЄДЕБИЕТТАНУЫ Ахмет Байт±рсын±лыныњ «Єдебиет танытќышы» жайлы осы уаќытќа дейін к‰рделі мєселелер ќозѓалып, ќазаќєдебиетітуралысµзќозѓаѓанѓалымдардыњб±лењбект±рѓысынантілгетиекетпей кетпейтіндері жоќтыњ ќасы. Ењбектіњ аты айтып т±рѓандай єдебиеттіњ ќыр-сырын танытып, сыртќарыжєнеішкієлемінашатынбірден- біртуындыекенідаусыз. А.Байт±рсын±лыелініњ, халќыныњ болашаѓы, ертењі мен келешегі тек ќана оќу-білімде, ѓылымда екенін алѓашќылардыњ бірі болып т‰сінген. Б±лењбек 1926 жылыТашкентќаласындабасылып, таралымѓашыќты. Біразуаќытѓылыми айналымда болып, автордыњ жазыќсыз жазаѓа ±шырауына байланысты кітапты пайдалану шектетілді. Содан бастап кµптеген жылдар ќолданыста болмай, ќарањѓы архивтерде жатты. Алаштыњ ќамынжеп, к‰йін-к‰йттегенѓалымжайлынешеалуанкереѓарпікірлерайтылды. ¦лтыныњтілімен діні, єдебиеті мен мєдениеті туралы айтылѓан ойлары ‰шін «±лтшыл», «кењеске ќарсы» деген айыптартаѓылды. Ќазаќтыњќамы‰шінѓалымайдаудаболды. Ќазіргітањдаѓалымныњмолм±расына ќолжеткізіп, єдебиеттарихыментеориясыныњатасынаайналѓанынаењбекпентабысып, керегімізге жаратуымызќажет. Ѓалым аталѓан ењбекті «ањдату» деген таќырыппен ашып, µнертану, мєдениеттану мен сµз µнерініњ ара-жігін айрыќша т‰сіндіреді. Ењбектіњ тілі жатыќ, ќарапайым сонысымен ќатар µте т‰сінікті де ±ѓымды. Єрбір ойды, терминді Ахањша айтќанда «пєн сµздерді» дєлелді мысалдармен салыстыра отырып жеткізеді. ¤нердіњ ќалай пайда болѓанын ѓалым табиѓатпен адам ењбегініњ нєтижесінен туѓан ќ±былыс екенін аша айтады. «Табиѓат ісінен шыќќан жаратынды нєрсе» мен «адам ісінен шыќќан жасалынды нєрселер» [1] арќылы µнердіњ ќалыптасуын т‰сіндіреді. Ѓалым кµркем сµз µнерініњ ќ±діретін сонау ХХ ѓасырдыњ бас кезінде «тоќсан ауыз сµздіњ тобыќтай т‰йініндей» етіпайтќанынатањќаласыз. А.Байт±рсын±лы сµз µнерін µзге µнердіњ бєрінен де жоѓары ќояды да, µнер не ‰шін керек? µнердіњ мєнісі не? деген сауалдарѓа жауап береді. Оныњ мєнісін ѓалым ќазаќтыњ сµз баќќан, сµз к‰йттеген, сµз ќадірін білген халыќ екендігімен байланыстыра отырып, оныњ атќаратын ќызметіне назар аударып, «¤нердіњ ењ алды – сµзµнері» деген ќаѓиданы дєлелдейді. «¤нералды – ќызылтіл» дейтінмаќалынас‰йеніп, сµзµнерініњќазаќелітаѓдырындаѓы айрыќша рµліне тоќталады. Сонымен ќатар сµз µнерініњ µнердіњ басќа т‰рлерінен яѓни сєулет (архитектура), сымбат (скульптура), кескін (живопись), єуез (музыка) µнерінен айырмашылыѓын, артыќшылыѓын т‰сіндіре отырып талдайды. «Алдыњѓы µнердіњ бєрініњ де ќызметін шама-ќадарыншасµзµнеріатќараалады. Ќандайсєулеттісарайларболсын, ќандайєдемієн-к‰йболсынсµзбен сµйлеп, с‰гіреттеп кµрсетуге, танытуѓа болады. Б±л µзге µнердіњ ќолынан келмейді» [1, 7-б.], ал кµркемсµздіњтегімент‰рін «жан ќоштау» керегіненшыќќаннєрсе»,– депт‰йіндейді. ¤нердіб±лай жіктеудегі ѓалымныњ алѓа ќойѓан маќсаты – µзі зерттейтін сµз µнерініњ басќа µнер салаларынан ерекшеленетінайырмашылыѓынт‰сіндіру. А. Байт±рсын±лы сµз µнерініњ бір парасы болып табылатын «єдебиет» сµзініњ ауќымын кењ шењбердеашыпбереді: «Сµз µнерінен жасалып шыѓатын нєрсеніњ жалпы аты шыѓарма сµз, ол аты ќысќартылып кµбінесе шыѓарма деп айтылады. Ауыз шыѓарѓан сµз болсын, жазып шыѓарѓан сµз болсын, бєрі шыѓарма болады. Шыѓарманыњ т‰рлері толып жатыр. Оныњ бєрін шумаќтап бір-аќ атаѓанда арабша єдебиет, ќазаќша асыл сµз дейміз» [1,11]. Шыѓармасµздіњбєріненб±рынбайќалатынтысќынєрселері: 1. Таќырыбы; 2. Жоспары; 3. Мазм±ны; 4. Т‰рі» [1, 12-б.] Яѓни, «Ауыз шыѓарѓан сµз болсын, жазып шыѓарѓан сµз болсын, бєрі шыѓарма болады» дейді. Албізбілетінкµпќолданыстаѓыєдебиет (litteratura – жазылѓан, littera – єріпсµзіненкеліпшыѓады) т‰сінігініњ «аќындыќ µнер», «поэзия» т‰сініктерініњ орнын алмастырып келгені белгілі. Байт±рсын±лыныњ б±л жерде асыл сµздіњ баламасы ретінде айтќан «арабша єдебиет, ќазаќша асыл сµз дейміз» деуі де жай емес. Себебі, б±л терминдердіњ таза маѓыналыќ µлшемін таразылаѓанда, асыл кµркем мінезді иемдену, єдептілік, єдепті сµйлеу, с±лу сµйлеу т.б. маѓыналарды білдіреді, осы маѓыналардыњ барып тірелер шыњы – асыл сµзден тіптен де алыс емес). Маѓыналыќ жаѓынан соњѓысыныњшењберікењболыпт±р. Адамѓаруханиќажеттілік – сµздіњасылыѓанадегенгесаяды. Ал, асылсµздіњѓылымианыќтамасынакелсекоѓанќазіргієдебиеттануданаќтыжауабынбереалмай отыр. Мєселен, француз єдебиетініњ маманы, аудармашы, теоретик ѓалым С. Зенкин б±л мєселеге ,єдеп .. т‰бірі(сµзгежаќынболыпшыѓатынылатынтіліненкелгеніненгµріарабтіліненкелгені 140 орай келесі пікірді алѓа тартады: «Затруднительными оказываются и попытки дать научное определение литературы, описать круг объектов, которые к ней относятся. "Литература — это вымышленное повествование", "литература — это изящная речь", "литература — это мышление в словесныхобразах": вотужерядопределений, каждоеизкоторыхраскрыва¬етнечтосущественное, некуюреальнуюсторонулитературногофакта, новсеонинеудовлетво¬ряюткритериюполноты, а порой и непротиво¬речивости» [2,16]. Єдебиеттіњ екі бірдей (єдебиет дегеніміз ойдан шыѓарылѓан сµз, б±л оныњ алѓашќы ќ±рылымдыќ аныќтамасы – a; екінші ќ±рылымдыќ аныќтамасы -єдебиет ж‰йелі реттілік тілі - b ) негіз ќасиетін талдап келіп семиотик ѓалым Ц.Тодоров, олардыњ пєнніњ ќасиетінберудетікелейбіржаќтылыќќа±рындырыпкелгенінайтады . Сµйтедіде, б±лекіќасиеттіњ деж‰гінарќалайдыдепдискурс (французтіліненмаѓыналыќжаѓынанаударѓанда, дискурс – сµйлеу, пікіралмасудегенгесаяды) сµзінебасымдыќбереді. «...необходимоввестиродовоепоотношениюк понятию литературы понятие дискурса (discours). Это -структурная пара к функциональному концепту "употребления" (языкового) (usage). ... Специфика дискурса определяется тем, что он располагается по ту сторону языка, но по эту сторону высказывания, т. е. дан после языка, но до высказывания» [3, 366]. Алайда, ѓалым ±сынып отырѓан дискурстыќ ж‰йе асыл сµздіњ µзіне тєн ерекшелігінеќанж‰гірткенімен, оныњкењмаѓынасындаѓыруханиталѓамт±рѓысынанкеліпшыѓатын спецификалыќ мєніне жауап береді дей алмаймыз. Єрине, б±л жерде біз дискурс табиѓатын ашып беруді маќсат т±тпадыќ. Тек, сµз µнеріне деген жања талап т±рѓысынан жазылып ж‰рген дєйекті, дєйекретіндеайтакетудіѓанаойладыќ. Немесе, Байт±рсын±лыт‰сінігіндегіасылсµзбенжоѓарыда келтірілген дискурстыњ т‰сінігі м‰лдем кереѓар ±ѓымдар. Бірі асыл сµздіњ асыл болатын белгілері болады десе, бірі єдебиетте олай болуы шарт емес, барлыѓы да пікір алысу болады дейді. Яѓни, былапытсµзбенекіадам±рысыпќалсаолдапікіралысу; пікіралысуболѓаннанкейінолдаєдебиет. Яѓни єдебиет сµздерініњ ешќандай т‰рі, µз с‰йкімі, шекарасы болмайды. Б±л енді ќисындыќ синтездіњ (техногендік ћєм философиялыќ ойдыњ синтезінен) жетістігі. Дискурс тек соны ±тымды ќолданыпт±р, єдебиетке. Алендім±ныњшешіміќалайболарыуаќытеншісінде. Жалпыбізбілетін кµркемдік д‰ние тарихында (егер ол кµркемдікті б‰тіндей ќ±шаѓына алѓысы келген жаѓдайда) дискурстектесќаншамаэксперименттердіњѓ±мырыкелтеболыпкелгендігібасыашыќмєселе. А.Байт±рсын±лы єдеби, мєдени м±рамызды жазуда, зерттеуде жєне оны насихаттауда сол уаќыттаѓыайтулышыѓыстанушыѓалымдардыњалдыњѓысапындат±рады. Кµпхалыќтардаендіѓана ќолѓаалынабастаѓанжєйттергеѓалымсонауХХѓасырбасында-аќµзт±жырымынайтып, µзбаѓасын береді. ЖалпыА.Байт±рсын±лыжазбаєдебиеттіњтарихиж‰йесін – діндєрдєуіржєнеділмєрдєуір депекігебµліпќараѓандатекхронологиялыќшарттыдєуірлеут±рѓысынанкелмегендеболсакерек. Б±лжµніндеА.Ісімаќова «АхметБайт±рсын±лы‰шінќазаќєдебиетініњхронологиялыќшењберіѓана емес, сµйлеуж‰йесіндегієуезе, толѓау, айтыстыњорнынайќындаумањыздыболды» [4, 109-б.], .деп жазады. Ќалайболѓандада, егерєдебиеттіњтарихынќоѓамдыќсананыњтарихыдеп±ќсаќ, ѓалымныњ ±сынѓан б±л екі атауы да жалпылай алѓанда µздерініњ ішкі мазм±нын дµп басып ашып т±р. Діндєр дєуірдіњ маќсаты діни-танымдыќ ‰лгіге ќ±рылса, ділмєр дєуірде ділмєрлыќ та, шеберлік те, кµркемдікмаќсаттаќатаркеледі. Осымєн-маѓыналыќ т±рѓыдан алѓанда бертінгі єдебиет тарихын діндєр, ділмєр деп бµлу сєтті шыќќан. Біраќ, жалпылай маѓыналыќ ж‰йелеу бір басќа да тарихи ж‰йелеу бір басќа болатыны белгілі. «Єдебиет танытќышта» осы т±сы да ескеріліп, єдебиет дамуынадаѓыАбайданкейінгікезењ «Сындардєуір» делініп, оныњдажекеж‰йесіберіледі. Сонымен ішкі мазм±ндыќ талап т±рѓысын алып ќараѓанда А.Байт±рсын±лы ж‰йесінде ділмєр дєуір мен сындар дєуірдіњ алањы бір болып шыѓады да, діндєр дєуірдіњ ќазаќ єдебиетіне ќатынасатын жерін бµлекалыптарихит‰сіндірмеретіндеберіледі. Ќорыта айтќанда, ќазаќтыњ ±лттыѓы мен егемендігін б‰гінгі тањда б‰кіл д‰ниеж‰зі танып, мойындапотырѓант±стаѓасырданѓасырѓажеткенмєденимолм±раларымызелигілігінеайналуда. XX ѓасырбасындат±њѓышретАхметБайт±рсын±лы «Єдебиеттанытќыш» аттыѓылыми-теориялыќ ењбегінде ±лттыќ єдебиеттанудыњ негізгі ±станымдары мен т±жырымдарын єлемдік контексте ќарастырѓанєріѓылымит±рѓыданегіздегенµміршењзерттеулерінќалдырды. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Байт±рсыновА. Єдебиеттанытќыш. – Алматы: Атам±ра, 2003. 2. ЗенкинС.Н. Введениевлитературоведение. Теориялитературы. М., 2000Г. 3. ТодоровЦв. Понятиелитературы // Семиотика. М., 1983. 4. ІсімаќоваА.С. Асылсµздіњтеориясы.– Алматы: Тањбалы, 2009. – 376 б. 141 Ќойшыбаева Н., Єл-Фараби атындаѓыЌазаќ ±лттыќ университетініњ 2 курс магистранты Ѓ. М‡СІРЕПОВПСИХОЛОГИЯЛЫЌШЫЃАРМАЛАРДЫЊ ХАСШЕБЕРІ Кµркемєдебиеттегіпсихологизмтабиѓаты – б‰гінгітањдаѓыєдебиеттануѓылымындаµтежиісµз бола бастаѓан к‰рделі теориялыќ тєжірбиелік мєні мол мєселе. Єдебиеттіњ негізгі предметі адам болѓандыќтан, оныњ рухани єлемін, ой-сезімін, т‰сінік-т‰йсігін, д‰ниетанымын, ішкі ќайшылыќтарынашыпкµрсету – суреткердіњнегізгіміндеттерініњбірі. Ќазіргі тањда єдебиеттанушылар мен єдеби ќауым ‰шін ќалыптасќан жаѓдайѓа айналѓан психологизмніњµзіндікерекшеліктерібар. Ќазіргі тањда єдебиеттанушы ќауым ‰шін «сєнге» айналѓан психологизм дегеніміз не? Оныњ жалпыєебиет‰шінќаншалыќтымањызыбар? Ењалдыменпсихологизмќалайпайдаболдыжєнеол єдебиеттеќандайорыналмаќ? Соныменорыстадыњ «Єдебиеттанусµздігінде» псизологизм «адампсихологиясынт±лѓаныњісєрекетіндегіимпульстерменстимулдардыњжиынтыѓыретіндеќарайтынєдебиталдаудыњт‰рі » деп кµрсетілген(1). Ал С. Ожеговтыњ «Орыс тілі сµздігінде» «Психологизм – психикалыќ, жап к‰йзелістерін терењ суреттеу»,-деп ќысќы ѓана аныњтама берген (2,557). Ал б±л аныќтама єдебиеттегі кейіпкерлердіњ жєнеєлемінашуѓаталпынѓанжазушыењбегініњширекќанабµлігінкµрсетеалады. Екіншіжаѓынан алѓандаєдебиеттегіпсихологизмніњнегізгішарттарынбереалады. Алпсихологизмкµнегректіліненаударѓанда «psyche» - жанжєне «logos» - дегенсµздібілдіреді. Яѓни ол жанныњ тілі ретінде єдеби процеске енеді. Адамдыжекет±лѓаретіндетаныту‰шінжазушыќолданатынєдебиеттегіємбебапєдіс-тєсілдесе деболады. Ал негізінен алѓанда шыѓармадаѓы наќтылы кейіпкердіњ кµптеген жан арпалыстары мен к‰йзелістерін толыќќанды єрі мєнді етіп кµрсете білу жазушыныњ алдына ќойѓан идеялыќ шешімімен, ќалыптасќанстилімен, адамжанынаталдаужєнесараптаужасайтыноныњєдістеріментєсілдеріне, керекдесењізќойѓанмаќсатыментыѓызбайланыстыекендігіайтылыпж‰р (3). Єдебиеттегіпсихологизмкейіпкердіњтолќындыт±лѓасыныњтанылуынаµзєсерінтигізетінєдеби талдаудыњ бр т‰рі ретінде єдебиетте кењ орын алып келеді. Кµркем шыѓармадаѓы психологизм ењ алдыменєдебиќаћарманныњсезіміменэмоцияларын, ойларыментолѓаныстарынтерењћємтолыќ бейнелеуболыптабылады. Б±л ретте ќазаќ єдебиетіндегі психологизм мєселесін жете зерттеген ѓалым Б.Майтановтыњ: «Психологизмніњнегізгіќызметі -µмірлікшындыќпенкµркемшындыќтыњжандытамырластыѓын саќтау», -дегенпікіріментолыќкелісугеболады (4,4). Яѓнинегізгіµмірлікшындыќтышыѓармасына арќауеткенжазушышыѓармаидеясындакµрінетінкµркемшындыќтыњарасынасыналайенетіннєзік байланыстардыњараќатынасынќалайжєнеќандайтєсілдерменбілдереалады? Егердешарттыт‰рде µмірлікшындыќтытаќырыпдепалсаќ, кµркем шындыќ сол таќырыптыњ жазушы ќиялы мен ќаламында µзгеріске ±шырап, жаѓа бір идеяны кµтеруі болмаќ. Ендеше, ол екі аралыќтаѓы нєзік байланыстыњењбастыкµрінетінт±сыпсихологизмболмаќ. Себебіжазушыкезкелгенµмірлікшындыќтыµзгертеалады, оныњµзініњжазушылыќшеберлігіне салавотырып, µњдеп, ќырлап, саралап, зергерлепжеткізеалады. Психологизмєрт‰рлішамадаэпос, драма, лирикаѓабірдейтєн. Олєдебиматериалдыњмазм±нын ќ±рай отырып, мазм±нды ашатын формалыќ шешімдерді де тауып береді. Психологизмніњ негізгі ќызметі -µмірлік шындыќ пен кµркем шындыќтыњ жанды тамырластыѓын саќтау. Б±л ретте осы ќ±былыстыњ ішкі салалары есебінде даралау мен жинаќтау, ±лттыќ, жалпыхалыќтыќ, дерек пен ќиялдапќосу, авторбейнесі, шыѓарманыњзаттыќќ±рылымыіспеттіт‰рлімєселелердіњµзараыќпал, єсері мен табиѓи синтезін атау керек. Осы т±ста єдебиетіміздіњ дамуына ‰лкен ‰лес ќосќан М.Ж±мабаев, Ж.Аймауытов, Ѓ.М‰сірепов, Б.Майлин, М.Єуезов, С.Сейфуллин, М.Дулатов сынды ќаламгерлердіњадамжаныныњпсихологиялыќќатпарларыншынайыашыпбергендігінерекшеатауѓа міндеттіміз. Солардыњ ішінде басты назарда Ѓабит М‰сірепов прозасындаѓы психологизм мєселесі. Ѓалым ќазаќєдебиетініњ‰лкенді-кішілібірнешежанрларынµркендетугекезіндебелсенеараласќанкµркем сµздіњ зергері. Мєселен, оныњ ќаламынан шыќќан кµркем єњгіменіњ ќай-ќайсысыдасихологиялыќ 142 мазм±ны терењ, жазылу шеберлігі кµзтартарлыќ єсем де мінсіз шыѓарма ретінде есте саќталып отырады. «Алѓашќы адымдарда» колхоз ќ±рылысыныњ ќазаќ шаруаларыныњ тіршілігіне, психологиясына єкелгенµзгерістерікµріністапќан. «Талпаќ танау» (1933)-Ѓ.М‰сіреповтіњ ѓана емес, отызыншы жылдарындаѓы ќазаќ єњгіме жанрыныњайтулытабыстарыныњбірі. Колхозболып±жымдасќаншаруалардыњдєст‰рлікєсіптеріменбіргеоныњжањат‰рлеріндеигеребастаѓаны, шаруашылыќтаѓыжањалыќтардыњауылкедейлерініњпсихологиясынаайтарлыќтайµзгерістерєкелгенішеберсуреттеледі. /5.365-366/ Осыжоѓарыдаайтылѓан «Ќосшалќар» мен «Талпаќтанау» сияќтыєњгімелерінжањаќоѓамныњ, жањаµмірдіњыќпалыарќасындаадамдардыњтаѓдырындаѓы, ой-санасындаѓыелеуліµзгерістерайќын суреттелген. Осыонжылдыњішінде (1928-1938) оныњќаламынан: «Ќосшалќар», «Талпаќтанау», «Кµк‰йдегі кµршілер», «К‰сен» жєне т.б. єњгімелер; «Тулаѓан толќында», «Алѓашќы адым» повестері; «Ана» циклындаѓыќысќановеллалар; «Єдебиетайтысына», «Менќалайжазабастадым», «М±хтардыњхаты туралы», «Ќазаќстан» баспасыныњайы», «ЌазАППтыњб‰гінгіміндеттері», «ЌазАППжањадєуірде», «Социалистікќ±рылысдєуірі–т‰рі±лттыќмазм±ныпролетариаттыќкµркемєдебиеттіњµркендейтін дєуірі» жєнет.б. сынмаќалалартуды. ¦рпаќтарсабаќтастыѓыказіргікезењніњозіндедеµзектімєселелердіњбіріболыптабылады. Ѓабит М‰сіреповтіњ «Жењілген Есрафил», «Тарландар», «Бірінші фонтан» сияќты єњгімелерінде жазушы еліміздегіењбекадамдарыныњќажырлыкейпінжаќсытанытып, µззамандастарыныњ‰лкенм±рат - сезімін биік шабытпен психологиялыќ толѓаныспен ашып берді. «¤мір жорыѓы», «Ќыран жыры» єњгімелері терењ ойлы сез шеберініњ ќолынан шыќќан бµлек туындылар. Б±лар – барлыќ адамзат атаулыѓа ортаќ ізгі маќсат – ±рпаќтар сабаќтастыѓын т‰йіндеп, адам жаныныњ ішкі єлемін талдап бергентерењмаѓыналыпсихологиялыќкемелшыѓармалар. Бастан-аяќсалиќалыойѓа, философиялыќ толѓаныстарѓанегізделгенб±лєњгімелердіњкім-кімгедеберерѓибраттытаѓылымы, эстетикалыќнєрі мол. Мєњгілікµмірділайыќтыт‰рдежалѓастыру‰шінтабандык‰реске, жалындыжігергебаулитын µршіл, µміршењидея – аталѓаншыѓармалардыњзергерлікпенµрілгеннегізгіарќауы. ЃабитМ‰сіреповтіњжазушылыќжолы – бірте-біртесатылапµсужолы. Прозасаласындажазушы ењ алдымен шаѓын жанрларда ќалам тербеп, машыќтанѓаны белгілі. Єњгіме, новелла, очерк, публицистика, повестьжанрларынеркінмењгеріпбарып, олкейінірекроманѓаауысты. Сµззергерініњ творчестволыќжолындаѓыпсихологиялыќтуындылардыњќатарынаќосылѓаноныњ «¦лпан» романы еді. ¤зініњ бар ерекшелігімен, кµркемдік бітімімен, эстетикалыќ єсер к‰шініњ молдыѓымен, адам жаныныњ асќан сезімталдыѓымен романда кµрінетін ¦лпан — б‰кіл ќазаќ єдебиетіндегі оќшау т±рѓанєдебиобраз. Романдаѓы¦лпанбейнесінсуреттеугеЃабитМ‰сіреповб‰кілµмірбойыіштей дайындалып, кµп ізденіп, толѓанѓаны мєлім. XIX ѓасырдыњ екінші жартысындаѓы ќазаќ халќыныњ єлеуметтік — тарихи µмірін терењ зерттей келіп, жазушы тарихи фактілерді µмірде шын болѓан оќиѓаларды, адамдарды шыѓармасына негіз етіп алѓан. ¦лпан µмірініњ хикаясын шерте отырып, авторсолт±стаѓыб‰кілхалыќ, ќоѓамµмірініњайќынсуреттерінпсихологиялыќт±рѓыдажасапберді. ¦лпанныњекіншібастыќасиеті – µззаманындаѓыкµнеескілікке, єсіресе, єйелдердіќорлап, кемітетін феодалдыќ єдет-ѓ±рыпќа ќарсы батыл к‰ресуі, халыќ µміріне ауадай ќажет жањашылдыќќа, прогреске±мтылып, елгеайтарлыќтай‰лгі-µнегекµрсетуі. ¦лпанобразыныњєлеуметтікбітімінєрі кµріктендіре, єрі биіктете т‰скен шаќ жазушыныњ психологиялыќ т±старды шебер пайдалануында. ‡шінші, ‰лкен адамгершілік, зеректік, аќылдылыќпен ќатар ¦лпанда ќайраттылыќ, µткірлік, ќаћармандыќ мінез бар. Ел, халыќ намысы ‰шін оныњ жалындап жарќ еткен т±сы да шыѓармада ќапысызбейнеленген. Романдаѓы¦лпан – солнегіздегіхалыќµмірініњшынайысипатынтанытатын, жинаќтаушылыќк‰шієдебиетіміздегішынмєніндегітиптікобраз. ¦лпанбойындаѓыбарлыќ, абзал ќадір-ќасиеттер ѓасырлар бойы ќалыптасќан ќазаќ єйелініњ, ќазаќ халќыныњ адамгершілік, ерлік, азаматтыќ, батырлыќт±лѓа -бітімініњайќындажарќынкµрінісіекенікєміл. Романдаєйелжаныныњ ішкід‰ниесіменсыртќыбайланысыерекшесуреттелген. Жазушыадамбаласыныњпсихологиялыќ т±старынасќаншеберлікпенкµрсеткеніншыѓарманыоќиотырыпањѓарасыз. СоныменЃ.М‰сірепов туындыларындаѓы пхихологизм ‰лкен зерттеуді ќажет ететін мєселе.Ѓабит М‰сіреповтіњ т±ла бойыныњ, кемењгеройыныњ, µміршењшыѓармашылыѓыныњтанымдыќта, психологиялыќќадір – ќасиеті ерекше. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. НиколаевП. Словарьполитературоведению. – http://nature.web.ru 2. ОжеговС. Словарьрусскогоязыка. –М., Ониск, 2006 143 3. Сайт «Русскиеписателиипоэты» http://writerstob.narod.ru 4. МайтановБ. Ќазаќроманыжєнепсихологиялыќталдау. – А.:Санат, 1996 5. Ќазаќєдебиетініњќысќашатарихы, Алматы: Ќазаќунивеситеті. 2002 ж. 455-бет Т±мабаева Ф., Єл-Фараби атындаѓыЌазаќ ±лттыќ университетініњ 2 курс магистранты А. С‡ЛЕЙМЕНОВТЫЊДРАМАЛЫЌШЫЃАРМАЛАРЫНЫЊЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Драматургия — талабы ауыр жєне µдебиеттіњ калтарыс-б±лтарысына кµндіге коймас кµне дамушыфакторлардыњбірі. Бірт±тас±лттыњѓанаемес, кезкелгенруханиортаныњсалтанаттылыѓын дамытушы, мєдени мєйекпен ауыздандырушы театр болып табылса, осы драма µнерін µдебиеттіњ ‰шінші жанры ретінде ќарастырып, окиѓа ќатысатын адамдардыњ сµзі мен ісі аркылы кµрерменніњ кµзалдынаќолмаќолкµрсетілетінк‰рделіжанр», — депЗ.Ќабдоловдрамажанрыныњсалмаѓымен мањызын кµрсетіп кеткен. Єдебиетімізде драматургия жанрына ќалам сермеген жазушыларымыз баршылыќ. Драманыњењќиынєрієдебиеттеориясыныњќаѓидаларынабаѓынабермейтінжанрекенін ескерсек, драматургияѓакµптіњбєрікµсілебермейді. Жылымыќжылдарындажарќетіп, алпысыншы жылдары ќазаќ єдебиетіне ерекше ќ±былыс болып енген, жазушы, сыншы, драматург Асќар С‰лейменов драмаѓа µзіндік ерекшеліктерімен келді. Сол т±стаѓы єдеби µмір шындыѓын ешбір бояусыз беру, адам жан-д‰ниесініњ єрбір ќалтарыс, ќ±былыстарына терењ ‰њіліп, психологиялыќ талтау жасай отырып, µмірдіњ ќарапайым проблемалары арќылы єлеуметтік мањызы бар ќ±былыстардыњ µзегіне бару жолындаѓы шеберлігін атап µту ќажет. А.С‰лейменовтыњ µзі драматургия жайлы: «Проза жазбаѓан ±лы аќын кемде кем. Аќынды прозамен тексеріп алса теріс емес. Ал драматургияѓа б‰гінгі аќындардыњ бєрініњ тісі батпайды. Тістейді – азуѓа сала алмайды.» -, деген баѓабереді. Кењесодаѓыкезењіндегідрамажайлыдраматург, сыншысыЄшірбекСыѓайдыњмынабірпікіріне назараударсаќ: «Жетпіс жыл бойы біз сахнада, кµреремен алдында берілген партиялыќ н±сќау мен µтірік тартысты, «ќасаќана» ќырќысыменшынайыойнаудангµріжасандыойнауды, сафµнердіпашетуден гµрі бояма иллюзияны насихаттап келдік. Жєне µзіміз де соѓан сенген болдыќ. Бір-бірімізді алдаусыратып, мєре-сєре болып, ќуанысып, ќол алыстыќ, ќ±тты болсын айтыстыќ. Социалистік ыњѓайдаѓыжањакейіпкерлердіойлаптаптыќ. Оныњд±шпандарын, ќаск‰немдерінќиялдантудырдыќ. Жаѓымды кейіпкерлер ќашанда ќателіктен ада. Ол керемет адам єрі тым адал болды. Керегімізше кµсілдік кењес адамдарыныњ кесек бейнелерінен ќамал т±рѓыздыќ, тыњ жерлерді осылай жыртар болар деп бµстік. Саяси єлеуметтік таќырыптан міндетті т‰рде партия ќайраткерлерініњ мінсіз, м‰лтіксіз кескінін танып, ѓажап сезімдер єлеміне бµленген болдыќ. Соѓыстарда жењілмедік, к‰рестердемойымадыќ. Ќысќасысуѓасалсабатпадыќ, отќасалсак‰ймедік. Байманаптаркµрсоќыр болды. Би болыстарды кењкелес деп келемеждедік. Жалпы, жау біткен жынды, д±шпан біткен деліќ±лы. Ал, реалды µмір ќайшылыќтары, мінез ќаќтыѓыстары автордыњ концептуалды идеясы ќайда ќалды? Онымен ешкімніњ де шаруасы шамалы еді ¤йткені, кењестік социалистік реализмніњ ‰здіксіз‰ндеуіде, темірдейталабыдаосыеді ». Ал, А.С‰лейменовболсадєст‰рлієдебиеткеиекартаотырып, эксперименттікт±рѓыдажањалыќ жасады. Б±лреттегістильдікізденістер – µткендіµшіруемес, ќайтакерісіншежањашажањѓыртып, ±лттыќкелбеттіайшыќтатат‰сті.[1] Драма жанрындаѓы «Кек», «Ерулік», «Ситуациялар», «Жетінші палата»«Ќыздай жесір – штат ќысќарту», «Тµрттаќта – жайнамаз »ењбектеріќазаќдраматургиясындаµзіндікорындарѓаиеболды. «Кек» пьесасы намыс жолындаѓы µшпенділіктен туындаѓан тартысќа ќ±рылѓан. Шыѓармада ањшылыќ саят ќ±рудан басталѓан Бектер мен Ќазан арасындаѓы тартыстыњ т‰п негізі Кежім болса, оныњ ќ±рбандары Сері мен Сарын. Бір кездері Ќазанныњ Ш±ѓаныњ (Бектердіњ єйелі) арын таптауынанкµкейдет±танѓанкектіќайтарумаќсатындатуындаѓанµшпенділіктіњаяѓыаѓайындыекі елдіњ бітіспес жауласуына ±ласады. Шыѓармадаѓы тартыстыњ туындауына негіз болѓан Ш±ѓа – драма т‰пќазыѓы. Ол ќорќыныш кµлењкесі сияќты, сахнаны айнала ж‰рген сайын ќорќыныш-‰рей ±лѓаят‰седі. Спектакльдеіс-єрекетіаз, сахнадабір-екіреткµрінетінб±лкейіпкердіњ «Тєњіріатсын 144 сені, Ќазан!» деген сµзі спектакльдіњ µн-бойынатамырболыптаралѓан. ПьесадыБектерменЌазан арасындаѓытартысыњтуындаусебебінбастанаяќбілетін, ойсалмаѓыауыркейіпкер – Саќаушал. Ол сµйлей ќоймайтын бейшара кейіпкер емес, білгенін айтуѓа шектеу ќойылѓан бейк‰нє пенде. Екіел арасындаѓышиеленістіµршітпей, маздаѓаноттыњсµнуіжолындаСаќаушалбарќ±пияныµзішінде т‰ншыќтыруытиіс. А. С‰лейменов шыѓармаларын жан-жаќты зерттеген Зейнолла Серікќалиев: «Жалпы б‰кіл трагедияныњµнбойынан, отµзегіненµрілгенСері, Бектер, Бетай, Атой, Саќау...» Таразыныњбасында талайтаѓдыртєлкегіт±р. Єрадамµз±ѓым-т‰сінігініњќ±лы. Єрадамжалпытіршілікмєні, ар-намыс туыныњ жоќтаушысы. Єрине, єрќайсысы тек µз болмысы т±рѓысынан ѓана. Ерлік дейсіз бе, ездік дейсізбе, єзєзіл мен албасты сезім бєрі бар. Біреулер ірі сµз айтып, ездік кµрсетіп жатады», -деп, пьесаныњ ауыр салмаѓын айќындап береді. Сол ездіктіњ типтік бейнесі – Сері. Екіж‰зділік пен сатќындыќтыњжолынданебірішкіпсихологиялыќтолѓаныстардыбасынанкешіреді. Жалпы премьерасы 1998 жылы 4 шілдеде болѓан т‰рлі ойѓа жетелейтін, сµз салмаѓы ауыр б±л шыѓарам – кµрерменніњтезт‰сініп, ойќорытуынак‰рделіспектакль.[2] Келесі біз ќарастыратын пьеса «Жетінші палата». Оќиѓа ‰ш к‰нніњ ішінде µтеді.Ашты суѓа салынѓанжандарѓаарналѓанаурухананыњемделушілерініњбарлыѓыдаќоѓамнанµзорындарынтаба алмаѓандар. Єр персонаждыњ мінез – ќ±лќы єр т‰рлі. Ж±матта сол жетінші палатаныњ т±рѓыны, біраќ, ол – жазушы, ѓалым. Ж±маттыњ бойына тєн ањѓарымпаздыќ психологияны оныњ араќќ±марлыѓы арќылы да арттыра т‰седі. Дењгейі мен санасы биік т±лѓа біршама µмір зањдылыѓын т‰сініп ќойѓан, ќоѓамныњс±мдыќдрамасынєлдеќашанањѓарѓаннаѓызпсихолог. Келесібіререкшекейіпкер б±лЖ±маттыњжары – Жамал, Талантыбаѓаланбайќалѓанасадарындыактриса. Бірбойындажаќсы, жаманќасиеттерібарб±лкейіпкердінежаѓымдынежаѓымсыздепбµліпќарауќиын. Себебіобраз барынша реалды шыќќан. Адам µмірде де бірќалыпты жаќсы немесе жаман болып ж‰ре алмайды. Ортасына, ќ±былысќа байланысты т‰рлі шешімдер ќабылдауы м‰мкін осы т±рѓыдан келгенде С‰лейменовкейіпкерлеріµмірденалынѓандайєсерќалдырады. Жамалбейнесіµткірсµйлеуменќатар µз мінезін танытуѓа шебер тип. Жєне осы мінезі кµркемдік болмысќа сай келеді. Б±л автордыњ ерекшелігіболсакеректі. СоныменќатаросыреттеЖамалменЖ±матмамандыѓыныњарасындада к‰рделі психологиялыќ тартыс желісініњ бар екенін т‰сінуіміз керек. Ал, оныњ жары – ѓалым. Соныменќатаржетіншіпалатаныњемделушілері: Кµсешал, келісов, ¤ріков, Мазок, Скоп, Илахунов, Бойко, Пакт.б. б±лардыњіс-єрекеттеріµрескелдіккеќ±рылѓан. Сµздерід±рыс, аќыл-естеріорнында болѓанмен, саналарыуланѓан. Ал, драмадаѓы психологизмніњ орныѓуы – ењ алдымен ќоѓамныњ дамуы мен ќалыптасуына байланысты. Айталыќ, Асќардыњ кейіпкері Ж±маттыњ жанында м±њын аќтарѓан шал жылап отыр. Шалжылайды. Біраќ, олжыламаѓандакімжыласын?Тµріненкµріжаќынќалѓаншалдыњжыламасќа шарасы жоќ Намыссыз балаѓа, сол жалѓыз ±лына безб‰йрек жар берген ќ±дайѓа налып жылайды. Міне ж‰ректіњ шерін баса алмай жылап отыруы – наѓыз психологизмніњ иірімі. Бірінші к‰рделі психологиялыќ жаѓдай мен психологиялыќ процесті талдай білу. Екінші, кейіпкердіњ рухани жан єлеміндегік‰йзелісті, ќиналысты беру атмосферасы. [3] «Ќыздайжесірдегі» негізгіоќиѓасолкездегієлеуметтікт±раќсыздыќпентыѓыбайланысты.‡рия, Мєлік, ¦рќия, Дєріс, Сєтов, Рита т. б адам µмірлерініњ бір арнаѓа тоѓысуы немесе бір ќоѓамныњ ќ±лдары. Мєлік – басында‰йі, бауырындаќазаныбар, єйеліменбаласыбараѓабуын, атышыќќан, кітаптарыбірнешетілгеаударылѓанжазушы. Біраќ, жазушыболубірбµлектеќандайжазушыболу бір тµбе. Осы т±рѓыдан келгенде Мєлік д‰ниеќор, ішкі жан-д‰ниесі ж±тањ, рухани ќайыршы жан. Біраќ, біздіњ т‰сінігімізде жазушыныњ рухани кедей болуы м‰мкін емес деген пікір ќалыптасып ќалѓан. Автордыњ ойлау ерекшелігі, кейіпкерлерініњ ешбірін аямайтын, шынайылыѓы міне осы жерденкµрінеді. Ал, ‡риякім? Оѓаннекерек? Олµмірденнек‰тедідегенсураќтарѓажауапіздеп кµрсек. Психологиялыќ желіні пайда ќылушы да, дамытушы да ќашан да єйел адам десек, ќателеспейміз. ‡рия – психологиялыќтип. ‡рияныњµткенініќарањызештемежоќ. Тымќ±рысаол ќызметтеќумаѓан, басындабаспанасы, бауырындабаласыжоќт±л.Біраќ, жанынєзік, трагедиѓатолы психологиялыќкейіпкер.Мєлікпен‡рияарасындамахаббаттаќайѓыменќуаныштажоќ. Екуінеде керегі штаттан ќысќартылып ќалмау. Соныњ жолында барлыѓын ќ±рбан етуге даяр. Ар-±ятты да ысырыпќойып, маќсатќажетубастыміндеттері Єке мен бала мєселесі Єскерден уаќытша демалысќа келген баласына араќ сат деп тапсырма беруі – кењестік тєрбиеге м‰лдем жат, мойнына галстук байлап µсен кез-келген бала ат тонын ала ќашатын тапсырма. Автор б±л ретте ардыњ байраѓын желбіретіп, ±ждан алдында алаяќ болмауды ќатты талап етеді. Алайда, бір с±раќ кµрерменніњ кµкейінде ќалады: Ол ќай жаќтыњ сµзініњ д±рыстыѓы жайлы еді. Єкеніњ бе Єлде, баланыњ ба? Осы кішкене ќаќтыѓыстыњ психологиялыќ 145 т±жырымы – мейілінше терењдегенімен , аќ-ќарасынайырып, тањдаужасауды – оќырманныњµзіне ќалдырады. Персонаждардыњ мінез-ќ±лќы – к‰йзелісте жинаќталѓан. Барлыѓына ортаќ депрессивті кµњіл-к‰йалданыпќалѓансоветќоѓамыныњѓанаемес, келешектегідетєуелсіздікалѓаныменбаѓыты менбаѓдарыайќынемесќоѓамѓатєнмінез-ќ±лыќеді. [3] А. С‰лейменовтыњжањашылдыѓыоныњєрбіршыѓармасынанбайќалады. Адамжаныныњпсихологиясы арќылы ќоѓамдыќ-єлеуметтік проблемаларды ашып кµрсете білу. ¦лттыќ ќ±ндылыќтарды жоѓалтып алмауды, оныњ т‰п негізі адам санасында ќалыптасу керек екендігін кез-келген пьесаларынан кµре аламыз. Характер, конфликт мєселелері µмір шындыѓымен ‰йлесіп, бірігіп жатады. Себебі, µмірдіњ мєні µнер. «Сезімді суреттеп кµрсету» -, дейді драматургия жайлы З.Бисенѓали. А.С‰лейменовтыњ драматургиядаѓы жолы болашаќта т‰рлі ќырынан талданып, аршылып, жањарыпотыратыныдаусыз. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Ќоныс Л. «А.С‰лейменов шыѓармашылыѓындаѓы психологиялыќ айшыќтар мен эксперименттік ізденіс».//Ќаз¦у хабаршысы. Филологиясериясы,№8-9(98-99).2006 2. ИсламбаеваЗ. «А.С‰лейменовпьесаларыныњсахналыќ-кµркемдікшешімі». //Мєдениет,№6-7шілде 2007 3. Ќоныс Л. «А.С‰лейменов шыѓармашылыѓындаѓы психо-мотивировкалыќ эксперимент». // Ќаз¦у хабаршысы. Филологиясериясы,№1(100).2007 146 ІІІТАРАУ ТІЛДЕРДІОЌЫТУМЕН, ЗЕРТТЕУДЕГІЖАЊАІЗДЕНІСТЕР Турумбетова Л.А., кандидат филологических наук, доцент Казахского национального университета имени aль-Фараби ПЕРЕВОДКАКСРЕДСТВОМЕЖКУЛЬТУРНОЙКОММУНИКАЦИИ (напримерепереводаказахскихирусскихсказок) Проблема взаимосвязи и взаимодействия языка и культуры является одной из центральных в современном языкознании. Язык представляет собой некое отражение культуры нации, он несет в себе национально-культурный код того или иного народа. Национальное своеобразие культуры народаимеетсвоихарактерныечерты, обусловленныеразличиямивгеографических, историческихи социальныхусловияхразвития. ВработахнемецкогофилософаифилологаВ. фонГумбольдтаязык отождествляется с «духом» народа, обладает энергией и самостоятельным характером и оказывает влияниенетольконакультуру, ноинамышлениенарода. Языкможетреагироватьнавоздействие культуры, аобратноевоздействиеязыкаосуществляетсячерезвсесозданноенародомвпрошлом [1, 356]. Достижениякультурытакженепроходятдляязыкабесследно, помогаяемуподнятьсянаболее высокуюступеньразвития. Втожевремяконкретныевнешниеусловиясуществованияотдельногоэтноса (географические, физиолого-антропологическиеособенности, культурно-бытовые традиции и др.) формируютспецифические качества и совокупности представлений, определяющие основу национальной концептуальной картины мира и национальной языковой картины мира. Сегодня никто не сомневается в том, что языки отражают действительность по-разному, асимметрично. Когда в переводе языки оказываются в контакте, когда при описании какого-либо фрагмента действительности значения одного языка с необходимостью определяются через значения другого, асимметрия проявляется наиболееотчетливо. Языкипо-разномучленятдействительность, различноописываютодниитеже явления и предметы, обращая внимание на разные их признаки. Так, в семантике слова отражено видение мира носителя конкретного языка. Понимание каждой культуры как системы знаков, а текстакакэлементаданнойсистемыоднозначноуказываетнато, чтопереводчиктакженаходитсяна стыке двух семиосфер: «своей» и «чужой», представленной подлежащим переводу текстом. В процессе перевода происходит расшифровывание значений единиц, входящих в его состав, с последующим перекодированием их в единицы текста перевода. При этом единицы содержания оригинального текста, требующие перекодирования, получают в тексте перевода вербальные соответствия, а семы, входящие в их лексические значения, заменяются семами их соответствий. Цель перевода состоит в сохранении содержания, функций, стилевых, стилистических, коммуникативныхихудожественныхценностейоригинала. Иеслиэтацельбудетдостигнута, тоивосприятие переводавязыковойсредепереводабудетотносительноравнымвосприятиюоригиналавязыковой средеоригинала. Сопоставительноеизучениетекстоворигиналаипереводаможетохватыватьразличныестороны их формальной и содержательной структуры. Однако центральным вопросом теории перевода остается всестороннее описание содержательных отношений между этими текстами, раскрытие понятий эквивалентности и адекватности перевода. В первую очередь задача переводчика, несомненно, заключаетсяввоспроизведениисодержанияоригинала. Выражениесодержанияподлинника средствамидругогоязыкапредусматриваеттакжевыходзаегопределы, таккакнарядусознанием языка оригинала переводчику необходимо знание культуры, бытаинравовнарода, всредекоторого 147 созданопроизведение. Безэтогонельзяпередатьнациональнохарактернуюсущностьпереводимого текста, избежатьневерногоилипримитивногоегопонимания. Приэтомверноеотображениенациональнойспецифики – обязательное условие культурно-адекватногоперевода. Языкпереводадолжен бытьстольжебогатичист, какиязыкоригинальногопроизведения. И в тоже время он должен быть окрашеннациональнымколоритомподлинника. Сопоставительный анализ особенностей лексико-семантических и лексико-стилистических трансформаций, используемых при переводе сказок с казахского языка на русский, приобретает в настоящее время особую актуальность в связи с реальной необходимостью изучения казахского языка. Казахскиесказкихранятвсебемноговековуюмудростьнарода, мечтыолучшейжизни, его понятияодолге, чести. Казахскиесказкииздавнапривлекаливниманиерусскихиказахскихученых. Первые публикации казахских сказок на русском языке относятся к началу ХIХ века. Изучение казахских сказок начинается примерно с середины XIX века и здесь можно выделить следующие этапы: 1) собираниеификсациясказок; 2) классификациясказок; 3) историческийисравнительный анализысказочныхжанров. Е. Турсуноввсвоейработе «Генезисбытовойсказки»[2.14] доказывает древнеепроисхождениебытовойсказки. Даннаяразновидностьсказок, помнениюавтора, ссамого начала возникла как самостоятельный жанр и развивалась параллельно с волшебными сказками и сказкамиоживотных. Исследовательвыдвигаетданнуюточкузрениявпротивовесраспространенным взглядам о том, что бытовые сказки возникают намного позже волшебных и являются по существу трансформацией последних. Е.Турсунов утверждает, что существование бытовых сказок исчисляется тысячелетиями, и их корни уходят в эпоху позднего палеолита. Существенными особенностямиказахскойсказкиявляютсяособыеусловиябытованияираспространениясказочных сюжетов, тенденциякрасширениюсюжетовсказокзасчетпостоянныхпрологовиэпилогов. Перевод народных сказок ставит особые задачи -это перекодирование подлинника, который долженбытьдоступендляпониманияиноязычногочитателяиневызыватьунегонеясныхилисложных представлений. Однако перекодирование подлинника, не ограничивается только отысканием языковыхсредств, адекватновыражающихсодержаниеоригинала. Сюдавходитобязательноезнание структурысказки, традиционных формул. Припереводесказочныхформул -наиболееустойчивыхи часто встречающихся элементов., надо принимать во внимание специфику оригинала, учитывать самобытностьнациональнойкультуры, наязыккоторойпереводсделан. Опираясь на работы казахстанских ученых и проделав анализ сказок различных народов мира, преждевсего, можно выделить следующую структуру сказки. Каждаясказканачинаетсясзавязки. Описываярусскиесказки, можносказать, чтовнихнетопределениявремениипространства. Многие сказки начинаются со слов « В некотором царстве, в некотором государстве, в давние времена». Основной чертой перевода сказок является его относительно свободный характер. Для примера возьмем перевод сказок на казахский язык и с казахского на русский язык.. В русской сказке "Репка"[3,3] первое предложение -Посадил дед репку и следующее -Выросла репка большая пребольшая., наказахскийязыкпереводится - "Б±лертедеболѓанеді. ¦заќќасозылѓанќыстанкейін кµктемкелді. К‰ншыѓыпжердіќыздырды. Ќысбойыенбектісаѓыныпшыќќаншал, к‰ректіќолына алып, баќшаѓакеліп, жердіќазып, шалќанотырѓызды. Ќаншауаќытµткенібелгісіз, ‰п-‰лкеншалќан µсіп шыќты. Шал м±ндайды ешќашанда кµрмеп еді." Данный перевод ведет к модификации содержанияпереводимоготекстаивведениюдополнительныхдеталей, которыхнетврусскойсказке. Вместо двух предложений из русской сказки мы имеем 11 предложений в казахском переводе. Русская сказка заканчивается следующими предложениями: Позвала кошка мышку. Мышка -за кошку, кошка за Жучку, Жучка за внучку и т.д.; дедка -за репку вытянули репку! В казахском варианте-Осы кезде тышќан жандарынан ж‰гіріп бара жатыр еді. Мысыќ: Єй, тышќан, кµмектес! Тышќан кішкентай болѓанымен,м±ндай ж±мыста кµмегі тиіп ќалар! Бєрі ж±мысќа кіріседі.Тышќан мысыќтан, мысыќ Жучкадан аяќтарымен мыќтап жабысты. Жучка немереден, немере кемпірден, кемпір шалдан, шал шалќаннан ±стап аяѓын тіреп т±рып тартып ќалады. Бір мезетте шалќанды шыѓарады, жерде ш±нќыр ѓана ќалады Осындай ‰лкен ж±мыста бір-біріне кµмектескендеріне бєрі мєз болады. Ал кемпір ас дайындап,бєрін дастарќанѓа шаќырады. Міне, ертегі де аяќталды. Кім тыњдады сол мыќты. Б±л ертегі жастарѓа сабаќ болсын. Бірлесіп атќарѓан кез келген ж±мыс женіл болады. При переводе этой сказки подтверждается тенденция к расширению сюжета сказки за счет прологаиэпилога. Однимизнаиболееважныхпринциповорганизацииипостроениятекстасказки является повтор. Анализируя прием повтора в русских народных сказках, прежде всего, следует сказать о повторе сказочных сюжетов. В этих сказках один и тот же сюжет повторяется несколько раз. Основнойхудожественныйприемэтихсказоксостоитвмногократномповторенииоднихитех 148 же действий или элементов, пока созданная таким способом цепь не порывается или же не расплетается в обратном убывающем порядке. Самыми яркими примерами таких русских сказок являются сказки «Репка», Колобок», «Теремок» и другие. Детальный анализ русских народных сказок позволяет нам сделать вывод о том, что в сказках используется еще один вид повтора – лексический, т.е. повтор одного и того же слова или словосочетания. Говоря о лексических повторах, следует сказать и о традиционных формулах русских народных сказок, которые, помнению Н. М. Герасимовой, рассматриваются как “«окаменевшие», неизменяемые и поэтому легко воспроизводимыесловесныеобороты”[ 4,18]. Ктакимнаиболеечастоиспользуемымоборотамврусских сказках можно отнести следующие: «жили-были», « в тридевятом царстве, в тридесятом государстве », «долго ли, коротко ли», «жить-поживать, да добра наживать» и так далее. В сказке «Репка» нам встречаются все вышеперечисленные виды повторов. Во-первых, все произведение построено на повторении одного и того же сюжета: уже известный нам герой зовет нового, и они вместетянутрепку. Во-вторых, в «Репке» встречаетсялексическийповтор, т.е. повторениеодногои тогожесловаилисловосочетания. Так, врусскомвариантесказкинеоднократновстречаетсяповтор словосочетания «тянут – потянут». Инаконец, всказке «Репка» такжеиспользуетсяповтородинаковых синтаксических конструкций. Каждый новый абзац – «синтаксическая копия» предыдущего. Пришла Жучка. Жучка за внучку ,внучка за бабку, бабка за дедку, дедка за репку — тянут — потянут, вытянуть не могут! Позвала Жучка кошку. Проанализироваврусскуюсказку «Репка», атакжееепереводнаказахскийязык, мыпришлик следующему выводу: повторы сюжетов, лексики и параллельных синтаксических конструкций придаютсказкевыразительностьиэмоциональность. Особоевниманиеследуетобратитьнато, что во многих русских сказках используется троекратный повтор действия. Так, в сказке «Царевналягушка » сыновья трижды пускали стрелы, а царь трижды испытывал своих невесток. Цифра 3 встречается в очень многих произведениях русского народного творчества: «Три девицы под окном…», «Было у Царя три сына…», «Ехал три дня и три ночи…». В казахской сказке "Кедейдіњ ‰ш ±лы"[5, 62], также используется цифра три и начало ее следующее: Ертеде бір кедей болыпты. Олкедейдіњ‰шбаласыболыпты. ‡лкенбаласыныњаты — Єшкен, ортаншыбаласыныњаты — М±шкен, кішібаласыныњаты — Ж±макелдіекен. ‡йіндеотырып, к‰нелте алмайтын болѓан соњ, ‰ш бала єкесінењ р±ќсат алып, алыс жерден кєсіп іздеуге шыќпањшы болады. Сµйтіп олар кірлерін жуѓызып, бір ќоржын малта алып, ж‰ріп кетеді. Б±лар ±зын жолѓа т‰скенкезде, артынанєкесіайѓайсалып, шаќырады. -Тоќтањдар, єкемізшаќырады, тосайыќ, -дейдіЄшкен. Балаларытоќтап, єкесінтосыпалады. -Ќараќтарым, жолдарыњболсын! Осыкетіпбаражатќанжаќтанќалыњќопакездессе, ќонбањдар, т‰стенбењдерОданєріµтебергенде, жалѓызмолакездеседі -оѓандаќонбањдарда, т‰стенбењдерде. Онан µтсењдер, кµп мола кездеседі, -оѓан да ќонбањдар да, т‰стенбењдер де... Ал енді ќош, аман болыњдар! -деп, шалќалыпќояды. Врусскомпереводемыимеемследующее: Жил на свете бедняк. Было у него три сына. Старшего звали Ашкен, среднего Мошкен, а младшегоЖумагельды. Отличались они большой силой и были очень похожи друг на друга. Отдал отец сыновей в школу. С нетерпением ждал, когда они выучатся, вырастут и станут ему помощниками. Заметил как-то он, что сыновья, уходя утром в школу, а вечером возвращаясь домой, стали с ним здороваться. Раньше никогда этого не было. Призадумался бедняк: «Поглупели они, что ли, от ученья? Или недоброе задумали против меня?» И сказал он сыновьям: — Дети! Не к добру такая вежливость для простых людей. Не надо так делать. Но сыновья не обратили никакого внимания на его слова. Позвал тогда бедняк друзей и поведал им свою печаль. Друзья сказали: — Ни к чему тебе с ними жить. Пусть уходят, куда хотят. Послушал бедняк совета друзей. Собрал он сыновей, дал им полный мешок курта и проводил со двора. Дошли сыновья до большой дороги. Оглянулись и видят, что за ними бежит отец и руками машет. Старший сын Ашкен говорит: — Подождем отца. Он просит нас остановиться. Средний сын Мошкен сказал: — Не надо. Раз он нас выгнал, нечего надеяться, что позовет обратно. Младший сын Жумагельды поддержал старшего брата: — Послушаем все же, что скажет отец. «При двух голосах — третий молчит»,— говорит пословица. Подчинился Мошкен братьям. Остановилисьонииподождалиотца. — Желаювам, дорогиедети, счастливогопути — сказал бедняк. 149 — На прощанье хочу дать несколько советов. Встретитсявамвпутидремучийлессболотамии камышами — не останавливайтесь и не ночуйте в нем. Попадется одинокая могила — не отдыхайте возле нее. Встретитсябольшоекладбище — неделайтетампривала". Расставаниеотцас сыновьями сопровождается советами -запретами, которые затем ими нарушаются. Они задают началодействиясказки. Перевод данной сказки с казахского на русский язык настолько искажен и не соответствует оригиналу, что вызывает бурю отрицательных эмоций. Автором статьи специально выделена искаженнаячастьперевода. Внейпридуманыдействия, которые отсутствуют в сказке на казахском языке, аглавныегероииотециегосыновьяпоказанывтакомнегативномсвете, чтоможетповлиять навосприятиеказахскогонарода, кактемного, необразованного. Этотпереводявнодискретизирует казахскийнарод. Врезультатесравнительно-сопоставительного анализа выявлены упущения переводчиков, которыедопускаютзначительныенеточностиивольностьприпереводе. Болеетого, неверный, неточный перевод сказок приводит к значительному искажению оригинала и негативному восприятию казахского народа. Следует обратить особое внимание редакторов «Алматыкiтап баспасы» на перевод сказок. В данной статье анализируются только две сказки: перевод сказки "Репка" с русскогонаказахскийязыкипереводказахскойсказки "Кедейдіњ‰ш±лы" нарусскийязык. Ноесли рассматривать перевод в сравнительно-сопоставительном плане подробно в двухтомном издании "Ќазаќ Ертегілері" под редакцией С. Масгутовой, Алматыкітап баспасы, за 2009, то в этом материале можно найти еще много переводческих неточностей и ошибок. «Алматыкiтапбаспасы»- одно из первых издательств в Казахстане, которое стало переводить с казахского языка на другие языки, оно несет огромную ответственность, и перевод казахских сказок является значительным вкладомвгосударственнуюпрограммуразвитияязыков. Перевод сказок как вид перевода, является инструментом культурного освоения мира и расширения коллективной памяти человечества, фактором самой культуры. Язык -это способ познания окружающего мира, зеркало и сокровищница культуры как образа жизни и мировоззрения. Через различиеимногообразиеязыковнамоткрываетсябогатствоимногообразиемира. Язык -этоключк волшебной дверце, за которой лежит мир иных стран, иных народов – огромный мир, с новыми, удивительнымигранями. Литература: 1. ГумбольдтВ. Языкифилософиякультуры: Пер. снем. М.: Прогресс, 1985. С. 358-382. 2. Е.Д.Турсунов. Генезис казахской бытовой сказки( в аспекте связи с первобытным фольклором) Алматы : ДайкПресс, 2004 3. Репка. Сказкадлясамыхмаленьких. Серия "Ладушки", Москва, ИздательскийДом "Детскиймир", 2008 4. Н.М. Герасимова. Формулы волшебной сказки ( к проблеме стереотипности м вариативности традиционной культуры) / Советскаяэтнография. М., 1976. №5. С.18. 5. ЌазаќЕртегілері. 1бµлім. Казахскиесказки. 1часть. Подред. С. Масгутовой. Алматы. Алматыкітапбаспасы, 2009, С.62-9 Tayeva R.M., Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan ON SOME ISSUES OF FOREIGN AND SECOND LANGUAGE LEARNING The problems of second language acquisition (SLA) which is considered to be a special branch of Applied Linguistics receive a great deal of attention of scholars. There exist a large variety of theories, approaches and models connected with the field of research contributing to the diversity of the related topics. The key notions of this interdisciplinary area (first language, second language, foreign language, interlanguage, fossilization) which is also often referred to as ‘second-language acquisition research’, ‘second-language studies’, and ‘second-language acquisition studies’, although clear and understandable, require some additional explanation. First language (L1) is generally a person’s mother tongue or the language acquired first. In multilingual communities, however, where a child may gradually shift from the main use of one language to the main use of another (e.g. because of the influence of a school language), first language may refer to the language the 150 child feels most comfortable using. Often this term is used synonymously with NATIVE LANGUAGE [1, 202]. According to L.V.Ekshembeyeva, L1 is acquired by a child in the process of the surrounding world acquisition, and it is a means of codification of his conceptual system which was primarily formed on the basis of his genetically given linguistic ability. Second language (L2) being a non-native language is acquired by a person in addition to his mother tongue. L2 is a means of codification of a foreign linguistic picture of the world, thus, it is a means of forming individual conceptual system under the influence of foreign language community [2, 4]. Foreign language (FL) is a language which is not the native language of large numbers of people in a particular country, it is not used as a medium of instruction in schools and is not widely used as a medium of communication in government, media etc. It is noted that foreign languages are typically taught as school subjects for the purpose of communicating with foreigners or for reading printed materials in the language [1, 206]. Scholars note that the difference between the notions of ‘second language’ and ‘foreign language’ is that the former is acquired in the natural setting under the influence of the environment (for example, in a country where it has the status of the state or official language) usually without any formal teaching, while the latter is learned in artificial academic situations controlled by instructors (people who are professionally engaged in the process of teaching). In this case they often face difficulties due to a limited number of hours granted for studying this subject, a large average number of students in language groups (13-15 people), different backgrounds (levels of initial competence) of students in one and the same group which could have a negative impact on the quality of language teaching and learning and lead to a relatively low level of foreign language proficiency. It should be noted that the second language could be also taught as a subject in educational institutions. For example, in Kazakhstan, high school, college and university students learn either Kazakh or Russian depending on the language of instruction (students in Kazakh-medium schools learn Russian as an L2 and in Russian-medium schools they learn Kazakh). Thus, the terms second language and foreign language can be used as closely connected and sometimes interchangeable: Second language acquisition is not always intended to contrast with foreign language acquisition. It is used as a general term that embraces untutored (or “naturalistic”) acquisition and tutored (or “classroom”) acquisition [3, 50]. The next key concepts connected with the theory of SLA are interlanguage and fossilization. The term interlanguage (IL) was introduced by the American professor of applied linguistics Larry Selinker who adapted it from U.Weinreich’s term ‘interlingual identifications’ to refer to the existence of a separate second language learner’s system based on the observable output which results from a learner’s attempted production of a target language norm and has a structurally intermediate status between the native and target languages [4, 215]. Thus, it is different from both the individual’s first language and his target (second or foreign) language. In Longman Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics the term interlanguage is defined as the type of language produced by second- and foreign-language learners who are in the process of learning a language [5, 267]. It is interesting to note that second language learners’ interlanguage systems have some essential characteristics considered by Rod Ellis in his book “Understanding Second Language Acquisition” [6, 5051]: - IL system is permeable in the sense that rules constituting the learner’s knowledge at any one stage are not fixed; - IL system is dynamic, it is constantly changing; - IL system is systematic. According to L.Selinker, the formation of interlanguage is connected with the following characteristic features: - Language transfer or interference; -Transfer of language training; - Second language learning strategies; - Second language communication strategies; - Overgeneralization of the material of the target language [7, 216-221] . One of the most important cognitive factors is language transfer. Language transfer could be positive (facilitation) and negative (interference). Facilitation contributes to successful acquisition of similar words, structures, patterns or rules of the native and target languages. For example, English is estimated to have a high degree of lexical similarities with the German and French 151 languages. This fact explains the conditions for positive transfer, which can potentially make easier learning or acquiring of some common elements in the English language for the native speakers of French and German. On the contrary, negative transfer or interference hinders target language acquisition. It can be illustrated by the peculiarities of the English word order acquisition by Kazakh and Russian learners. It is recognized that word order is one of the major factors differentiating world languages. Different typological and structural classifications of languages are usually based on the relative order of such parts of the sentence as subject (S), direct object (O), and verb (V). The basic word order for the English and Russian languages is SVO (subject – verb – object), as for the Kazakh language, its basic order is SOV (subject – object - verb). The Russian and Kazakh word order is flexible (with the only exception that in Kazakh the verb is always in the final position), while the English word order is fixed, although some deviations from the canonical word order patterns are observed. It is evident that the English, Kazakh and Russian languages differ in the rigidity of canonical elements and/or the order of these elements, and it can lead to errors in the target language. The word order in English, Kazakh and Russian can form the so called field of potential interference and present difficulties for acquisition and learning [8]. The analysis of English compositions written by native speakers of Kazakh and Russian languages shows that word order deviations are connected with the negative transfer. *And like this situation we have. *For example, in the big cities is growing the theft of cars. *In my opinion, about these problems should think governments because they work to help people. *They have to understand that in modern life public transport plays a more important role. *About ways of tackling this I want to add that it possible to car share with your colleagues. The notion of interlanguage is closely connected with the notion of fossilization which goes back to the word “fossil” defined in English-English dictionaries as ‘a rock or mineral substance dug from the earth; a relic or trace of a former living thing preserved in rock’. The term ‘fossilization’ was also introduced into the area of second language acquisition by Larry Selinker in 1972 [7, 209-230]. The term is often used to underline the fact that the overwhelming majority of second language learners never achieve the so called native speaker competence. As L.Selinker states, the absolute success in a second language affects a small percentage – perhaps a mere 5% of learners. An excellent example proving the inability of second language learners to reach the target language level of native speakers is Professor Chien-Shiung Wu from the USA. ZhaoHong Han stresses that Chien-Shiung Wu, a famous physicist, known in the world of science for numerous honors for her achievements in physics, arrived in the USA at the age of 24 and worked there until her death at 83. She had 56 years of exposure to English, her second language, but was unable to overcome all of her early difficulties with English despite her undoubted intelligence [9, 95]. There are different definitions of the notion of fossilization available from ZhaoHong Han’s on-line presentation [10]. L.Selinker defines fossilization as a permanent cessation of second language learning before the learner has attained target language norms at all levels of linguistic structure and in all discourse domains in spite of the learner’s positive ability, opportunity, and motivation to learn and acculturate into target society. According to M. Lowether, fossilization is understood as the inability of a person to attain native-like ability in the target language. R.Ellis states that fossilized structures can be realized as errors or as correct target language forms. Taking into account definitions of the term fossilization, scholars note that the ultimate attainment of adults’ second language is fossilized interlanguage; fossilization is inevitable, and no adult second learner would ever be able to pass for a native speaker in all contexts. The ultimate attainment of individual second language learners greatly varies in its similarity with the competence of native speakers: some individuals may reach high levels of proficiency while other learners’ idiosyncratic dialect (S.Pit Corder’s term corresponding to the notion of interlanguage) is characterized by its obvious unnativeness. The interlanguage of second/foreign language learners can be different from the norms of the target language because it contains linguistic patterns and structures which are considered to be erroneous. For example, Kazakh and Russian university students can produce English sentences in which we observe the following typical errors: *I am agree with your statement. *I am read the text now. *He is play tennis very well. 152 *I know him for many years. *That is why when you enter in this university all responsibility lying on your shoulders. *From one hand, it’s plus, but from another it’s can be minus later. *From another hand, why it should be a problem when it’s can depend on the community. These data come from two sources. These sources are connected with production tasks - from English compositions written by native speakers of Kazakh and Russian languages and oral interviews with them in the domain of work-and studies-related talk and in the domain of relating life-story information [11, 94]. The above-mentioned sentences and errors made by students reflect the low level of learners’ linguistic competence. They know the rules of formation of Present Simple and Present Progressive (*am agree, *am read, *is play, *responsibility lying), peculiarities of Present Perfect Tense (*know for many years), the use of modal verbs (*it’s can be), however, they have not acquired the corresponding grammatical material properly and mix these temporal forms. Besides, students encounter problems with the use of prepositions (*enter in this university, *from one hand, *from another hand), it is obvious that in this case they rely on their native language. The analysis of interlanguage and errors contributes to revealing the learners’ knowledge of the language to date and to reconstructing their transitional competence. As S.Pit Corder states, it can provide to the researcher evidence of how language is learnt or acquired, what strategies or procedures the learner is employing in his discovery of the language.’ [12]. Summary: Маќаладашеттілін/екіншішеттіліноќытуменбайланыстыкейбірнегізгіт‰сініктерќарастырылады. Встатьерассматриваютсянекоторыеключевыепонятия, связанныесизучениеминостранного/второгоязыка. Key words: foreign language, second language, acquisition, interlanguage, fossilization, error, interference References 1. Richards, Jack C., Schmidt, Richard. Longman Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics – Pearson Education Limited, 2002. 2. ЕкшембееваЛ.В. Второйязык: теоретическиеосновыусвоения -Алматы: Ќазаќуниверситетi, 2003. 3. Ellis, Rod. Understanding Second Language Acquisition - Oxford: Oxford University Press, 1985. 4. See: Selinker, L. Interlanguage // International Review of Applied Linguistics, X, 1972; Brown, H.Douglas. Principles of Language Learning and Teaching – San Fransicso State University, 2000; Weinreich, U. Language in Contact: Findings and Problems – New York, 1953. 5. Longman Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics -Pearson Education Limited, 2002. 6. Ellis, R. Understanding Second Language Acquisition – Oxford: Oxford University Press, 1986. 7. Selinker, L. Interlanguage. 8. Интерференцияврусскойречиказахов: Проблемыказахско-русскогодвуязычия) – Алма-Ата: Наука, 1988. 9. ZhaoHong Han. Fossilization: From Simplicity to Complexity // The International journal of bilingual education and bilingualism. Volume 6, Issue 2, 2003. 10. Selinker, L. and Lamendella, J. Two perspectives on fossilization in interlanguage learning // Interlanguage Studies Bulletin, 3(2); Lowther, M. Fossilization, pidginization and the Monitor – L. MacMathuna and D. Singleton language across Cultures. Dublin: Irish association for Applied Linguistics.- 1983; Ellis, R. Understanding Second Language Acquisition - Available from: ZhaoHong Han. Fossilization: Five Central Issues1983. Online PPT presentation. 11. Selinker, Larry 1989. Research Methodology in Contextually-based Second Language Research // Second Language Research 5 (1): 93-126. 12. Corder, S.Pit. Error Analysis and Interlanguage. Oxford University Press, 1981. Corder, S.Pit. The Significance of Learner’s Errors // IRAL, V.4, November, 1967. 153 АйсултановаК., доцент, к.ф.н. кафедры иностранных языков гуманитарных факультетов КазНУ им. аль-Фараби МахажановаЛ., ст. преподаватель кафедры иностранных языков гуманитарных факультетов КазНУ им. аль-Фараби АлияроваЛ., ст. преподаватель кафедры иностранных языков гуманитарных факультетов КазНУ им. аль-Фараби УСВОЕНИЕГРАММАТИЧЕСКОГОМАТЕРИАЛА ВПРОЦЕССЕРЕЧЕВОЙДЕЯТЕЛЬНОСТИ В последние годы обучение грамматике иностранного языка все более связывается с функциональным или системным подходом к введению грамматического материала, который способствует совершенствованию речи в плане лексико-грамматической синонимии и стилистической важности используемоговречиязыковогоматериала . Методисты считают, что студенты специального вуза или факультета овладевают основными нормамиграмматическогострояиностранногоязыкана I—II курсах, которыесоставляютначальный этап в овладении различными видами речевой деятельности /1,стр.54/. Меньше количество часов, которые отводится по программе второму иностранному языку по сравнению с первым, с одной стороны, ивысокиетребованияобластиразвитиянавыковиуменийповторомуиностранномуязыку, с другой стороны, диктуют необходимость поисков путей рационализации и интенсификации учебногопроцессавобластипользованиялингвистическогоопыта, приобретаемогостудентамипри изучении первого иностранного языка;тщательного отбора языкового материала; определения последовательности отработки языкового материала; применения эффективной системы упражнений./ 2, стр.35 / Основноенаправлениекурсаанглийскогоязыкаопределяетсяуточнениемирасширениемзнаний, полученныхвсреднейшколе, активнымусвоениемэтихсведенийииспользованиемихвпрактике овладенияязыком. Задачаначальногоэтапаобученияиностранномуязыку--овладениеосновамиустнойиноязычной речи на базе усвоения нормативного языкового материала. Студенты, владея большим набором языковых, средств, зачастуюневсостоянииправильнопостроитьвысказывание, неумеютизменить порядок следования. членов предложения, не в состояний выбрать нужную форму из синонимическогоряда, котораябынаиболееполносоответствовалацелиисодержаниювысказывания. Всеэтосвидетельствуетотом, чтоустудентовнетпрочныхграмматическихнавыков, несоздана система грамматических автоматизмов, без которых пользоваться речью как средством коммуникацииневозможно. Обучениенаначальномэтапе – этоповторноенаучение. Однакочтобыповторениебылопродуктивным и активным, приемы его должны быть разнообразными с содержанием элементов нового. Существующие вузовские учебники и пособия по грамматике не позволяют решать эту задачу, так как грамматический материал подается в них в той же последовательности, которая существует в школьныхучебникахиприкоторойматериалвводитсяизакрепляетотдельнымичастями. При таком построении курса практической грамматики студенты получают представление о грамматическихкатегорияхвпрямомупотреблении, свойственнымтойилиинойформеотличающим их от других членов грамматической системы, в то время как частные значения, обусловленные контекстом, ситуациейлибопростолексическимзначениемсловаостаютсявнеполязрениястудента. Непривлекаетсявниманиеикпротивопоставлениюсинонимическихформ, которыеоказываютсяв разныхразделахучебника. Последующееобобщениеневсегдапозволяетдобитьсядифференциации уже сформировавшихся понятий. Следовательно, студент не получает полного представления о системной структуре изучаемого языка. Целесообразно грамматический материал организовать в функциональные гнезда по понятийным категориям, таким, как категории времени, причины и 154 следствия, условия, модальности, принадлежности. Главным при работе над грамматическим аспектомречистановитсяобучениеправильномуупотреблениюформдлявыражениятойилииной грамматическойкатегории, т.е. студентыдолжнызнать, какимиформамиможновыразитьодноито же значение, и уметь выбрать нужную форму при реализации высказывания. Функциональный принцип позволяет объединять грамматические средства, принадлежащие к одному понятийному полю /3, стр.65/ сточкизрениявыполняемойимифункций, находящейсявразныхразделахучебников, и вводить в виде совокупностей знакомых грамматических форм с одинаковым грамматическимзначением. Реализацияфункциональногоподходавобучениипрактическойграмматикеможетбытьуспешнойлишьсопоройнаимеющиесяустудентовграмматические втоматизмыитеоретическиезнания, поскольку студенты языкового отделения имеют предварительную подготовку по английскому языку. Мы считаем такую организацию грамматического материала не только возможной, но и рациональнойуженаначальномэтапеприобучениивидовременнымформаманглийскогоязыка./2/ Видовременные формы глаголов образуют одну из систем грамматического строя языка. Весь комплексвременныхформглаголавводитсяввидеграмматическогоконцентра, впланенастоящего, прошедшего и будущего в определенной последовательности и активизируется в различного вида упражнения. Такаяподачаграмматическогоматериаладолжнаобеспечитьразнообразиеповторения грамматических форм с одинаковым грамматическим значением, выполнение новых действий над ними, установление связей между грамматическими структурами и соответствующими типами ситуации, т.е. внесёт «элементновизны» как в отношении содержания, такивотношенииметодов повторения. Задачаначальногоэтапаобучениясостоитвтом, чтобысоздатьполныйобъёмпонятийобизучаемыхобъектах. Длясозданияпонятийнеобходимовспомнить, чтозначениеформыестькомбинация минимальных значений-сем. Каждая форма обладает общим и частными значениями, которые воспринимаются как варианты общего значения, обусловленные контекстом. Эти семы являются коммуникативнозначимымиинеобходимымидляцелейобщения./3/ стр.78/ Ктакимсемам, например, уформы Present Indefinite относитсясоотнесенностьдействийилиявлений. Категория настоящего времени может быть выражена несколькими формами: Present Indefinite, Present Continuous, Present Perfect, Present Perfect Continuous. Некоторыеэтиформыхорошоизвестны студентам, известны их общие значения. Одновременная работа над временными формами как в плане настоящего, так и в плане настоящего, так и в плане прошедшего и будущего позволяет обобщать и систематизировать материал по сходству и контрасту, при этом особенно важно, как указывает психологи, подчеркнуть различие в языковых явлениях, так как наличие общих связей между языковыми понятиями затрудняет их спонтанное употребление. Так, Д.Н.Богоявленский отмечает, что «осознанное противоположение одних признаков данного явления другим... необходимодляограниченияданногопонятияотдругих, сходныхснимвкаком-либоотношении, и служит средством предупреждения интерференции при изучении сходного материала./4, стр.33/ Общимдляназванныхформявляетсясоотнесенностьсмоментомречи. Толькосложныйкомплекс дифференциальных признаков, принадлежащих той или иной форме, отличает их друг от друга. К дифференциальным признакам относятся длительность в Present Continuous, завершенность Present Perfect идлительность-завершенностьв Present Perfect Continuous. При овладении грамматической стороной речи особое значение имеет длительная, постоянная тренировка приобретение индивидуально-речевого опыта, сущность которого заключается в приспособительном отборе эффективных способов, осуществление разных психофизиологических процессов, обеспечивающих речевое общение. Длительная тренировка, без которой никакое формированиенавыканевозможно, необходимокакприкоррекциинавыка-навыкавыбораэтическойформы изфункционально-синонимическогоряда. Упражнения, выполняемые на данной стадии обучения, должны соответствовать этапу формирования навыка и отвечать целям обучения. Комплекс упражнений включает как языковые упражнения, такиусловно-речевыеспостепеннымувеличениемудельноговесапоследних. Преподавательразрабатываеткомплекстренировочныхупражнениилибоиспользуетупражнения в учебниках. К элементарным грамматическим упражнениям можно отнести такие, в которых формируется определенная языковая форма «формальные и языковые упражнения». В языковых упражненияхграмматическиедействияотрабатываютсявотрывеотречевойкоммуникации, втоже времяязыковыеупражнения, какуказываетС.Ф.Шатилов, развиваютустудентовязыковыенавыки «словоизменения, формообразования и т.д., владение которыми положительно сказывается на характере речевых умений и навыков. По мере введения новых грамматических единиц задания 155 могут усложняться. Студентам предлагается употребить в пределах упражнения, а нередко и в пределах одного упражнения, ряд грамматических единиц. Такое чередование грамматических единиц позволяет добиться устойчивости грамматического навыка, поскольку перед студентами стоит задача выбрать нужную форму передачи определенного содержания, а всякий выбор как считаетБ.А.Лапидус ,«естьразрешениепроблемнойситуациитойилиинойтрудности» /4 стр.41 /. Заданиямогутбытьследующими: 1. Объяснитьупотреблениевременныхформвследующемупражнении. 2. Употребитьглаголнужнойграмматическойформе 3. Подобрать из художественной литературы на английском языке предложения, иллюстрирующиезначениевременныхформ. 4. Составить предложения для перевода, в которых необходимо употребить указанные иные формыит.д. Языковыеупражнениявыполняютсяпараллельносусловно -речевымиупражнениями, которые своейцельюактивизациюиавтоматизациюязыковогоматериала, атакжеформированияумениякомбинироватьизученныеграмматическиеединицыиупотреблятьихврамкахизучаемыхлексических выполнениеэтихупражнениипредполагаетналичиеужесформированноговопределеннойстепени грамматическогонавыка, например: 1. Выразить удивление, трансформируя повествовательное предложение в вопросительно по образцу .It rains usually in October. -Does it really rain in October? 2. Выразить свое несогласие со следующими репликами: Мепу has been in the Caucasus for a month. You aren’t right. Merry hasn’t been in the Caucasus at all. 3. Составить высказывание, с которым собеседник должен согласиться или выразить несогласие, употребивнужнуювременнуюформу. 4. Составить рассказ на определенном лексическом материале, как «Моя семья», «Погода», употребивуказанныевременныеформы. 5. Описать картину по теме (чтобы выполнить это задание , студент должен подумать и, о содержании, правильноупотребитьвременныеформыглаголов) 6. Составитьдиалогинатему, употребивуказанныевременныеформыит.д. Входевыполненияусловно -речевыхупражненийосновноевниманиестудентовнаправленона речевойзадачи. Именноусловно-речевыеупражненияготовитстудентовквыполнениюсобственно речевыхупражнений. Тренировочныеупражнения, какправило, даютсяназнакомомлексическомматериале, приэтом необходимо максимально увеличивать количество знакомой лексики, чтобы обеспечить перенос грамматических навыков на новый лексический материал, что способствует созданию «гибкости» навыкаразныхситуацияхобщения. Тренировочныеупражненияобычновыполняютсяустно, таким образомрешаетсяещёодназадачаобучения -развитиеуменияаудирования. Такая многократная обработка грамматических форм, их употребление в различных ситуациях приучаетстудентоввидетьислышатправильныйобразец, способствуетприобретениюавтоматизированногонавыкаипозволяетнаиболееполнопредставитьихкоммуникативнуюзначимость. Т‰йін: Маќаладаграмматикалыќматериалдарыт‰сіндірудегікейбірпроблемалыќмєселелерќаралады. Summary: This article is about the difficulties of grammar materials in the process of teaching English. Использованныелитературы: 1. ИльинМ.С. Офункциональномпринципевметодикеобученияиностраннымязыкам // ИЯВШ –М.1966 № 3 2. Домашнев А.И.,Зыкова Н.Н. Некоторые вопросы методического обучения иностранным языкам в спец. Вузе // ИЯВШ – М., 1972 -№4 3. СоколовЮ.Т. Методические приемы отбора грамматического минимума для чтения оригинальной литературы на английскомязыке: Авторефератк.филол. н. – М.1975 4. Мелкумян Э.Н. О некоторых проблемах преподавания практической грамматики в языковом вузе // ИЯВШ – М., 1979 -№7 156 Карашина Г., Оразаева Г., преподователи Казахского национального университета имени Аль-Фараби АТРИБУТИВНЫЕ КОНСТРУКЦИИ В АНГЛИЙСКОМ И КАЗАХСКОМ ЯЗЫКАХ Всем хорошо известна роль сравнения и сопоставления в процессе обучения. Приступая к изучению иностранного языка, учащийся уже обладает знанием одного языка -родного. Он знает, длячегонуженязыкикакиефункциионвыполняет. Поэтомуприизучениииностранногоязыка – второго языка учащиеся волей-неволей всегда сравнивают его со своим первым, родным языком. Для них овладение иностранным языком есть выполнение уже знакомых функций, но в разных формах. При изучении иностранного языка для практических нужд большое значение имеет сопоставительноеизучениеязыков. Теорией такого сопоставительного изучения языков занимается такназываемаяконтрастивнаялингвистика, котораяпреследуетцель: обнаружитьразличияиобщие черты в сравниваемых языках. В этом плане она близка к типологическо-сопоставительному языкознанию. Особое внимание контрастивная лингвистика обращает на несходные, контрастные чертыязыков. Контрастивныеисследованияпреследуютнетолькотеоретические, ноипрактические цели. Так, теоретико-практическойцельюконтрастивногоизучениядвухязыковявляется, какотмечают многие исследователи, составление неполной грамматики, содержание которой представляет описание суммы различий между грамматикой языка-источника (родного языка) и грамматикой изучаемогоязыка. При сопоставлении изучаемого языка с другим или с другими, мы имеем возможность как бы выйтизапределыизучаемогоязыкаипосмотретьнанегосостороны. Сопоставлениеобнаруживает индивидуальныеособенностиконкретногоязыкаиегообщиесдругимиязыкамичерты. Другой целью сопоставления является применение его для обучения иностранным языкам. При этомиспользуютсяданные, полученныеприлингвистическомсопоставленииязыковВэтомслучае лингвистикаприходитнапомощьметодикепреподаванияиностранныхязыков. Современная лингвистика активно обращается к анализу единиц языка с позиции отражения в нихокружающейдействительности. Большойинтереспредставляетвыявлениесходствиразличийв интерпретации разноструктурными языками одного и того же понятийного содержания. Внастоящей статье делается попытка рассмотреть на материале английского и казахского языков средства выражения атрибутивных отношений. Изучение закономерностей сочетаемости слов важно для понимания системы языка. В каждом языке слова соединяются на основании присущих данному языку законов и правил, которыенеобходимо знать для практического овладения правильным литературным языком. Словосочетание (сочетаниечастейречи) -синтаксическоеединстводвухслов, которыепринадлежаткоднойилиразличнымчастямречи. Онимогутбытьсвязаннымеждусобойпосредствомодногоизсредствсвязи. Словосочетаниерассматриваетсякакграмматическаякатегория. При выделении словосочетания как самостоятельной синтаксической единицы необходимо отметить, что между компонентами словосочетания могут возникнуть различные синтаксические отношения, которые выявляются в их грамматическом оформлении. Многообразие синтаксических отношениймеждукомпонентамитесносвязаносбогатствомиразнообразиемформграмматической структуры языка и сочетания слов, принадлежащих к различным частям речи. Атрибутивное словосочетание -такоеименноесловосочетание, вкоторомодинизкомпонентов, точнее – определение, выражает постоянный или временный признак определяемого. При этом определяемым определительногословосочетаниявыступаетимя. Синтаксические отношения между компонентами атрибутивного словосочетания и синтаксическиесредствасвязимеждунимивыражаютсявразличныхязыкахпо- разному. Приемывыражения синтаксических отношений являются составной частью структуры языка и дают возможность определитьтипологическиехарактеристикиязыканауровнесловосочетаний. «Помимо модели «прилагательное + существительное» (AN), в сопоставляемых языках существуютразныеформывыраженияатрибутивныхотношений. Вфункцииопределения (атрибута) выступают четыре основных класса слов. Это: 1) причастия как отглагольные прилагательные ( ж‰гіріп келе жатќан адам; a running man, a broken chair); 2) местоимения (некоторыеихподклассы) (мењін кµйлегім; my dress, another cigarette); 3) числительные (екінші ќабат; the second floor, twenty four hours); 4) существительные (алтын саѓат; glass roof, Peter’s dictionary)»./1 /Синтаксические отношения в атрибутивных конструкциях сопоставляемых языков передаются при помощи таких 157 приемов связи как управление и примыкание. Чрезвычайно интересны для исследования субстантивныеатрибутивныесловосочетания. Причтениисовременнойанглийскойиамериканскойлитературы обращает на себя внимание широкое использование в атрибутивных словосочетаниях существительного в качестве препозитивного определения, образованного путем примыкания, которое соответствует во многих случаях согласованию русского языка. Препозитивное употребление существительноговформеобщегопадежавфункцииопределенияхарактернодляанглийскогоязыка ипривлекаетвниманиемногихисследователей. Известно, чтоанглийскийязыкпосвоейструктуре являетсявосновномязыкоманалитическоготипа, гдеширокоиспользуютсяпредлогиислужебные слова. Для выражения атрибутивных отношений в этом языке используется как предлог of, так и формант ‘s. Но наряду с этой формой особое место занимает контактное положение двух и более существительных в общем падеже как один из способов выражения атрибутивных отношений. Этому, безусловно, способствовали изменения в морфологической структуре языка, связанные с редукцией флексий, и « постепенное выдвижение в течение среднеанглийского и новоанглийского периодовпримыканиякакприемапередачисинтаксическихотношений»/2,стр.24 Широта употребления атрибутивных словосочетаний, образованных из двух существительных (N+N), объясняетсятем, чтоданнаяформавыражаетбольшуюстепеньобобщенностиатрибутивных отношений, чем другие формы. Эта особенность и легкость образования таких атрибутивных словосочетаний, их смысловая и синтаксическая стройность и четкость создают большие удобства для употребления формы N+N по сравнению с формами с of и формантом ‘s. В английском языке распределение функций каждого из компонентов атрибутивного сочетания N + N и легкость, с которой всегда можно выделить в них компоненты определительный и определяемый, непосредственно связаны с тем, что только последний из компонентов, отдельно взятый, может служить названием предмета, более точно обозначаемого данным сочетанием. Следовательно, компоненты атрибутивного сочетания в функциональном отношении являются единицами разных планов, их соотносительная значимость в структуре сочетания неодинакова. Именно поэтому одно слово атрибутивного сочетания определяется как главное, господствующее, а другое – зависимое, подчиненное, причем эта зависимость находит свое грамматическое выражение. Сжатость и четкость, простотаобразования, широталексическойсочетаемости, семантическаяемкостьдаютвозможность простыми синтаксическими средствами, т.е. контактным положением двух существительных N+N, выразить разнообразные и сложные атрибутивные отношения. Указанный способ выражения сложныхиразнообразныхатрибутивныхотношенийванглийскомязыкеявляетсяспецификойэтого языкаиневстречаетсявдругихевропейскихязыках, близкихпограмматическомустрою. Вказахскомязыкесярковыраженнойагглютинативнойтипологиейтожесуществуютсопоставимые с этим синтаксическим явлением английского языка структуры, известные в тюркологии под названием изафетных конструкций. В структуре синтаксических единиц казахского языка проявляетсяследующийтвердыйзаконпорядкаследованияслов: « зависимыйчлен + главныйчлен» или «определение + определяемое». Кроме того, отсутствие согласования и способность существительного выступать в функции определения создали благоприятные условия для образования трех типов изафета. Синтаксическая связь в I типе изафета основана только на примыкании. Например: алтынсаѓат В дальнейшем в казахском языке на основе сочетания « существительное + существительное» развилисьипритяжательныеаффиксыі/ы, которыеприсоединяютсяковторомусуществительному, т.е. к главному компоненту конструкции, и являются основным дифференциальным признаком II типаизафета. Например: ауыладамы . III тип изафета характеризуется наличием морфологических показателей в обоих компонентах словосочетания: первый компонент принимает аффикс родительного падежа, второй-аффикс принадлежности. Например: ЌазаќстанРеспубликасыныњ Президентi. Следовательно, одной инвариантной структуре английской модели N +N cоответствуют три структуры казахского языка. Поскольку модель N +N английского языка не располагает каким-либо грамматическим показателем, кромеконтактногоположениядвухсуществительныхвобщемпадеже, тоестественно, что отношения между компонентами модели N + N должны быть выражены самыми полнозначными словамивихвзаимодействии. Семантическоеотношениемеждукомпонентами N +N определяется атрибутивной синтаксической связью. Модель N+N имеет ряд синонимических конструкций с предлогамиилинеличнымиформамиглагола. Например: 1.the spring smell- the smell of the spring 2. a rest home- a home for rest 158 3. city life- life in a city 4.a telegram message- message by telegram 5. a bamboo table- a table made of bamboo В атрибутивных словосочетаний казахского и английского языков наблюдается сходство их семантическихструктур. Ванглийскомиказахскомязыкахсуществительное, находясьвпрепозиции к другому существительному, выступает определением в словосочетании. Примыкание является основным типом подчинительной грамматической связи в английском и казахском языках. «Под примыканиемобычнопонимаетсятакаясвязьслов, гдесочетающиесякомпонентынесогласуютсяи не управляются другим, т.е. слова связываются между собой по смыслу при помощи интонации и порядкаслов. Вказахскомязыкепримыкающийкомпонентвсегдастоитпередопределяемым»./3 Управление представлено в обоих языках в атрибутивных словосочетаниях со значением принадлежностилицу, соответствующаяеймодельванглийскомивказахскомязыкахотноситсяк атрибутивно-препозитивномутипусуправлением. Например: англ. my friend’s car, my father’s friend (меніњ єкемніњ досы). Согласованиехарактернодляязыковсинтетическоготипа, т. е. длярусского. В аналитическихязыках, например, ванглийском, согласованиеневозможно. Вказахскомязыке, каки во всех тюркских языках, имеется четвертый тип связи слов, так называемый изафет. Данный тип связисловобычнонаблюдаетсямеждудвумясуществительными. Однаковтюркскомязыкознании нет однозначного толкования природы изафетных конструкций. Проведенное исследование свидетельствует, что хотя атрибутивные словосочетания в обоих языках в целом обладают рядом схожих характеристик в плане структуры и лексико-семантического наполнения моделей, вместе с тем они имеют достаточное количество дифференциальных признаков, которые приводят к трудностямприизучениианглийскогоязыка. Литература 1. Д.РХанаху. Атрибутивныесловосочетанияврусскомианглийскомязыках. Автореферат. 2007 г. 2. В.Н. Ярцева. Историческийсинтаксисанглийскогоязыка. М. 1961г. 3. Ц.Ц. Бальжинимаева. Именныесловосочетаниявбурятскомязыке. Автореферат http://cheloveknauka.com/ Resume: This article is devoted to the comparison of the attributive word-combinations in Kazakh and English. In both languages there are a number of descriptions which have similarities in their structure and lexico-semantic filling of models, and at the same time they have a sufficient number of differences that result in difficulties while studying the English language. Т‰йіндеме: Б±л маќала екі єр т‰рлі ќ±рамды тілдердіњ атрибутивтік сµз тіркестерініњ салыстырады. Екі тілдіњ ±ќсастыѓыжєнеайырмашылыѓынкµрсетугеавторларкµздейді. Айырмашылыќтары тіл мењгеруге ќиыншылыќ тудырады. ХаленоваА., АтабаеваГ., Єл-фараби атындаѓы ќазаќ ±лттыќ университеті Филология, єдебиеттану жєне єлем тілдер факультеті Гуманитарлыќ факультеттерге арналѓан шет тілдер кафедрасыныњ аѓа оќытушылары АЃЫЛШЫНТІЛІНАРНАУЛЫМАЌСАТПЕНОЌЫТУДАЖЕКЕТ¦ЛЃАЃА БАЃЫТТАЛЃАНЄДІСТЕР Ќазіргі тањда шет тілді мењгеру ќандай да салада болсын білімніњ барша ќазынасын ±рпаќтан - ±рпаќќажеткізіпотыруѓабірден-бірізгіыќпалынтигізеді. Ал, шеттілі, солелдіњмєдениеті, µнері, білім беру ж‰йесі туралы адамдарѓа аќпарат алуѓа м‰мкіндік береді жєне олардыњ ќабілеттерін дамытуѓаєсеретеді, яѓнибасќахалыќтардыњмєдениигіліктеріменќатар±лттыќсалт – дєст‰рлерін ой – санаѓадарытуѓажєрдемдеседі. ¤згетілді‰йренудіµзелініњт±рмысыменбайланыстыраотырып ‰йретуб±лєлемдіктєлім – тєжірибилерден, ќажеттіпікірлерденалынѓанаќиќат. Б‰гінгі тањда ќоѓамымыздыњ даму баѓытында жан-жаќты дамыѓан, сауатты, саналы азамат тєрбиелеумєселесіж‰ктеліпотыр. . Республикамыздаќолѓаалынѓанбілімберуж‰йесінреформалау ісіосысаналыжан-жаќтыµзгертугебаѓытталѓанкешендішыѓармаларментыѓызбайланысты. Жоѓарѓы оќу орындарында студенттердіњ жеке т±лѓасын ќалыптастыру, оныњ рухани єлемін єрдайымбайыту, оќуѓадегенынта-жігерінарттыру, ќоѓамдыќµмірдегібарлыќсалалардаѓыµзгеріс 159 тер адамныњ интелектуалдыќ к‰ш – жігерін, саналы єркеті мен ізденімпаздыѓын, танымдыќ ойµрісінніњбелсенділігіменіс- єрекетіншыѓармашылыќсипаттаж‰зегеасырудыталапетеді. «Студент» термині латын тілінен аударѓанда, ынтаменж±мысістеуші, білімдімењгерушідегенді білдіреді. Студенттіњжекебасыныњќалыптасып, дамуынамынадайфакторларєсеретеді. Олар: 1. Психологиялыќ. Жекет±лѓаныњќалпыменќасиеттерін, психологиялыќпроцесстердіњбірлігін білдіреді. Б±л акторлардыњ негізгісі – психологиялыќ ќасиеттер (баѓыттылыќ, темперамент, ќасиет, м‰мкіншілік). Б±ларѓапсихологиялыќпроцесстердіњаѓымыменпсихикалыќжаѓдайдыњпайда болуытєуелді. 2. Єлеуметтік. Студентке ќатысты белгілі бір социалдыќ топќа, ±лтќа, т. б. ќатыстылыѓынан туындайтынќоѓамдыќќатынастарарќылыєсеретеді. 3. Биологиялыќ. Б±ѓан ж‰йке ж‰йесініњ типін, анализаторлар ќ±рылысын, шартсыз рефлекстер, т‰йсіктер, физикалыќк‰ш, т±лабойы, бетєлпеті, терісініњт‰сіжєнет. б. кіреді. Єрине, негізінен т±ќымќуалаушылыќжєнетуабіткенќабілеттерменбайланыстыболѓанымен, белгілішектердеµмір с‰ру жаѓдайыныњ µзгеруіне байланысты µзгерістерге т‰седі. Б±лєсерлердізерттеу, студенттіњсапалыќерекшеліктеріменм‰мкіншілігінашады. Мысалы, егер студенткебелгілібіржастаѓыадамретіндеќарасаќ, оѓанжай, ќиыстырылѓанжєнесµздіксигналдарѓа латентті кезењ реакциясыныњ кµлемі аз болады. Шапшањ жадтыњ ењ жоѓары ылдамдыѓы, назар аудару жылдамдыѓы к‰шейіп, вербальды – логикалыќ маќсаттарды шешу ќабілетініњ жоѓарылауы байќалады. Жалпы студенттік жас биологиялыќ, психологиялыќ, єлеуметтік процестерге негізделгенењжоѓары «пиктік» нєтижлердіњболуыменсипатталады. Егер студентті 18 – 20 жастаѓы т±лѓа ретінде ќабылдаса, б±л кезењ студенттіњ µнегелі жєне эстетикалыќ сезімдерініњ активті дамуына, мінез -ќ±лќыныњ ќалыптасуы мен т±раќтануына, есеюдіњ єлеуметтік рольдерініњ (азаматтыќ, кєсіптік, ењбек жєне т.б.) толыќ кешенін мењгеруіне байланысты. Б±л жаста «экономикалыќ белсенділік» басталады. Демографтардыњ пайымдауынша, осы кезењдеадамныњ дербес µндіру ќызметі, ењбек биографиясыныњ басы жєне отбасын ќ±руѓа ќ±лшынысыбасталады. Оќытушыныњєрбірµтілетінсабаѓыќазіргікездегізаманталабынасєйкесоќытуталаптарынасай болып келуі ќажет. Демек, жастарды ењбектіњ ќай саласыњда да, білім алуда да тек мєлімет жиынтыѓынмењгеруіменшектелмей, студенттердіњµзіндікіс-єрекетінтиімді±йымдастыраотырып, солт±рѓыдаµзболмысынтанытаалатынстудентетіпдаярлауќажетболыпотыр. ¤збетіменж±мыстыњмањыздысы -студенттіњµзбеттеріменорындайалуларына, оќуѓабелсенділігініњ артуына, шыѓармашылыѓын ќалыптастыруѓа ыќпалы мол. ¤з бетімен ж±мыс жасау барысындастудентР.С‰лейменов[1,] µздігіненістейтінж±мыстардыєрекетсипатынаќарайжаттыѓу, зерттеушыѓармашылыќж±мыстардептоптастырады. «Шыѓармашылыќењбектестуденттіњіскерлік ќабілеті, білім кµлемі, білім молдыѓынан туатын толыќ дербестігі айќын кµрінуі тиіс». Шыѓармашыдлыќ ж±мыстар студентердіњ д‰ниетанымына, ізденімдік ќабілетініњ дамуына, т±лѓа ретінде ќалыптасуына ыќпал етеді. Онымен ќатар µздігінен ой ќорытып, шешім шыѓаруѓа, д±рыс сµйлеп, сауаттыжазуѓа, тілбайлыѓынарттыруѓажєрдемдеседі. Жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан тєсiл -педагогтыњ т±лѓаѓа бiрт±тасадам, т±лѓаныњтекаќылойын дамытыпќоймайсоныменбіргеазаматтыќжауапкешіліктісезінужєнедеэмоционалды, эстетикалыќ, шыѓармашылыќ, рухани байлыќтарды дамудыњ м‰мкiндiктерiнекµњілбµлу. Жеке т±лѓаѓабаѓытталѓан бiлiм -жеке т±лѓаныњ келесi функцияларын толыќќанды дамыту ‰шiн жаѓдай жасау: рефлекстеуяѓнисыртќыєсергеќарсыкелу, µзµмірінбаѓалау, µмірдегімаќсатыніздеу; яѓни «мен» деген; жауапкершілікол («менбєрінежауапберемін» дегент±жырымдамаѓасєйкесболу ); Шет тілін ‰йретуде ењ мањызды нєрсе ол студенттердіњ белсенділігін дамыта отырып топтыќ ж±мыстар, рольдік ойындар, Іскерлік ойындар жєне µндірістік ойындар. Рµлдік ойындар – интербелсендієдістердіњтиімдібірт‰рі. Рµлдікойындарекігебµлінеді: 1. Єрбіроќушырµлдеойнайды. 2. Оќушылардыњшаѓынтоптарырµлдеойнайды. Іскерлік оќу ойындарѓа келсек, мысалы, сабаќ таќырыбы бойынша жазылѓан сценарийлерге ќысќажаѓдаяттаройнау.Алсаяхатойындарындаоќушыларк‰нделікж‰ргізедінемеседостарымен туыстарынахатжазады.Блицоќуойындарытуралыайтакетсек, оларшаѓынойындар, оќушылардыњ наќты біліктері мен даѓдыларын дамытуѓа баѓытталады.мынадай т‰рлері болады:фотосуреттерді баяндау(отбасы м‰шелерін, достарын, µз ‰йіњді, бµлмењді), с±хбат алу (мерекелер таќырыбы бойынша), шындыќдетекторы (д±рыс, ќате), т.б.¤ндірістіойындардаєлеуметтікжєнеэкономикалыќ мањызы бар к‰рделі мєселелерді шешуге болады. Мысалы, «Ќоршаѓан орта немесе ќоќысты ќайта жіберуге болады.»деген таќырыптар арќылы µздерін µзі байќай білуін арттыру болып табылады. 160 Ќандай да бір ќателер болса барынша µздері т‰сіндіреді ,ал оќытушы ол тек тµреші ретінде ѓана болады. Тапсырманыњ орындап болысымен рефлекстеу кезењi ж‰ргiзiледi. Бізрефлексиядегенді былай т‰сінеміз ««к‰рделi ќозѓалыстыњ µз талдауы ойлауы, жеке психикалыќ ахуалды жєне интеллектуалдыќдењгейдіанализжасауѓажетелейтінкезењ » /2; 67/. Жоѓарыоќуорныныњоќытушысы, тєлімгері ретінде басты маќсатымыз жастардыњ осы аталѓан жаќтарын т±лѓалыќ дамуыныњ ‰йлесімділігін ќалыптастыруда, студенттерді азаматтыќ белсенділікке тєрбиелеуде, білім алушылардыњ мамандыќтыњ ж±мыс оќу жоспары аясында білім алу траекториясыныњ тањдамалыѓы негізіндеµзін- µзіќалыптастыружєнеµзін-µзікµрсетуќабілеттеріндамытуболыпотыр. Ќазіргі тањда µзекті єдістерді практикада ж‰зеге асыруѓа жаѓдай жасайтын жањашыл технологияларменєдістердімењгермейпедагогикалыќсауаттымаманболаалмайсыз. Єсіресеб±лжоѓарѓы оќу орындарында болашаќ кєсіби маман даярлауда шетел тілін оќытуѓа инновациялыќ т±рѓыдан ќарауды талап етеді. Білім беруде шетел тілін оќытудыњ негізгі ќ±ралы ретінде коммуникативті немесе жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан технологиялар болып отыр. Жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан білім (Personality – Centered Education) дегеніміз – студенттіњ µзін-µзі дамытуына, оныњ танымдыќ ќабілеттерін, т±лѓалыќерекшеліктерінашуды, іскерлігінарттырудыќамтамасызететіноќытуболып табылады /3 /. Аѓылшынтілінарнаулымаќсатпенбелгілібірсаладаоќытудажекет±лѓаѓабаѓытталѓанєдістіњ пайдаболуына 3 ‰лкенфакторєсеретіпт±р. Аѓылшын тілін арнаулы маќсатпен оќытудыњ белгілі бір салада ќажеттілігініњ µсуі, лингвистикалыќжєнеоќытупсихологиясыныњдамуы. Аѓылшын тілін белгілі бір салада арнаулы маќсатпен оќытуда жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан болуы оќытудын бір єдісі деп т‰сіну керек. Б±л тілді ерекше ‰йретудіњ єдістемесі де, немесе ерекше оќытудыњ т‰рі де емес. Жалпы айтќанда б±л оќытудыњ єдісі, ол оќушысыныњ ќажетіне, яѓни б±л оќушыныњтілдіне‰шіноќитынжєнесоныњсебептеріненегізделген. Б±л аѓылшын тілін белгілі бір салада арнаулы маќсатпен оќытудыњ негізі µте жай ѓана с±раќ т‰ріндеболады. Мысалы: Неге оќушы шет тілін оќиды? Сонымен, аѓылшынтілінбелгілібірсаладаарнаулымаќсатпеноќытудажекет±лѓаѓабаѓытталѓан єр т‰рлі єдістерді ќолдану ќажет, яѓни б±лар барлыќ коммуникацияныњ ќ±рылымдыќ дењгейі, фунцкионалдыдењгейіжєнебаяндама (єњгімелеу) дењгейі. Оларбір – бірінеерекшеленбейді, біраќбірін – бірітолыќтырыпотырады, жєнеєрќайсысыныњ орныаѓылшынтілінбелгілібірсаладаарнаулымаќсатпеноќытудыњєдісіндебар. Аѓылшын тілін арнаулы маќсатпен оќытуда жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан ќазіргі аѓылшын тілі єдістемсін оќытудаѓы жєне єдістіњ т‰рі болып табылады жєне б±л єдіс жоѓарѓы оќу орнындаѓы оќытушыларѓа тікелей ќатысы бар, себебі, жоѓарѓы оќу орнындаѓы єр т‰рлі салада мамандыќтар даярлапшыѓатындыѓыбелгілі. Ол‰шінб±лєдістітолыѓымензерттеп, талдапоќып, оныаудиторияда ќолдансаќ, б±лаѓылшынтілінарнаулымаќсатпеноќытудыњжетістігіболареді. Студентті ќалайда болсын тілді оќыту дегеніміз ол жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан єдіс т‰сінігініњ болуы, тілді‰йретудіњењбастышарты. Аѓылшын тілін арнаулы маќсатпен белгілі бір салада оќыту ол білгілі дењгейде аѓылшын тілін білгенненбастапберіледі. Оќытудыњтеорияларыжєнетілдісуреттеудіњбайланысыкездейсоќемес, яѓнибізкµздегенбелгіліситуацияѓаќажеттіжєнеоќуѓаќажеттіліктердіестесаќтайотырып, анализ жасауымыз керек. Басты ситуацияѓа керекті анализ, ол тілді ќолдану деп есептелінеді. Аѓылшын тілін арнаулы маќсатпен оќытуда жеке т±лѓаѓа баѓытталѓан ќаѓидалар жалпы аѓылшын тілін оќыту єдістемесіменбірдей. Б±лєдістіњмаќсатыжоѓарѓыоќуорындарындаѓыжекет±лѓаѓабаѓытталѓан єдісті пайдалану ол барлыќ салада білімді терењдету, µзбетімензерттеудіњєдістерімендаѓдыларын игеру, ѓылымимєселелердішешуболыптабылады. аѓылшынтіліноќытудажекет±лѓаѓабаѓытталѓан даѓдыларменєдістеріаѓылшынтілінбелгілібірсаладаоќытудадаµтепайдалыекнісµзсіз. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. АбдукаримоваУ. Самостоятельнаяработастудентов. Алматы, 1999 2. Петрова Г.Б. Современные технологии в обучении литературе: учеб.-метод. пособие к пецкурсу. -Магнитогорск, 2006. 3. ПолатЕ.С. Проектнаяметодикаобученияиностранномуязыку //ИЯШ. 2000, №1-6. Абстракт В этой статье рассматривается личностно-ориентированный подход в процессе обучения по английскому языку для спец.целей и развитие у студентов навыков самостоятельной учебной работы, формирование потребностей в самообразовании и освоение содержания дисциплины в ходе аудиторных занятий. Важнейшую роль в руководстве личностно 161 ориентированного подхода играют ролевые игры, а также отношение к каждому студенту как к уникальной индивидуальности. Abstract This article touches upon the importance of teaching students to student-centered approach in teaching English for specific purposes and the development of students' skills of independent study work, the formation of needs for self development and maintenance of discipline in the classroom. A crucial role in guiding the student-centered approach play role-playing games, as well as relevant to each student as a unique individual. G. Atabayeva, A. Ramazanova Al-Farabi Kazakh National University WAYS OF DEVELOPMENT OF THE PRACTICAL SKILLS OF STUDENTS IN HIGHER EDUCATION Nowadays it is very important not only to master English language but also to know it very well. There are a lot of methods of teaching it. English as one of the means of a dialogue and knowledge around the world takes a special place in the system of modern education owing to the social, informative and developing functions. Teaching a foreign language is connected with the development both thinking and emotions and other spheres of a person. Importance and necessity of including of motivational and emotional spheres of a person of a pupil is underlined in the methodical literature of last years on teaching foreign languages. Mastering of the language in artificial conditions, that is out of the surroundings where it is spoken, demands creation of the imagined situations, being able to stimulate a communication in the language. Process of studying a foreign language promotes the formation of creative independence as there is a possibility of using creative tasks and exercises within the limits of the given subject which demands independent work from pupils. They are taught to use a language material for expression of their thoughts in a dialogical and monologic speech. We shall deal with the studying of methods and ways of development of practical skills in higher education which also promotes the formation and development of intellectual abilities among pupils that will raise the efficiency of teaching and educational process. Teaching English can and should provide the achievement of practical, educational and developing aims. Besides, the practical purpose the leading. The other purposes are reached in the course of mastering English in the conditions of pupils’ active informative of power of apprehension and activity. Pedagogic, guiding and synthesizing these aspects, defines vision of a problem from its specific point of view. I would like to pay a special attention to the development of independent creative activity in the teaching process. Teaching of independent activity at foreign language lessons. The aspiration to carry out the tasks demanding display great intellect, imagination, desire to get knowledge, dream, - here are necessary conditions of occurrence of a great interest in subjects. Independent work is considered to be the specific form of the school pupils’ educational activity characterising by all its features. As a matter of fact, it is the form of self-education connected with educational activity of the pupil in a class. The concept of independent pupil’s work of modern didactics is sure to correspond with the organizing a teacher’s role. Various kinds of individual and collective pupil’s activity mean independent work. They are carried out by them in class and extra activity at home according to the tasks without direct teacher’s participation. Learning a foreign language at home and somewhere else out of class, assumes as a basis of consideration of independent pupils’ activity. It represents various kinds of activity with education and bringing up of the pupil’s character himself, his independent work should be realised as free for choice, internally motivated activity. It assumes performance by the pupil of number of actions entering into it, the comprehension of the purpose of the activity, acceptance of an educational problem, giving a personal sense to it, submission of other interests to performance of this problem and forms of employment of the pupil, self-organising in the distribution of educational actions in time, self-checking in the course of performance and some other actions. Mastering a foreign language is connected with the formation of pupils’ pronounciation, lexical, grammatical, spelling and other skills. This is the basis of abilities to understand oral speech, to improve speaking, reading and writing. As far as it is known, skills are developed only during regular performance of certain actions of a teaching material, i.e. such actions which allow to listen, say, read and write repeatedly in studied language. Oral speech and first of all speaking practice is carried out directly in the presence of the 162 interlocutors which role at school is carried out by the teacher and schoolmates. However teaching speaking is supposed to have certain stages for which independent work is the most adequate form. It is also necessary to include certain links of work on a language material in independent work – acquaintance to it and partially training in its usage. As to reading, this kind of activity is made by the reader mainly alone with itself, hence, independent work quite corresponds to it. Attentive listening to English speech takes place now not only in a class, without preparation, in the presence of the teacher, from its voice or in phonorecord, but there are also audiotexts for independent pupils’ work, and this form of work is quite applicable to the given kind of speech activity. Training of writting also assumes certain stages. Speaking of independent work and pupils’ work in a class the first one is of more significance. The lesson-performance is effective and productive mode of study. Usage of works of art of the foreign literature at foreign language lessons improves pupils’ pronunciation skills, provides creation of communicative, informative and aesthetic motivation. Performance preparation is a creative work which promotes the development of skills of children’s language dialogue and disclosing of their individual creative abilities. Such kind of work stirs up pupils’ cogitative and speech activity, develops their interest to the literature, serves the best mastering of culture of the country of studied language, and also extends of language. Thus there is a process of storing of vocabulary. At the same time formation of the school children’s vocabulary leads to the so-called passive-potential vocabulary. It is important that pupils are satisfied with such kind of work. At the English lessons students analyze the selected problem, defend their position. Students should be able to estimate the read works critically, to state thoughts in written form according to the put problem, to learn to defend their point of view and to make their own decision in an understanding way in a class. Such form of a lesson develops mental pupils’ functions, logic and analytical thinking and that is important, ability to think in a foreign language. The lesson in the form of a musical play promotes development socio-cultural competence and acquaintance with the cultures of the English-speaking countries. Methodical advantages of song creativity in teaching a foreign language are obvious. It promotes aesthetic and moral education of schoolchildren, opens creative abilities of each pupil more fully. Thanks to musical singing at a lesson the favorable psychological climate is created, the weariness decreases, language activity is stirred up. In many cases’ it serves also as a discharge reducing pressure and restors pupils’ working capacity. Recently the method of projects gets more and more supporters. It is directed to develop child’s active independent thinking and to teach him to remember and reproduce knowledge which are given to him by school, and to be able to put them into practice. The design technique at work differs by a co-operative character on the project. Activity carried out is creative in its essence and focused on the person of the pupil. It assumes a high level of individual and collective responsibility for performance of each task on project working out. Teamwork of the group of pupils over the project is inseparable from active communicative interaction of pupils. The design technique is one of forms of the organisation of research informative activity in which pupils take an active subjective position. Theme of the project can be connected with one subject sphere or have a interdisciplined character. At selection of a theme of the project the teacher should be guided by interests and requirements of pupils, their possibilities and the personal importance of the forthcoming work, the practical importance of the result of work on the project. The executed project can be presented in the most different forms: an article, recommendations, an album, a collage and many other things. Forms of presentation of the project are also various: a report, a conference, a competition, a holiday, a performance. The main result of work on the project will be actualisation of available and getting new knowledge, skills and abilities and their creative application in new conditions. Work on the project is carried out in some stages and usually is beyond educational activity at lessons: a choice of a theme or a project problem; formation of group of executors; working out of the plan of work on the project, definition of terms; distribution of tasks among pupils; fulfilment of the tasks, discussion the results of fulfilment of each task in a group; registration of joint result; the report under the project; an estimation of performance of the project. Work by a design technique demands from pupils a high degree of independence of search activity, coordination of their actions, active research, performing and communicative interaction. The role of the teacher consists in preparation of pupils for work on the project, choice of a theme, in rendering assistance by the pupil at scheduling, in the current control and consultation of pupils on a course of performance of the project with function of participator. So, the basic idea of a method of projects consists in transferring accent from a various kind of exercises on active cogitative activity of pupils during joint creative work. 163 Independence is treated in pedagogy, as one of the person’s properties. This property is characterised by two factors. The first factor includes set of means – knowledge, abilities, skills which the person possesses. The second factor – the relation of the person to activity process, its result and conditions of the realisation, and also communications developing in the course of activity with other people. One of significant problems in pedagogy is the problem of forming – self-dependence means to make, to organize, to generate. We hold that opinion that formation is a process in the course of which there is a creation of something new on the basis of available qualities of the person as genesis character, and acquired. In works of scientists on problems of informative independence, depending on the aspect of research, the definition of concept of informative independence is revealed a condition, methods, structure of development of pupils’ creative abilities through independent kinds of activity. In conclusion I must admit that the project seen from the point of view of its process, holds great promise for helping students in their efforts to further improve many aspects of their English-language proficiency. However, the potential of the project can only be fully manifested as more is understood about the nature of different types of tasks and as the teachers in the program gradually implement changes which they believe will result in a pedagogically sounder experience or the students. Резюме: В данной статье рассматриваются пути и методы развития практических навыков у студентов в высших учебных заведениях. Процесс изучения иностранного языка повышает формирование творческой самостоятельности, так как есть возможность использование творческих заданий и упражнений в пределах данного предмета и что потребует самостоятельной работы от студентов. Обучения самостоятельной работы на уроках иностранного языка стимулирует студентовкстремлениювыполнениязадачтребующихбольшогоинтеллекта, воображения, желанияполучитьзнания. Єшірбекова Г., филология ѓылымдарыныњ кандидаты, аѓа оќытушы Есназарова Р., филология ѓылымдарыныњ кандидаты, аѓа оќытушы Ќорќыт ата атындаѓы Ќызылорда мемлекеттік университеті ГАЗЕТРЕПОРТАЖЫНЫЊЖАЗЫЛУЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Б‰гінгіќоѓамдыаќпараттыќќ±ралдарсызелестетуќиын, µйткеніолархалыќпен, б‰кілќоѓамдыќ µмірмен бірге ќайнасып кеткен. Д‰ние ж‰зінде болып жатќан оќиѓалар тек осы єр тілдегі, єр баѓыттаѓы аќпарат ќ±ралдары µкілдері арќылы таралып жатады. «Журналистика – халыќ – ќоѓам» депаталатын‰штікбірінсізбіріќызмететуім‰мкінемес. Б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдарыныњ т‰рлеріне ќарай олардыњ µзіндік µзгешеліктері де ќалыптасќан. Осыѓанорайолардаберілетінпублицистикажанрларыныњєрќайсысыныњжасалужолдары, пішіндері, мазм±ны єр т‰рлі болып келеді. Мєселен, аќпаратты жария етудіњ мерзімді баспасµзде, радиода, телевизияда єр т‰рлі єдіс-тєсілдері ќалыптасќан. Олар ењ алдымен аќпарат ќ±ралыныњ м‰мкіндіктеріне, шыѓарылу жиіліктеріне, мазм±ны мен баѓыт-баѓдарына ќарай беріледі. Аќпарат ќ±ралдарыныњішіндекµзілеспесжылдамдыќпендамыпкележатќантелевизияныњќазіргітањдаѓы м‰мкіндіктері жайлы арнайы сµз ету ќажет. Ал радио µз кезегінде аудиторияныњ ќабылдауына ыњѓайлылыѓымен ерекшеленеді. Радионы кез келген жерде, кез келген жаѓдайда тыњдап, аќпарат алуѓа болады. Аталѓан электронды аќпарат ќ±ралдарыныњ м‰мкіндіктері к‰н сайын артып, жања технология жетістіктерімен жараќтануда. Аќпарат ќ±ралдарыныњ ењ мањызды т‰рі мерзімді баспасµздіњќалыптасќандєст‰рі, тарихы, тєжірибесібар. 1870 жылы «Т‰ркістан уалаятыныњ газетінен» бастау алатын ќазаќ баспасµзі б‰гінгі тањда µркениетіозыќелдержурналистикасыментерезесітењдесеалатындайдєрежедедамыпкеледі. Соњѓы мєліметтергеж‰гінсек, Ќазаќстандатіркеуденµткен 2500-денастаммерзімдібасылымбарекен. ¦лт болашаѓы ‰шін ќызмет ететін ќазаќ тілді басылымдардыњ аќпаратты жариялау мен сараптауда, ќоѓамдыќ пікір ќалыптастыруда баѓыт-баѓдары мен мазм±ны, тањдап алѓан таќырыптарды талдаудаѓы стильдері єр алуан. Дегенмен мерзімді баспасµз атаулыныњ барлыѓына ортаќ тєртіп пен теориялыќ ќаѓидалар бар. Ол алдымен баспасµз материалдарын мазм±нды етудіњ жолдары мен газетті-тауар деп ќарайтын нарыќтыќ ќатынас жаѓдайында баспасµзді µтімді етудіњ тетіктерін 164 іздеуден басталады. Мерзімді баспасµздіњ жарыќќа шыѓуѓа дейінгі шыѓармашылыќ процесінде журналистіњаќпараттыжинауменс±рыптау, материалдыдайындап, µњдеупроцесіндеатќарылатын ж±мыстардыњішіндегімањыздыбµлігі – баспасµзматериалыныњмазм±ныдесекќателеспейміз. Баспасµзматериалынмазм±ндыетудіњбірден-бір жолы – публицистикажанрларыныњаражігін ажырата білу. Б±л туралы профессор Т.Ќожакеев: «Наќты болмыс-ќ±былысты жазып, суреттеп, айтыпберудіњ, оќиѓа, фактілердікµрсетудіњѓылымбелгілеген, ж±рттаныѓанкескін-пішініболады. µзіндіксипаты, µзіндікбелгілерібарсолт‰рлердіњєрќайсысыжанрдепаталады. Белгілібіршыѓарманыњ, материалдыњµзінеѓанатєн, µзінѓанаерекшелендіріпт±рѓанќ±рылымдыќ-композициялыќ, тілдік, стильдік, таѓы басќа белгілер жиынтыѓы оныњ жанрын айќындайды».1, 24.. Баспасµз ќызметкерініњалдынаќойылатынбастыміндет – публицистикажанрларыерекшеліктерінеќарайолардыњ єрќайсысыныњ жасалу жолдарын, ќойылатын талаптарын толыќ мењгеруі керек. Баспасµз теоретигіпрофессорТ.Ќожакееврепортажжанрынжазу‰шінтµмендегібест‰рліталаптыорындау шартдегенболатын. «Біріншіден, репортажнаќтыбіруаќытаралыѓындаѓыболыпµткенжањалыќты, оќиѓа, болыстыѓанаќамтиды».1, 56.. Мєселен, даталык‰ндерге, мерекегебайланыстыµткенжиындардан жазылѓан репортаждар тек сол оќиѓа туралы ѓана ќысќа баяндалады. ¦лыстыњ ±лы к‰ні Наурызмерекесінеарналѓанбаспасµзрепортаждарындабірсандылыќбасым. «Екіншіден, репортаж, басќаинформациялыќжанрларсияќты, жањалыќты, оќиѓаны, ќ±былысты жайхабарлассалмайды, кµзадыѓаелестетіп, суреттепкµрсетеді» .1, 56.. Мысалы, «Азиадаспорттыњ насихатын арттырып, оны жаппай сєнге айналдырудыњ таптырмас м‰мкіндігін берді. К‰нделікті к‰йбењменж‰ріп, тєндісауыќтырушараларынаасакµњілбµлебермейтінзамандастарымызспорттыњ адамжанынсергітіп, µмірдіњќызыѓынарттыратынќасиетінетєнтіболѓандай»[16],- дегенжолдардан ќысќы Азиада ойындарыныњ б±ќаралыќ спортќа кµњіл бµлуге ыќпал еткенін байќаймыз. Репортаж негізінде осындай кµзге кµрінетін, бірден бірге ауысып, дамып жататын, сол ќозѓалыс, µзгерісін суреттепелестетугеболатыноќиѓажатады. ‡шіншіден, репортаждаоќиѓа, єрекетµзкезегімен, орыналу, даму, шешілуретіменбаяндалады, яѓни оѓан хронологиялыќ композиция беріледі. Мєселен, «Ќазаќ елі µркениетті єлем ќабылдаѓан сандыќ телевизия дєуіріне аяќ басты. Кеше осыны айќындайтын салтанатты шара µтті: Астанада ПрезидентН±рс±лтанНазарбаевтыњќатысуымен, сандыќтеле-радиотаралымныњ¦лттыќспутниктік желісі ресми т‰рде іске ќосылды. Мемлекет басшысы символикалыќ перне-кнопканы басу арќылы DVB-S2 сандыќстандартындатарайтын±лттыќжањателевизияжелісінеµміргежолдамаберді»[17]. Репортаждажурналистєріќарайоќырманынасандыќтелевизияныњм‰мкіндіктеріменкездесудесµз болѓанмєселелердірет-ретіменбаяндайды. Тµртіншіден, репортажда болмыс, ќ±былысты єсерлі етіп, динамикалыќ ќозѓалыста, дамуда кµрсету‰шінбейнелеу, елестету, суреттеуќ±ралдарымолќолданылады. Тіл, стильоќырмандыоќиѓа ішіндеж‰ргендейсезіндіругелайыќталады. БелгіліжурналистЌ.Олжайдыњрепортаждарыосындай ерекшеліктерге бай десек ќателеспейміз. «Дала кењ еді. Т‰ркі халыќтарыныњ т‰геліне ањыз болѓан Ќорќыт бабаныњ ќ±рметіне ќойлыѓан зєлім ескерткіш жєне сол Ќорќыттыњ єуеніне елтіген ќырыќ ќызданењсоњынадейінжеткенАќсаќќыздыњмоласыарттаќалды. Айтсањањызкµп. Баяѓыбабалар ерлігі, батылдыѓы, даналыѓы, кµрегендігі, кемењгерлігіањыздан-ањызѓа, дастаннан-дастанѓа, жырданжырѓа, к‰йден-к‰йгеауысады. Солерлікендідежоѓалмасаекендейсіњ, солкемењгерлікмынаќиын замандадакµріністапсадейсіњ. Астымыздаѓы±шќыркµліктебіздісолерлікпенаќылыдылыќтыњ осы заманѓы н‰ктесіне жаќындата т‰скен»[18, 30]. Автор оќиѓаны єсерлі жеткізуде бейнелеуші ќ±ралдарды ±тымды пайдаланады. Єсіресе, саяси мањызы бар кездесулердіњ мазм±нын, мєнін т‰сіндірудеавторшеберлігінетєнтіболасыз. Бесіншіден, репортажда басты кейіпкер – автордыњ µзі. Оны жазарда репортер оќиѓаныњ басыќасында болуѓа тиісті. Сонда ѓана ол кµрген-білгенін, сезініп-ќабылдаѓанын елестетіп, суреттеп кµрсетеалады, оќиѓаѓахронологиялыќкомпозиция, динамикалыќќозѓалысберугем‰мкіндіктуады. Журналист Н.Аманжолдыњ тµмендегі репортажында жиынѓа ќатысќандардыњ пікірін беру арќылы оќиѓаныњмањызынарттыруѓаталпынѓанынбайќауѓаболады. «ЌасиеттіМєулітмерекесіреспубликамыздыњ т‰кпір-т‰кпірінде ±лыќталып, мерекеленіп жатыр. Кеше Алматыда Ќазаќстан м±сылмандары діни басќармасыныњ ±йымдастыруымен арнайы дастарќан жайылып, Ќ±ран баѓышталды, уаѓызайтылды»,-дейкеліп, Ќазаќстанм±сылмандарыдінибасќармасыныњтµраѓасыЄбсаттарќажы Дербісєлініњ пікіріне сілтеме жасалынады. Автор репортажында болѓан оќиѓадан, айтылѓан пікірлерден єсерін де жасырып ќалмайды. «Айталыќ, дєл ќазір халќымыздыњ ењ асыл ќазынасы- туѓантілініњж‰зпайызж±мысістеуіненекедергі? Ќ±ндылыќтарымыздыњќадіріннегетµмендетіп алдыќ? Осысауалдарѓажауапіздегенде, єрине, «бєрінесебепшітуѓантопыраѓымыздасанжаѓынан 165 аздыѓымызба?» дегенойѓаќаласыњ»[19]. Репортаждаѓым±ндайавторлыќтолѓаныстаркейінгікезде жанрдыњталдамалыќсипатынарттырат‰сугеыќпалетеді. Мерзімді баспасµзде жарыќ кµрген репортжадыњ ыќпалдылыѓы біріншіден, оќырман оны оќи отырып, єсер алады. Ол адамныњ есінде саќталып ќалады. Біршама уаќыт µткеннен кейін де оны ќайтаоќуынам‰мкіндікбар. Баспасµздіњшежірелікмєнгеиеекендігінескерсек, еліміздеорыналѓан оќиѓажайлыалѓашќыжасалѓанрепортажнаѓызтарихидереккеайналуыдам‰мкін. Газет репортажыныњ таѓы бір тиімділігі – оќиѓа орын алѓаннан кейінгі жайлардан да хабардар етуінде. Яѓни, журналистболмыс, ќ±былыстаѓыоќиѓаѓаќатысушыѓанаемес, соныњбаќылаушысы ретіндепікірбілдіреді. Газет репортажынан оќырман рухани єсер алып, оќиѓаны ойша кµз алдына елестете алады. М±ндай м‰мкіндік радио мен телевизияда жоќ. Оќиѓа жайлы репортажды сол сєтте тамашалап немесе тыњдап ќана ќояды. Єрі ќарай µз єсерімен бµлісе алмайды. Ал баспасµз репотажын оќыѓан оќырманболѓаноќиѓаѓаќатыстыµзініњєсеріннемесепікірінредакцияѓажолдауынаболады. Єрине, ќайќоѓамдаболмасынБАЌµкілдерінекімді, неніжаќтаймын, ќандаймєселенікµтеремін десе де еріктері, µйткені демократиялыќ баѓыттаѓы ‰кіметтіњ ±станѓан саясаты осындай. БАЌ ж‰йесінде жанрлар мен пішіндер ортаќ, бір-біріне ыќпалдасып дамыѓан. Б‰гінгі телевизиялыќ жанрлар да бастауын газеттен алады. Радионыњ пішіндері мен жанрлары да ‰лкен эволюциялыќ жолдан µтіп барып, ќалыптасты, µз кезегінде телевизиядан тікелей кµрініс тапты. Яѓни осыныњ µзіненжурналистікізденістерменєдіс-тєсілдердіњортаќтыѓыањѓарылады. Жалпыќоѓамдыќ, саяси науќандарды, жарнама мен мєдени шараларды µткізу тєжірибесі ортаќ. Билік органдарын сайлау болсын, музыкалыќ туындыны насихаттау болсын, белгілі бір тауарды жаранамалау болсын, БАЌтарѓаортаќміндет – халыќтыаќпараттыќќамтамасызетуміндетінеж±мылады. Єрќайсысыбір-бірін толыќтырып, ортаќм‰ддегеќызмететеді. Сонымен т‰йіндей келе, журналист адамдардан µз ќызыѓушылыѓын ќанаѓаттандыру ‰шін жайдан-жай с±рау салмайды, ол ќоѓамдыќ мањызы бар аќпаратты жинастырады. Осы процесс µз нєтижесін беру ‰шін ол бірнеше єдіс-тєсілдерді пайдалануына тура келеді. Байланыс орнатудаѓы журналистіњ міндеті – психологиялыќ барьер жасау, ќарсылыќтыњ механизмніњ к‰шін азайту, єр єрекеттіњастарына‰њілу, байланыстыњмањызынтанып, керієсерінескертіпотыру. Репортаждыњжанрлыќерекшеліктерінтаразылайкеліп, оныњќайсаладаболмасыникеміділігін, ыњѓайлылыѓын ањѓардыќ. Репортаж оќиѓа туралы баяндай салатын хабарландыру, ќ±лаќтандыру сипатындаѓыжанремес. Репортажѓажурналистдайындыќпенбаруытиіс. Abstract In this article the authors examine the features of the reportage genre, analyze the material published in a number of periodicals. Based on the rules set forth by Professor T. Kozhakeev for reportage genre, they identify shapes and patterns of the title of the genre, the possibility of its impact on readers. The article focuses on issues of forming the authorial «me» in the report. Аннотация В статье авторы рассматривают особенности жанра репортажа, анализируют материалы, опубликованные в ряде периодическихизданий. Основываясьнаправилах, сформулированныхпрофессоромТ.Кожакеевымдляжанрарепортажа, выявляютформыи закономерности названного жанра, возможности его воздействия на читателей. В статье уделяется внимание вопросам формирования авторского «я» врепортаже. Ключевыеслова: жанр; публицистика; репортаж. Keywords: genre; publicism; report Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. ЌожакеевТ. Жастілшілерсерігі. – Алматы: Рауан, 1991. -225б. 2. ОмароваГ. Азиадаелспортыныњдамуынаерешесерпінберуітиіс//Айќын. -2011. 9 аќпан, -№24. 3. ШєріпА. Б±л-Ќазаќстанныњ‰лкенжетістігі // Айќын. -2011. 19 ќањтар, -№9. 4. ОлжайЌ. Президентпыраѓы (Репортаждаркітабы).-Алматы: Атам±ра, 1994. -208б. 5. ЧесноковБ. ТеорияипрактикиСМИ. –М.: изд. Московскогоуниверситета, 1989. –С. 480 166 БайбактинаА. Т., Ќ.Ж±банов атындаѓы Аќтµбе мемлекеттік университетініњ педагогика ѓылымдарыныњ кандидаты, доцент АндакуловаУ. А., Ќ.Ж±банов атындаѓы Аќтµбе мемлекеттік университетініњ магистранты ЌОСЫМШАЛАРЌ¦РУДА ORACLE МЄЛІМЕТТЕРЌОРЫНЌОЛДАНУТУРАЛЫ Ќоѓамныњ аќпараттыќ мєдениеті котеріліп, дербес компьютер кењ ќолданыс тапќан т±ста программалыќ µнімдердіњ ќуаттылыѓын арттыру мєселесі µз шешімін к‰туде. Ќазіргі аќпараттыќ ќоѓамда кењ кµлемді аќпараттарды µњдеу ‰шін мєліметтер ќорын басќару ж‰йесін (МЌБЖ) ќолданатыныбелгілі. Осыорайда, программисттердезерттеуж±мыстарынжалѓастырубарысында‰лкен кµлемдімєліметтерќорынбасќарумєселелерінекµпкµњілбµлуде. Ќазіргітањдаќолданылыпж‰рген МЌБЖ-лерініњішіндегіењќуаттысы, µнімділігіжоѓарысыныњбірі – Oracle МЌБЖ. Oracle МЌБЖ-ін µндіретін Oracle компаниясыныњ басќа компанияларѓа ќараѓанда алдыњѓы орындарда болуыныњ себебі, кµптегенерекшетехнологиялардыќолдауында. Oracle МЌБЖ-ніњалтытехнологиясынакµњіл бµліп, мєліметтер ќорын басќару ж‰йесін ќ±ру принциптерін зерттеу нєтиелерінде тµмендегі ерекшеліктерінетоќтауды±йѓардыќ±йѓардыќ: . Real Application Cluster; . Real Application Testing; . Active Data Guard; . Total Recall; . In Memory Database Cache; . Automatic Storage Management. Аталѓан технологиялар Oracle MЌБЖ-де ж‰зеге асырылѓан мінсіз технологиялар болып саналатындыќтан, єртехнологияныњатќаратынќызметтерініњќысќашасипаттамасынатоќталайыќ: Real Application Cluster (RAC) технологиясыМЌБЖ-ніњ ж±мысы ж‰зеге асырылып жатќан серверлердегімєліметтердібір‰лкенмєліметтерќорынабіріктіругем‰мкіндікбередіде, тµмендегідей тиімдінєтижегежеткізеде: . ќ±рылѓылардыќуаттыќ±рылѓыѓаауыстырмай-аќкластергежањаќ±рылѓыќосуарќылыж‰йе µнімділігіжоѓарылайдыжєнеќосылѓант‰йіндердіњќуаттылыѓыменпропорционалдыµседі; /1,2/ . кластерге енетін серверлердіњ бірі тізбектен шыѓып ќалса немесе ж±мыс жоспарлы т‰рде аяќталса, мєліметтер ќорын басќару ж‰йесі толыќтай µзініњ ж±мысќа ќабілеттілігін саќтайды, мєліметтерќорынбасќаруж‰йесініњкомандаорындалмаѓанжаѓдайдаѓыорныќтылыѓыартады. Real Application Testing (RAT) технологиясы (1-сурет) арќылытестілікмєліметтерќорыменж±мыссерверінет‰сетінсалмаќсєйкестендіріледі. 1-сурет. Real Application Testing технологиясыныњ атќаратын ќызметі Active Data Guardтехнологиясынегізгі серверде орындалѓан барлыќ єрекеттер ескере отырып негізгі мєліметтер ќорыныњ резервтік серверін ќ±рады, яѓни ж‰йеде кем дегендеекі сервер ж±мыс жасайды, олар: негізгіжєнеќосымшаболыпбµлінеді. Негізгісервертізбектеншыѓыпќалсанемесе ж±мысыжоспарлыт‰рдеаяќталса, ондаавтоматтыт‰рдеќосымшасерверіскеќосыладыжєнебарлыќ 167 ќолданушылар автоматты т‰рде ќосымша серверге кµшіріледі де єрекеттерін сол серверде жалѓастырады. /1,2/ Total Recall технологиясыныњ ќызметі арќылыархивтелген мєліметтерден (бизнес ќажеттілігі ‰шін немесе баќылаушы органдар ‰шін саќталѓан мєліметтер) мєліметтер жиынын ж‰ктеу ж‰зеге асырылады. In Memory Database Cache уникалды технологиясы бойыншамєліметтерді саќтау жєне µњдеу сервердіњжеделжадысындаж‰ргізілетіндіктен,транзакциялардыµњдеужєнес±раныстардышыѓару жылдамдыѓынќарапайым Oracle Database МЌБЖ-неќараѓандабірнешеретµсіругем‰мкіндікбереді. /1,2/ Automatic Storage Management(ASM) технологиясы мєліметтер ќоры серверініњ дискілік ішкі ж‰йесінбасќаруда жања концепцияны єкелді. Б±л технологияныњ ќызметіМЌБЖ-ніњ дискілік ішкі ж‰йесінќатќылдисктегіфайлдыќж‰йеліфайлдарданжєненегізгімєліметтерќорысерверіндискіде орналасќан файлдардан абстракциялау. ASM технологиясында басќару дискідегі файлдармен емес, алфайлдыќж‰йедеформатталмаѓандискібµліктеріменж‰зегеасырылады. Егерќолданыстатекбір ќатќылдискемес, алолардыњжиынынемесе RAID-массивіболса, ондаб±лдискілер ASM тобына бірігедіжєнеМЌБЖ‰шінбірќатќылдискретіндекµрінугум‰мкіндікбереді. /1,2/ Жоѓарыдаѓызерттеулергес‰йенеотырып, ќазіргітањдаOracle мєліметтерќорыбасќаруж‰йесінде басќа мєліметтер ќорын басќару ж‰йелерінде ж‰зеге асырылмаѓан тµрт уникалды технология кірістірілгенінбайќауѓаболады. Єрж‰йеніњµзсараптамасынабайланыстыерекшеліктері, артыќшылыќтары, кемшіліктеріжєнеќ±ныболатыныбелгілі. Демек, Oracle МЌБЖ-ніњосындайсипаттамасын аныќтауµзекті. Б‰кіл єлем санасатын, информациялыќ технология нарыѓандаѓы IDC талдаушы копаниясыныњ 2007 жєне 2011 жылдардаѓы кірістірілген МЌБЖ-леріне ж‰ргізген сараптамаларына сєйкес, 100 пайыздыќ есеппен алѓанда,Oracle компаниясыныњ шыѓаратын МЌБЖ нарыќтыњ 26.3 пайызын алатындыѓын айтып µткен (2-сурет).Сонымен ќатар, 2011 жылдыњ бірінші жартысында ж‰ргізген сараптамасында алдыњѓы ќатарлы, ењ ірі – IBM жєне Microsoft компанияларыныњ ішінде Oracle компаниясыалѓасуырылыпшыѓыпотырѓанынмєлімделген. Нарыќтыњ 70 пайыз‰лесіннемесе $11.2 миллиарды осы ‰шеуініњ ‰лесінде, оныњ5.6 миллиарды Oracle компаниясыныњ ќоржынындаекені аныќталѓан. Осы сараптамалар нєтижесінен-аќ нарыќтаѓы Oracle МЌБЖ-ніњ басќа МЌБЖ-лерініњ ішіндегілидеріекенінбілугеболады. 2-сурет. 2007 жылѓы кірістірілген МЌБЖ-лерін салыстыру нєтижесі Жалпыаќпараттыќж‰йеніжєнемєліметтерќорынќолдануб‰гінгік‰нніњіскерадамыныњжєне ‰лгерімді ±йымдардыњ функционалдыќ ќызметініњ ажырамас ќ±раушысы болып отыр. Осыѓан байланыстыпрограммалыќµнімдіжєнесєйкесіншетехнологияныќ±рупринципінжєнеонытиімді ќолданудымењгеруµзектіболуда. Аќпараттыќ ж‰йені ќ±руда ќ±ралдарды д±рыс тањдау, мєліметтердіњ сєйкес моделін аныќтау, мєліметтер ќорын ќ±руда ±тымды жоба жоспарын ќ±ру, саќталымдымєліметтергес±ранысжіберуді ±йымдастыру жєне басќа да жайттар ќ±рылып жатќан ж‰йеніњ функционалдылыќ тиімділігін аныќтайды. 168 Ќазіргі танда ќандай сала болмасын µз ж±мыстарын автоматтандыруды кµздеп отыр, соныњ ішінде, білімдерді аќпараттандыру маќсатындаќ±рылатын жобаларды ж‰зеге асыруда жоѓарыда аталѓантиімділіктергекµпкµњілбµлудіќажететеді. Мысалы, жоѓарыоќуорындарындаѓыкредиттік оќыту технологиясын ќолданады, оныњ рейтингтік баѓалау ж±мысынавтоматтандыру жобасыныњ тиімділіктерінзерттеуж±мыстарын2011 жылданберіж‰ргізудеміз. Соныњ нєтижесінде MySQL МЌБЖ-де ќ±рылѓан «Кредиттік оќыту ж‰йесіне арналѓан «Рейтингтікбаѓалау»» ќ±рылды. Ендіб±лж‰йеніOracle мєліметтерќорынбасќаруж‰йесінжобалап µњдеупроцесіж‰ріпжатыр. Б±лж‰йелердіњм‰мкіндіктерінсалыстырып, артыќшылыќтарыннегізге ала отырып сараптамалыќ талдама ж‰ргізудеміз. This article discusses the use of DBMS Oracle, occupying a leading position in the world ranking. For this purpose were analyzed advantages, disadvantages, especially its use. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. Скотт Урман, Oracle 9i. Программирование на языке PL/SQL.Разработка эффективных приложений с помощью PL/SQL. – М.:«Лори», 2008 г. – 528 с.; 2. ТомКайт, Пер. сангл./ORACLEдляпрофессионалов. – Москва-Санкт-Петербург-Киев. изд.: DiaSoft, 2004г. — 672 с Артыќова Е.О., Тµлеухан Ж. К., Ќ±рмет А., Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ аѓа оќытушысы ЖАЊААЌПАРАТТЫТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫАЃЫЛШЫНТІЛІСАБАЃЫНДА ТИІМДІПАЙДАЛАНУ Аѓылшын тілі сабаѓында жања аќпараттыќ технологияларды пайдалана отырып, студенттердіњ сµздікќорынмолайту, сµйлеутілініњграмматикасынќалыптастыру, дыбыстардыд±рысайту, диалогтіксµйлеудіњќалыптасуы, т‰сінгенінайтабілуге‰йрету. Барлыќжањатехнологияныњмаќсаты -пєндіоќытудастуденттіњжекебасыныњдаражєнедербес ерекшеліктерін басќарып, олардыњ µз бетінше ізденуін арттырып, шыѓармашылыѓын ќалыптастырып, пєнгедегенќызыѓушылыѓынарттыру. Заманталабынасай, электрондыоќулыќ, интернет, web сайтты ќолданудаѓы жања аќпаратты технологияларды пайдалану тарих пєні ‰шін мањызы зор. Елбасымыздыњ Ќазаќстан халќына жолдауында ХХІ ѓасырда аќпараттыќ ќоѓам ќажеттілігін ќанаѓаттандыру‰шінбілімберусаласындатµмендегідейміндеттердішешукеректігінатапкµрсетті: Компьютерліктехниканы, интернет, телекоммуникациялыќжелі, электрондыќжєнетелекоммуникациялыќ ќ±ралдарды, мультимедиялыќ электрондыќ оќулыќтарды оќу ‰рдісіне тиімді пайдалану арќылы білім сапасын кµрсету. Сонымен ќатар тєуелсіз еліміздіњ болашаѓы -жарќын, білімді, парасатты, µз ана тілімен бірге шетел тілі «аѓылшын тілінде» еркін сµйлеп, µз елін, халќын, мєдениетіншетелгетаныстыраалатын‰штілдееркінсµйлейтіназаматболыпшыѓуыкерекдегенеді. Кєзіргі тањда аќпараттыќ оќыту технологиялардыњ озыќ ‰лгілерін ќолдану арќылы білім берудіњ ѓылыми-єдістемелікж‰йесінжањарту, оќытуєдістеріментєсілдерініњт‰рлерінмолайту, электронды оќулыќтар жасауды ±йымдастыру ±лттыќ білім беру дењгейін халыќаралыќ стандартќа жаќындатуѓа м‰мкіндікберетінісµзсіз. Аќпараттыќ-коммуникациялыќ технологияныњ тиімділігі-келешек ±рпаќтыњ жан-жаќты білім алуына, іскерлігіменшыѓармашылыѓынеркіндамытуѓажолашатынпедагогикалыќ-психологиялыќ жаѓдайжасауында. Білім беру орындарында оќу ‰рдісін б‰гінгі к‰нге лайыќтап µзгерту-заман талабы. Ѓылым ѓасырыныњ табалдырыѓынан аттаѓалы т±рѓан ќазіргі тањда компьютер µмірдіњ барлыќ саласына кењінен енуде. Ќазіргітањдажас±рпаќќабілімберужолындааќпараттыќтехнологиянытіл‰йренуде тиімдіпайдаланудыњмањызызор. Компьютерлік телекоммуникациялар б‰гінгі ќоѓамда ‰лкен ќолданысќа ие.Мєселен бизнесте, аќпараттыќќ±ралдарда, ѓылымменбілімде. Ќазіргізаманоќытушытекµзпєнініњтерењбілгіріболу емес, тарихи-танымдыќ, педагогикалыќ-психологиялыќ сауатты, саяси-экономикалыќ білімді жєне аќпараттыќ-коммуникациялыќбілімдіжєнеаќпараттыќ-коммуникациялыќтехнологияныжан-жаќты 169 мењгерген аќпараттыќ ќ±зырлы маман болу керек. Аѓылшын тілі -б‰гінгі заманымыздыњ кілті, компьютер технологиясыныњ кілті екені белгілі. Біздіњ мемлекетімізде жања телекоммуникациялыќ ќ±ралдыњдамыпкележатќанысµзсіз. Ќазіргізаманпедагогтарынакомпьютержєнемультимедиялыќ ќ±ралдардыќолданудыњсабаќµтубарсындаµтетиімдітєсілекенібелгілі.Б±лќ±ралдыњќуаттылыѓы соншалыќты онымен бірге білім ж‰йесіне жања єдістермен бірге єлемдік ойлаудыњ жања идеологиясы (шыѓармашылыѓы) енгізілді.Б‰гінгі к‰ні Ќазаќстан Республикасыныњ білім туралы т±жырымдамасы ойлы, µнерлі, білімді т±лѓаны ќалыптастыруѓа баѓытталѓан жєне ќазіргі білім ж‰йесі студенттердіњ танымдыќ белсенділігін дамытатын оќытудыњ дєст‰рлі емес, белсенді т‰рін жєне єдістерін оќу процессіне енгізу баѓытында ќ±рылуы тиіс. Білімді дамыту ‰шін білім берудіњ ‰йреншікті єдісінен оќыту процессінде студенттердіњ пєнге деген ќызыѓушылыќтарын арттыратын білім берудіњ жања белсенді єдісіне кµшу керек. Б±л тапсырманы оќыту процессінде тек жања технологиялардыќолдануарќылыж‰зегеасыруѓаболады. ХХI ѓасырдыќоѓамдыќаќпараттандыру ѓасыры деп жай атамаѓан. Компьютер -адам іс -єрекетініњ барлыќ салаларында ќолданылады. Сµйлеу – к‰рделіќ±былысболѓандыќтанадамµміріндегіќарым -ќатынасќ±ралдарыныњќызметін атќарады. Тіл бір ѓана даѓдыдан т±рмайды, тіл -лингвистикалыќ жєне экстралингвистикалыќ ќ±рылымдардан т±рады. Тіл саласын мењгерту ‰шін мектепте т‰рлі ж±мыстар атќарылуѓа тиіс. Бір ескеретіннєрсе, студенттердіњбілімдењгейі, ойлауќабілетімензеректігі, ж±мысќаќызыѓушылыѓы мен оны орындау шеберлігініњ, ыќыласыныњ єрт‰рлі екендігі. Б±л жаѓадайда студенттіњ байќампаздыѓы мен интуициясы, шыдамдылыѓы мен шеберлігі, єрбір білім алушымен ерінбей, уаќытпен санаспай жеке ж±мыс істеуі ѓана оњ нєтиже береді. Егер студентте ынта мен ыќылас, шетел тілін ‰йренейін деген ќызыѓушылыќ пен талапшылдыќ болмаса, білім беруші ќанша жанын салып, оќытудыњжањатехнологиялыќєдіс -тєсілдерінќолданыпоќытсаданєтижеберуіекіталай. Демек білім беруші мен білім алушыныњ арасындаѓы ќатынас пен байланыс екі жаќты болуѓа тиіс. Дегенмен білім алушылардыњ аќпараттыќ мєдениетін ќалыптастыруда аќпараттыќ – коммуникациялыќ технологияны ќолдану оќытушыныњ ж±мысын біраз жењілдететіні аныќ. Білімді ќалыптастыруамалыныњнегізгімаќсатыоќытушыларалѓанбілімінстуденттердіњдамуынажєнеолардыњ т‰рліжањалыќтардыенгізуге, б‰кілµмірбойынаалатынбілімінеќолданудаѓдысынќалыптастыруѓа баѓытталады. Компьютерлік жєне аќпараттыќ технологиялар заман талабы. Б±л ж±мыстыњ басты маќсаты компьютер желісін жєне мультимедиялыќ -электрондыќ ќ±ралдарды шет тілі сабаѓында тиімді ќолдану, наќтылап айтќанда аѓылшын тілі сабаѓында презентацияларды жєне мультимедиялыќ -электрондыќќ±ралдардыжоѓарѓыоќуорындарындажєнебілімберупроцесіндетерењќолдану. Ењтиімдіпрограммалардыњбірі Microsoft Power Point. Олоќытушыѓаќысќамерзімдеµзініњ‰лкен дидактикалыќматериалдарменќамтамсызетіп, компьютерлікбіліміндаярлауѓакµмектеседі. Жєнеол студенттердіњ т‰рлі ќабілеттерін ашады. Олар: есте саќтау, кµру, есту, ойлау, эмоционалды, автоматты жєне т.б. Интерактивті таќтамен презентацияны бірге ќолдану студенттердіњ сабаќќа деген ќызыѓушылыѓын ерекше арттырады. Аѓылшын тілі сабаѓында компьютерді, мультимедиялыќ жєне электрондыќоќулыќтардыжєнеинтерактивтітаќтаныпайдаланѓанда: • лексиканыоќып‰йретеді; • сµйлеуырѓаѓын; • диалог, монологжєнерµлдікойындарды; • хатжазуѓа‰йретеді; • грамматикалыќќ±рылымдардыт‰сіндіріп, студенттердіњесіндесаќтауѓакµмектеседі. Аќпараттыќ жєне телекоммуникациялыќ технологияларды игеру ќазіргі заманда оќу жєне жазу ќабілетіболуыкерексияќтыєрбірадам‰шінќажеттішартќаайналды. Білімберудіњжєнеоќытудыњ аќпараттыќтехнологияларыдегеніміз – аќпаратпенж±мысістеугеарналѓан (аудио -видеотехниканы, компьютерді, телекоммуникациялыќ желіні) ќолдануѓа негізделген педагогикалыќ технология. Ќазіргі заман оќытушыдан тек µз пєнініњ терењ білгірі болуы емес, тарихи -танымдыќ, педагогикалыќ -психологиялыќсауаттылыќжєнеаќпараттыќсауаттылыќталапетіледі. Ендешекезкелген оќытушыныњ бойында аќпараттыќ ќ±зыреттілік ќалыптасуы тиіс. Аќпараттыќ ќ±зыреттілік – аќпараттыќмультимедиялыќтехнологиялардыпайдаланаотырып, т‰рліаќпаратпентеориялыќбіліммен тєжірибені ±штастыра отырып ќолдана алу деген ±ѓымды білдіреді. Аќпаратты технологияларды пайдалануарќылымектептегісабаќтардыжањаша±йымдастыру, оќытушыныњ рµлі мен ќызметініњ артуына жаѓдай жасау, теориялыќ, ѓылыми – педагогикалыќ жєне психологиялыќ зерттеулерге с‰йене отырып, студентердіњ ќ±зыреттілігін ќалыптастыру, аќпараттыќ технологиялар мен инновациялыќ оќыту єдістері арќылы студенттерді ізгілікке, елжандылыќќа, саналыќќа, адамгершілікке, имандылыќќа, ењбекс‰йгіштіккетєрбиелеу. Сондыќтанаќпараттыќтехнологиынќолданужєнеашыќ 170 баѓалау ж‰йесін ќолдану оќытушыѓа студенттердіњ пєнге деген ќызыѓушылыѓын жоѓарлатуыныњ тиімдіжолдары: • студенттердіњматериалдыигеру‰рдісінпсихологиялыќт‰рдеженілдетеді. • Пєнгедегентанымдылыќќызыѓушылыѓынтудырады. • студенттердіњкµзќарасынкенейтеді. • Сабаќ‰стіндекµрнекіліктіќолданум‰мкіндігіµседі. • Пєндіоќуѓажєне‰лгерімдіжоѓарлатуќызыѓушылыѓытуады. • Теориялыќматериалдытолыќигеруболады. • Аќпараттытабу, оныкомпьютерліктехнологияарќылыµндеу. • µзкµзќарасыннаќтыжєнеќысќашаќалыптастырудаѓдысы. Аќпараттыќтехнологиялардыпайдаланудыњнегізгіартыќшылыќтарымынадай: 1. Оларстуденттергетаќырыпшењберінденемесебелгілібіруаќытаралыѓындаайтылуѓатиіс мєліметтеркµлемін±лѓайтады. 2. Білімге бір -бірінен ‰лкен ара ќашыќтыќта орналасќан єр т‰рлі оќу орнында отырып ќол жеткізугеболады. 3. Оќытуж‰йесініњкµпдењгейліжетілдіру Жањааќпараттыќќ±ралдардыаѓылшынтілісабаѓындаќолданѓандак‰тілетіннєтижелер: • ‰лгерімітµменстудентергекµмектеседі; • студенттердіњпєнгедегенќызыѓушылыѓынарттырады; • сабаќтапайдаланылатынкµрнекіліктердіњсанынарттырады; • студенттердіњшыѓармашылыѓынарттырады; • студенттердіжекеж±мысістеуге‰йретеді; • грамматикалыќќ±рылымдардыоњайт‰сінугекµмектеседі; • студенттердіњестесаќтау, есту, кµру, сµйлеу, ойлауќабілеттеріндамытады; • пікірталас, талдау, анализжасаум‰мкіндіктерінарттырады; Кµбіне мен аѓылшын пєнінде компьютерді жања сабаќ т‰сіндіргенде, грамматикалыќ ќ±рылымдарды µткенде жєне ќорытынды сабаќта ќолдану µте тиімді. Ќорыта келгенде аѓылшын тілі сабаѓындакомпьютержєнет.б. жањааќпараттыќќ±ралдардыпайдаланузаманталабы.Жањазамандаѓы -Жања Ќазаќстанымыздыњ дамып келе жатќан ќадамында оќу процессіне жања аќпараттыќ технологиялардыенгізілуіде, келешектекомпьютерзаманыболатынынакµзжеткізеді. Барлыќжања технологияныњмаќсаты -пєндіоќытудаоќушыныњжекебасыныњдаражєнедербесерекшеліктерін басќарып, олардыњ µз бетінше ізденуін арттырып, шыѓармашылыѓын ќалыптастырып, пєнге деген ќызыѓушылыѓынарттыру. Заманталабынасай, электрондыоќулыќ, интернет, web сайттыќолданудаѓыжањааќпараттытехнологиялардыпайдаланутарихпєні‰шінмањызызор. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. ЌазаќстанРеспубликасыныњПрезидентініњ 2011ж/29 ќањтардаѓы Ќазаќстан халќына жолдауы. 2. Ќазаќстанмектебі 2002жыл№3 жєне№10 3. Аѓылшынтілімектепте 2010жыл№1 жєне 2009жыл№1 4. Хабаршы 2009 жыл№1 Аnnotation: This article deals with the using of innovation technology in the English language teaching.How to develop students listening and speaking . Окушева Г. Т. – к.ф.н., доцент Жанадилова З. М. – ст. преподаватель КазНУим.аль-Фараби, кафедраиностранныхязыковг/ ф E-mail: okushevag@mail.ru zzhanadilova@mail.ru ПРИМЕНЕНИЕСASE STUDY ВОБУЧЕНИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ОРИЕНТИРОВАННОМУИНОСТРАННОМУЯЗЫКУ Сегодняшнийпреподавательиностранныхязыковзначительноотличаетсяотсвоихколлегнедавнегопрошлого. Во-первых, иностранныеязыкисталинеобычайновостребованывнашидниблагодаря процессу глобализации, требующему активного общения и обмена взглядами и информацией 171 междуспециалистамиизразныхстранповсемобластямнауки, экономики, образованияикультуры. Во-вторых, широкийдоступкнаучной, учебнойиметодическойлитературенаиностранныхязыкахи поиностраннымязыкам, атакжевозможностьиспользованияинтернета, современныхэлектронных источников и технических средств позволяют специалистам постоянно повышать свою квалификациюиидтивногусовременем. Бытьсовременным – этовелениевремениидолгпреподавателя, таккакпостоянноменяющийсямиротражаетсявобразовательнойсредесовсейочевидностью. Не понять этого – значит отстать от процесса преобразований, что может пагубно отразиться на его карьере, ведь преподаватель всегда работает с самой активной частью общества – молодежью, для которых все новое гораздо интереснее и актуальнее. Это заставляет преподавателей иностранных языковнепрерывноработатьнадсамообразованиемипостоянночувствоватьсебястудентами. Современная методика иностранных языков, ориентированная на коммуникативный подход, являетсятойобластьюнауки, гдевместестрадиционнымиметодами, используются новые образовательныемоделиитехнологии. Однимизинновационныхспособоворганизацииобученияявляется case study или метод конкретных ситуаций, основанный на так называемом task based approach – проблемномподходе. Как отмечается в литературе, «метод case-study наиболее широко используется в обучении экономикеибизнес-наукамзарубежом. Впервыеонбылпримененвучебномпроцессевшколеправа Гарвардскогоуниверситетав 1870 году; внедрениеэтогометодавГарвардскойшколебизнесаначалосьв 1920 годувпроцессепреподаванияуправленческихдисципли. Ведущаярольвтеоретической разработкеметодаипрактическомегоприменениипринадлежитамериканскимпреподавателям (Dr. Copeland, J.A. Erskine, M.R. Leenders, L. A. Mauffette-Leenders, R. Merry). Сегодня метод case-study завоевал ведущие позиции в обучении, активно используется в зарубежной практике бизнес– образованияисчитаетсяоднимизсамыхэффективныхспособовобучениястудентовнавыкамрешениятипичныхпроблем » /1, стр. 1/. Цельюданногометодаявляетсясовместноеобсуждение, анализивыработкапрактическихрешений предложенных проблем в учебной среде. Применение кейс метода направлено на расширение познавательныхитворческихспособностейстудентов, атакжедаетвозможностьразвиватькомандныйдух, навыкикоманднойработы, чтоявляетсявсовременноммиреоднимизважнейшихтребованийкдостижениюуспеха. При обучении иностранным языкам этот метод является одним из наиболее эффективных способов развития коммуникативных компетенций, активизации устной и письменной речи. Данный подходвесьмапопуляренвсовременнойметодикепреподаванияиностранныхязыковвовсеммире. Под ‘заданием’ или ‘задачей’ вэтомслучаеподразумеваетсядлительнаяречеваядеятельность, первостепенной целью которой является достижение конкретного результата. Задания, как правило, включают в себя обсуждение, споры, интервью, рассуждения, рассказ, беседу и совместную выработкурешенияпроблемы. Сутьданногоподходазаключаетсявследующем: -Сase study рассматривается как завершение, заключительная часть работы над совершенствованием речевых навыков, а не возможность практики конкретного языкового материала. Она должнабытьпо-настоящемумотивированнойисоответствоватьреалиямжизни. -Вцентревниманияприизученииразделаилитемынаходитсявыполнениеименноэтихзадач, а неэпизодическаяречеваядеятельность. С этой целью большая часть языкового материала, изучаемоговопределенномразделе, связанасэтимизадачами, истудентыпостепенно, шагзашагомготовятся к выполнению этих задач, осваиваянеобходимыелексические, грамматические, речевые навыкичерезсериюупражнений, чтобынеиспытыватьзатрудненийприобсужденииситуаций. Такая работа дает возможность студентам максимально эффективно использовать в своей устной и письменной речи уже усвоенный в предыдущих разделах материал и развивать дальше не только коммуникативную, ноипрагматическую, межкультурнуюисоциокультурнуюкомпетенции. Так, например, вучебномкомплексе ‘Market Leader’ всехуровней, используемомдляобучения профессионально-ориентированномуанглийскомуязыкунаэкономическихспециальностях, каждый раздел заканчивается case study, который завершает изучение темы раздела. Поскольку данный комплекс разработан для обучения английскому языку для специальных целей, а именно, Business English, всетемыоснованынареальныхпроблемахилиситуациях, связанныхсбизнесом. Основная цель case study -вовлекатькакможнобольшестудентоввпроцессрешениязадачипоощрятьихк активной коммуникативной деятельности. При этом студенты применяют те языковые и коммуникативные навыки и умения, которые они приобрели, работая над каждым разделом. Как правило, задания построены так, чтобы студенты вовлекались в процесс обсуждения проблем и предлагалисвоипутирешениячерезактивнуюработувпарахилигруппах. Например, длястудентов 172 начинающего уровня к теме “Sales” предлагается следующая ситуация: компания «Link-up Ltd» занимаетсяпродажеймобильныхтелефоновтрёхизвестныхмарокиимеетсетьмагазинов. Персонал помогает клиентам выбрать телефоны и дает консультации по пакету услуг. Даётся краткая характеристика телефонов (цена, функции, особенности и т.д.) и пакет услуг. Задание студентам: создатьгруппыпо 4 человека, 2 изних – продавцыи 2 студента – клиенты. Каждыйстудентполучает карточкусролевойустановкойивсоответствииснейкаждыйпродавецразговариваетсклиентоми выясняет, какой именно телефон он хочет купить. Далее продавцы обсуждают между собой, какие пакетыуслугонисмоглипродать, апокупателиобсуждают, какиепакетыонихотелиичтокупили. Письменноезаданиезаключаетсявследующем: Вы -работникэтойкомпанииисоследующего дня у вас отпуск. Вам необходимо написать e-mail коллеге с описанием телефона и пакета услуг, необходимый клиенту, и попросить коллегу заказать требуемый телефон, т.к. он отсутствует в продаже. Заказнеобходимовыполнитькпятнице. Студентыдолжнынаписать e-mail пообразцу /2, стр. 18/. В продолжающих группах даются более сложные задания: обсудить ситуацию или проблему в командеидатьразвернутыйанализпричиннедостатков, предложитьмерыпоулучшениюситуации, написать письмо, бизнес-проект, подготовить презентацию инвестиционного плана и т.д. Каждый case study заканчиваетсяобязательнописьменнойработой. Например, в комплексе “New Market Leader” уровень Upper-Intermediate при работе над темой “Team building” обсуждается ситуация, связанная с приходом в компанию нового коммерческого директора, в задачу которого входит повышение продаж. Однако сложившаяся в компании атмосфера взаимного неприятия не позволяет выполнять работу эффективно. Студенты получают свои ролевыекарточкии, внимательноознакомившисьсисториейвопроса, должныобсудитьвгруппахпо 4 человека возможные варианты решения проблемы создания дружной, эффективной команды, а затем выработать общие рекомендации для по улучшению обстановки и меры по повышению продаж. Письменная часть работы заключается в написании письма на имя коммерческого директораспредложениеммерпорешениюпроблемы /3, стр. 74/. Таким образом, все студенты вовлечены в совместную работу и вносят посильный вклад в совместныйпроект. Посколькупередкаждымстудентомставитсяконкретнаязадача, членыгруппы активноучаствуютвобсуждениииразработкеплановипрезентаций. Впроцессеработыязыковой аспект отходит на второй план. Забывая о том, что они могут сделать ошибки в речи, студенты преодолевают психологический барьер, и их речь на иностранном языке становится гораздо свободнее. Подобные задания помогают студентам раскрепоститься и думать, в первую очередь о том, что говорить, а не как говорить. В то же время, студенты учатся выражать свое мнение и взгляды, мыслитькритическиитворческирешатьпроблемы. При использовании данного метода очень важно учитывать индивидуальные особенности студентов, необходиминдивидуальныйподходккаждому. Этообъясняетсятем, чтоприобсуждении однистудентыактивновключаютсявработу, высказываютсвоемнение, неожидая, когдаихспросят. Другие студенты предпочитают прежде подумать и сформулировать свои мысли, прежде чем высказатьих. Этонезначит, чтоонихужезнаютматериалилибоятсяговорить. Здесьиграютроль психологические особенности их характера. Как правило, их суждения более глубокие и всесторонние, поэтомутребуетсянекотороевремя, чтобыонисобралисьсмыслямиивысказались. Дляуспешноговыполнениязаданий case study необходимоосуществлениеследующихусловий: -вовлекатьвсехстудентоввработунакаждомэтапе; -учитывать индивидуальные особенности студентов и использовать дифференцированный подход; -использовать знания студентов в области их специальности и других областей, а также их жизненныйопыт; -инструкции перед началом выполнения заданий должны быть представлены ясным четким языком; -поставленныецелиизадачидолжныбытьпонятныкаждомустуденту; -рекомендуетсякраткийобзориповторениеязыковыхикоммуникативныхнавыков, пройденных вданномразделе, чтобыстудентыактивноиспользовалиихпривыполнениизаданий; -анализошибоквречиможнопровестивконцеурока, ведязаписьнаиболеетипичныхошибок. Ошибкидолжныисправлятьсявконструктивнойформе; -необходимодатьстудентамвозможностьсамостоятельноделатьвыводыирекомендации; -рекомендуетсяпоощрятьтворческийподходприрешениипроблем. 173 Этотвидработывыполняетсянамирегулярновгруппах 1-го, 2-гои 4-гокурсовбакалавриата, а такжевмагистратуревсоответствиисрабочейучебнойпрограммой. Практикаустнойиписьменной речи при изучении профессионально-ориентированного английского языка требует от студентов определенныхзнанийиопытавобластиспециальности, таккакбезэтогонеполучитсяосознанного, компетентного обсуждения и решения задач. Поэтому такой вид работы наиболее успешно проводитсясостудентамистаршихкурсов, имеющихопределенныйбагажзнанийижизненногоопыта дляактивногоучастиявобсуждениизадач. Что касается 1-го курса, к сожалению, дисциплина «Профессионально-ориентированный иностранныйязык » стекущегоучебногогодавведенв 1-мсеместре, инанеезапланированолишьтри кредита. Опыт этого года показал, что первокурсники, только закончив школу, имеют слабое представлениеосвоихспециальностяхиимтруднорассуждатьнапрофессиональныетемы. Поэтому мысчитаем, чтокурсповыборуподеловомуанглийскомуязыкуследуетвводитьвучебныйпланна старшихкурсах. Темнеменее, практикапоказывает, чтоподобныетворческиевидыработпривлекаютстудентов, пробуждая в них интерес к изучаемому языку, помогают студентам преодолеть психологические барьеры, страхиначатьговоритьнаиностранномязыке. Кроме того, студенты учатся работать в команде, когда решения должны приниматься коллективно и каждый отвечает за результат. Ведь современные ученые утверждают, что успехов добиваются те, кто умеет работать в команде, и конкуренция должна быть не друг с другом, а между командами. При совместном обсуждении практических ситуаций, когда необходимо предоставить обоснованное решение, каждый студент выражает свое мнение и старается аргументировать свои высказыванияфактами. Этоспособствуетразвитиюуобучающихсятакихважныхнавыков, каксамостоятельное критическое мышление, умение слышать другое мнение и учитывать альтернативную точкузрения. Списокиспользованнойлитературы: 1. Долгоруков А. «Метод case-study как современная технология профессионально-ориентированного обучения». http://www.vshu.ru/lections. 2. D. Cotton, D. Falvey, S. Kent. Market Leader Elementary. Pearson, Longman, 2009 . 3. D. Cotton, D. Falvey, S. Kent. New Market Leader Upper-Intermediate. Pearson, Longman, 2009. Abstract The article deals with the problem of practical application of case study to foreign language teaching in non-philological institutions. In our case this method is used for teaching Business English to students of High School of Economics and Business. It is one of the innovative methods which contributes to the development of communicative competences, team building and creative and critical thinking. Бекалаева А.О., Михальченко Е.Н., преподователи Казахского национального университета имени aль-Фараби ОСОБЕННОСТИИСПОСОБЫПЕРЕВОДАОККАЗИОНАЛИЗМОВ ВЖАНРАХФЭНТЭЗИИНАУЧНОЙФАНТАСТИКИ Ключевые слова: окказионализм, неологизм, аффиксация, транслитерация, калькирование, конверсия, интерпретация. Внастоящеевремяизучениеновыхслов, анализсловообразованийиспособыихвозникновения отражаютнаиболеехарактерныетенденциивизменениисловарногосоставаязыка. Процессобразования новых слов и пополнения ими современного языка — процесс постоянный и представляет обширноеполедляисследований. Однимизтакихявленийявляютсяокказионализмы. Слово «окказионализм» латинскогопроисхождения (occasionalis — случайный). Окказионализмы – это неологизмы, созданные поэтом или писателем, которые используются по правилам словообразования исключительно в условиях определенного контекста, как лексическое средство художественной выразительности. Они отражают особенности мировидения автора произведения, расширяютсоставобразныхсредстви служатоднимизспособовсозданияязыковойигры. 174 Этот термин даже среди лингвистов понимается по-разному. Языковедами были предложены другие названия окказионализмов, такие как, авторские слова, стилистические неологизмы, неологизмы контекста, одноразовые неологизмы, литературные неологизмы, слова-однодневки, эгологизмы, индивидуально-авторские новообразования, произведения индивидуального речетворчества, эфемерныеинновации, слова-самоделки, слова-метеоры, идр. Почему же некоторые ученые называют окказионализмы неологизмами, правда, с некоторыми уточнениями? Дело в том, что эти два лингвистических явления объединяет новизна. Но в одном случае это более постоянная характеристика, в другом же, временная. Окказионализмы, созданные однажды, «послучаю», ощущаютсякакнеобычныенезависимоотвременисвоегорождения. Неологизмыже постепенностановятсяпривычнымидляносителейязыкаитеряютсвоюречевуюсвежесть. Некоторые неологизмы имеют недолгую жизнь, другие же закрепляются надолго, входят не только в живую обиходную речь, но и становятся неотъемлемой частью словесности. Окказионализмы же, создаваемые авторами для определённых художественных целей, редко выходят за пределы контекста, не получают широкого распространения и, как правило, остаются принадлежностьюиндивидуальногостиля, такчтоихновизнаинеобычностьсохраняются. Хотявнекоторых случаях и окказионализмы получают широкое распространение, но это скорее исключение из правила. Например, такие слова стушеваться, бездарь, самолет в свое время были окказионализмами. Оченьчастовстречаютсяслучаиобразованияокказионализмовизэлементовнесколькихязыков. К примеру, иноязычные слова могут русифицироваться: отхэппибёздить (поздравить с днем рождения). Большоераспространениеприобразованииокказиональныхсловврусскомязыкеполучили иноязычныеэлементы -мейкер (словомейкер, лавмейкер, лайфмейкер, клонмейкер), -мания (покемономания, поттеромания, курникомания, банкомания). Перед языковедами и переводчиками всегда стоит вопрос: Какой стратегии следует придерживатьсяприпереводеокказионализмов? Сложностьпроцессапереводаокказионализмовзаключается вихновизне, свежести, уникальностиилинеобычности. Онимогутбытьобразованылюбойчастью речи и словообразовательной моделью. Также они являются новообразованными словами, не зарегистрированныевсловаряхитесносвязанныессодержаниемпроизведения. Таккакмногиеокказиональныеслованеимеютсоответствийвязыкеперевода, переводчикунадо заменять их словами, уже существующими в языке, или придумывать свои собственные "окказионализмы". Переводчик, столкнувшийсяснимивпервыйраз, можетнеиметьчеткогопредставленияо значенииэтихслов. Дляихпониманиянужнобытьзнакомымсконтекстомпроизведения. Сложность передачи окказионального слова на другой язык, с точки зрения, межъязыковой коммуникации, заключается в отсутствии его эквивалента в языке перевода и основной проблемой при передаче окказионализманадругойязыкбудетнеобходимостьпередатьего «культурныйфон». Ихфункция - помочьчитателю «вжиться» вреальностьпроизведения. Нестоиттакжезабыватьиобанализеструктурыслов. Какправило, окказионализмыоснованына уже существующих словах и морфемах. Чтобы сделать перевод, следует помнить о трех важных этапах: 1. Анализзначенияслова; 2. Определенияавторскогопосыла; 3. Переводпосредствомродногоязыка. Переводчики отталкиваются от формы окказионального слова, от той словообразовательной модели, по которой оно было построено, пытаясь дать объяснение новообразованию. Используя знания о грамматическом значении частей слова, его можно расчленить на составляющие компонентыипостроитьсвоегородапредположениеозначениислова, исходяизграмматическойструктуры. Внашевремямногиеслова, появляющиесявхудожественнойлитературе, вызываютучитателей интерес, своей оригинальностью формы и гуманистическим содержанием. В особенности, это касаетсятрудоввжанрахфэнтэзиифантастики. Нетопределенногоединогомненияобихстатусах. Деловтом, чтоонисамодостаточны, обладаютсвоеобразнойособенностью, частомногоуровневые ифилософскиепосодержанию. Основныепроблемы, связанныесихпереводом: такиетекстыполны вымышленных реалий, аллюзий и квази-собственных имен, т.е. имен, придуманных автором, для обозначенияобъектов, несуществующихвреальности. Влюбомхудожественномпроизведении, вособенностивжанрахфэнтэзиинаучнойфантастики, есть не поддающиеся формальному переводу элементы текста. Они имеют особые черты, которые 175 следуетучитыватьприпереводе, посколькувпротивномслучае, могутпроизойтикоммуникативные сбоиинарушениецелостностивосприятияпроизведения. Отсутствиеэквивалентоввязыкеперевода не означает невозможность передачи значения лексических единиц в тексте перевода. Для этого создаются окказиональные соответствия. Рассмотрим следующие основные способы перевода окказионализмов: 1. Транслитерация. Транслитерация заключается в том, чтобы при помощи русских букв передать буквы, составляющие иностранное слово. Например, reptiloid (рептилоид) уД. Адамса. Среди лексических единиц, созданных в произведении специально, могут быть как известные любому читателю, уже не считающиеся окказиональными слова, "робот", "бластер", "андроид", и др. Этотприемчастоиспользуетсяприпереводческихтрансформацияхименсобственных, названий географическихобъектов, именперсонажей, названийявлений. Окказионализм является сложным многоплановым образованием, перевод которого требует принятиясамостоятельногоиоригинальногопереводческогорешения. Яркимипримерамиокказионализмов данного способа являются такие термины и явления, как muggle (маггл), quidditch (квиддич), squib (сквиб), snitch (снитч) имногиедругиевроманеДж. Роулинг «ГарриПоттер». 2. Калькирование. Преимущество калькирования состоит в ее лаконизме и простоте переводного эквивалента и ее моносемантической связи с оригинальным словом. Составныечастибезэквивалентнойлексическойединицызаменяютсяихбуквальнымисоответствияминаязыкеперевода. К примеру, Sub-Etha Sens-O-Matic (Субэфирный чуткомат), back-life (задворки жизни); mоonday (лунные сутки); suntiger (солнцетигр), star-run (межзвездный полет). Или примеры переводов изтрилогии Дж.Р.Р. Толкиена: Snowmane (Белогрив), Windlord (Повелитель ветра, Ветробой). В фантастическом романе Т. Пратчетта «Движущиеся картинки» мы встречаем переводы слов Discworld ( Плоскиймир), Unseen University (НезримыйУниверситет), Thunderfoot (Громотоп), ит.д. 3. Путем придания уже существующему слову еще одного значения. Например, в романе Р. Брэдберивромане «451 поФаренгейту» слово seashell сузуальнымзначением «ракушка», уавтора приобретает новое значение – «крошечные, с наперсток, радиоприемники-втулки». Или другой пример: cat-alogue (беседа двух женщин). Слово cat английском в сленге означает «женщина». В трилогииДж.Р.Р. Толкиена «Властелинколец» мысталкиваемсясослучаями, когдаслова, известные нам и закрепленные в словарях, приобретают другое значение: Men (Громилы), Bag End (Торбина Падь, Засумки). 4. Путем конверсии. В своем романе “An Abundance of Katherines” Джон Грин употребляет глагол to french от french kiss – «французскийпоцелуй». Втомжероманеглагол to ducttape имеет значение «заклеивать изолирующей лентой». Другие примеры: to roсket off (покинуть планету на ракете), We-Made-It (нашедостижение), toughnecks (упрямец, несговорчивый). 5. Путем образования сложного слова или путем сокращения существующего слова. К примеру, wirehead (сетевик), hidinged (лицо, скрывающее информацию), lowtech (отсталая технология). ВроманеДж. С. Фоера “Extremely Loud & Incredibly Close” естьслово Mencils – pencils for men , чтовпереводезвучит, как «кармандаши-карандашидляпереносныхкарманов». Так, кпримеру Дж.К. Роулингсоединиладвеузуальныеосновыслов Dementor — от dement и tormentor, врезультате чего появилось значение «мучитель, который сводит с ума», или Wizengamot—объединение слов wizard и witenagemot (советстарейшинприкоролеанглосаксов), чтокакокказионализмзначит «совет старейших волшебников». Также, у Дж.Р.Р. Толкиена, хоббитов по-другому называют Halflings, образованное от ‘half’ и ‘ling’, сленг в значении ‘маленький человек’ – «полурослик, невысоклик». Самослово «хоббит» – производноеот homo и rabbit (человек -кролик). Окказионализм является сложным многоплановым образованием, перевод которого требует принятия самостоятельного и оригинального переводческого решения. В тех случаях, когда соединяютсяслова, оканчивающиесяиначинающиесянаоднуитужегласнуюилисогласную, однаизних опускается: cinemactor (киноактер), cinemadict (постоянныйпосетителькино), atomaniac (атомщик). Многие аббревиатуры и сокращения являются общепринятыми и фиксируются в словаре сокращений. Но нередко встречаются сокращения, созданные автором и не являющиеся общепринятыми. Вначале термин или название может приводиться полностью, и лишь потом дается его сокращенное обозначение. Примеры: SMSed (эсэмэсился), to CNN (отсиэнэнить, снять на канале CNN), O.W.L. - Ordinary Wizarding Level (С.О.В. – «Суперотменноеволшебство»). 6. С помощью продуктивных аффиксация (суффиксов и префиксов). Эта самый распространенный способ образования окказионализмов. Например, глагол to degnome, означает «избавитьсяотгномов » или offworlder впереводе «пришелецсдругойпланеты». Особеннораспространен сейчас в английском языке способ образования неологизмов и окказионализмов с помощью 176 префиксов: self-; super-; maxi- (miniseeder) и суффиксы -ее и суффикса -er. Например, у Джона Грина: dumper –человек, который разрывает отношения пары; dumpee – тот, с кем отношения разорваны. 7. Опущение. Внекоторыхслучаях, нет необходимости переводить каждое слово, всвязисих семантической избыточностью. При переводе опущению подвергаются чаще всего слова, выражающие значения, которые могут быть извлечены из текста и без их помощи Переводчик должен бытьосторожен, длятого, чтобынепопастьвтенденциюадаптироватькаждоеновоесловонародной язык. Возьмем, кпримеру, роман «Властелинколец» Дж.Р.Р. Толкиена. Сточкизренияадекватного переводаслова “Mirkwood” соответствует «Лихолесью» иозначаетпростоотдаленныйлес, где-тона юге. Новданномслучае, неберетсяврасчетмифологическаясистемаскандинавскихлегенд, которая послужила основой трилогии. В мифах лес ассоциировался с границей, разделяющей один мир от другого, и даже как земля мрака и владения мертвых. Или другой пример, когда в переводе не содержится соответствующий оригиналу окказионализм: в тексте оригинала содержится два слова flet (на всеобщем наречии) и talan (на эльфийском языке), значение которых объясняется в тексте. Переводчикиопустилипервоеизних, таккакэтоневлияетнаобщийсмыслвысказывания. Интерпретация каждого окказионального типа всегда требует кроме лексико-грамматических знанийналичиеопределенногообъеманеязыковыхзнанийилизнанийкартинымира. Произведения жанров фэнтези и фантастики имеют особые черты, которые следует учитывать при переводе, поскольку в противном случае могут произойти коммуникативные сбои и нарушение целостности восприятия произведения. Одной из важнейших характеристик жанра является создание автором фантастическогомира, вкоторомдействуютсозданныеавторомзаконы, зачастуюотличающиесяот законовреальногомира, чтопредставляетдополнительнуютрудностьприпереводе. Не менее важным фактором при переводе "окказиональных" слов и словосочетаний является общаяэрудицияпереводчикаиегознаниереалийжанра. Переводчик, непредставляющийсебеиной картины мира, чем его собственная, не знакомый с атрибутами жанра фэнтези и фантастики, не способен предложить читателю текст, эквивалентный по воздействию тексту иностранного языка. Одной из важнейших характеристик данных жанров является создание автором фантастического мира, в котором действуют созданные им законы, зачастую отличающиеся от законов реального мира, чтопредставляетдополнительнуютрудностьприпереводе. Переводчикамприходитсясоздаватьфункциональныесоответствияизамены, посколькуникакие новые словари не успевают за таким потоком новых слов. Впоследствии они могут оказаться удачными и пригодными для того, чтобы войти специальный словарь, а затем и в двуязычные словари, амогутбытьменееудачнымиипригоднымитолькодляразовогоупотребления. Таким образом, окказионализм представляет собой новое слово, инновацию, созданную по необходимости. Характернымичертамиреализацииновогословаявляются: социальнаяпотребность, временнойфактор, наличиетворца, прикрепленностькконтексту, наличиеязыковоймоделиикоммуникативная ценность. Именно благодаря изменениям язык может оставаться вечно живым и функциональным, людиобразнопереосмысливаютсвойопыт, реализуяпроисходящиеизменения. Списоклитературы: 1. Н.А. Задорожная «Новые слова: от окказионализма до неологизма -один шаг?»/http://shkolazhizni.ru/archive/0/n59980/ shkolazhizni.ru 2. А.А. Горчханова «Особенностипереводаокказионализмов»/ www.academia.edu/ 5159275/ 3. Д.С. Кудрявцева «Анализ зависимости переводческих решений от характера интерпретации переводимых окказионализмов»/ knu.znate.ru/docs/ 4. Л. А. Худобина «Окказионализмыкаксредствовыразительности»/ studik.net/okkazionalizmy-kak-sredstvo-vyrazitelnosti/ 5. A. Litak “Author neologisms in J.R.R. Tolkien’s trilogy ‘The Lord of the Rings’ (in original and translation)”/ www.pulib.sk/web/kniznica/elpub/ Резюме Данная статья посвящена проблеме перевода окказионализмов или авторских слов в современной английской прозе. Дляэтогобылизученисистематизировантеоретическийматериалпотемеисследованиядляописанияегоотличительных чертиособенностей. Такжевданнойработебылипредставленыразличныеспособыпереводаокказионализмовнаоснове литературныхпроизведенийжанровфэнтэзиинаучнойфантастики. Abstract The given article is devoted to the problem of translation of occasionalisms, or author’s words, in modern English prose. For this purpose theoretical material on this work was studied and systematized according to the theme of investigation to describe its specific features and peculiarities. Also different ways of translating occasionalisms on the basis of works in the genres of fantasy and scientific fiction are presented in the given work. 177 Т‰йін Берілген маќала ќазіргі кезењдегі аѓылшын прозасында кездесетін окказионализмдердіњ, немесе авторлыќ сµздердіњ, аударылумєселелерінеарналѓан. Б±л маќсатта ќарастырылып жатќан зерттеу бойынша теоретикалыќ мєліметтерге шолу жасалындыжєнеоларж‰йегекелтірілді, жєнебастыерекшеліктеріменµзгешіліктерісуреттелді. Сондай-аќ, фэнтэзижєне ѓылымифантастикалыќжанрларындаѓышыѓармаларнегізіндебірнешеаударутєсілдеріменамалдары±сынылѓан. Аќшалова Б.Н., Гуманитарлыќ факультеттерге арналѓан шет тілдер кафедрасыныњ доценті, ф.ѓ. к єл-Фараби атындаѓы Ќаз¦У Серікбаева С.З., аѓа оќытушы АУДАРМАНЫЊНЕГІЗГІТ‡РЛЕРІ Аударма – тілќызметініњбірт‰ріретіндебіртілдеайтылѓанойлардыбасќатілдіњќ±ралдарымен соѓансєйкестіктенемесетолыќќ±ндылыќтаберупроцесі. «Аударма» сµзініњастарындабелгілібір тілдегісµйлеутілін – ауызшанемесежазбашамєтінді, сµзді басќа тілде ќайталап жеткізу жатќаны белгілі. Соныменбірге, аударма – сµйлеуќызметініњбірт‰ріболѓандыќтан, оныњмаќсатысµзсµйлеу ќ±рылымын ќайта ќ±ру болып табылады, нєтижесінде мазм±нныњ µзгеріссіз жоспары саќталумен бірге, ойдыжеткізужоспарыдаµзгереді, біртілекіншісіменауыстырылады. Аударманынегізінентµмендегідейекі‰лкент‰ргебµлугеболады: 1) Ауызша аударма -б±лтєржіманыњжазбашат‰рінеќараѓандак‰рделірекќ±былыс; аќпараттыњ мазм±н межесін жєне ќ±рылым межесін жазбай, ауызша жеткізу т‰рі. Ауызша аударманыњ µзгешілігін зерттеу барысы 3 баѓытта ж‰зеге асады. Зерттеудіњ 1-інші аспектісі факторлармен айналысады, т‰пн±сќаныњмазм±нынасайаудармашыныњаќпараттышыѓаруыменбайланысты. Ауызша аударма-б±л ауызша сµз сµйлеуді шет тіліне аудару. Ауызшааударманыњќабылдауќасиетіуаќыт аздыѓымен, бірм‰йізділігімен, беделінт‰сіруменбайланысты. Т‰сінушіліктіњтолыќтыѓыырѓаќќа, аз кідіріске, шапшањдыќќа тєуелді,ал ќабылдау бастапќы мазм±ндыќ баѓыттарды ќабылдау кезінде пайда болады.Аудармашы ќабылданѓан «шаршы» аќпаратты мєтінніњ мазм±нына ќарай болжайды, єріќарайќабылдау‰рдісіндеаќпараттыњесіндегіжинаѓыпенкемуінболжауда±йѓарып, аныќтайды. Ауызшааударманыњтеориясыаудармадаѓыпсихолингвистикалыќµзгешелікті, лингвистикалыќалѓы шарттарыныњ болжамына м‰мкіндік туѓызады жєне оныњ єр тілдегі маѓыналыќ, дербестік, минималдыќ сµздіњ кесіндісінен болатын тєуелділігін суреттейді.Сонымен ќоса, сµздіњ кесіндісі ќ±лаќќаќабылдауаќпаратынанайрылумінезінедейінкµрінеді. Таѓыдаайрылудыњорнынаќайтару факторларыболады: пєнніњбіліміменсµздіњорны, оларбосатулардыњ, дауысырѓаѓыѓыныњ, сµздіњ эмоционалдыќбояумазм±ннынањѓартадыжєнет.б. Ауызшааударманыњтеориясыаудармашыныњауыз-екісµйлеудіњµзгешілігінсуреттейді, єсіресе, єдеттегіден ерекше болатын «аударылатын емес» сµзі. Аудармашыныњ сµзі т‰пн±сќаѓа хабардар болады жєне аударма ‰рдісінде ќалыптасуымен ерекшеліктердіњ тууына себепші болады. Синхрондыќ аудармада айту ‰рдісі мазм±ндау ‰рдісімен параллель баѓытта µтеді(шешен сµздіњ ќабылдауы), біраќаударманыњбµлігіаќпараткµзсµзініњазкідірісіндеайтылады. Синхрондыќаударманы лингвистикалыќ бейнелеуде т‰пн±сќаныњ басталуымен жєне осы бµлшекті аударуѓа бµлінген уаќытќа байланысты ќорытындылады. Б±л аралыќтыњ кењ шамасы екі ќатарлы тіл факторымен баяндалады. Біріншіден, ол шет тіл ќ±рылымыныњ ерекшеліктеріне тєуелді, сµз сегментініњ ±зындыѓынќамтамасызетеді, бірліктерденќ±рылатынкµпмаѓыналыќшекарададажалданады. Ілеспе аударма – бастапќы мєтінді тыњдап ќабылдай отырып, ілесе, ќосарласа, бір мезгілде аудару. Кєсіби аудармалардыњ бір т‰рі. Аударудыњ б±л т‰рі т‰пн±сќа мєтінніњ айтылуымен ќатар ж‰ріп отырады. Арнаулы кабинеттерде ілеспе аударма т‰пн±сќаныњ мєтінін сµйлеушіге (мєтінніњ авторына) ілесеотырыпоќуарќылы, кей жаѓдайда сµйлеушініњ ауызша баяндалѓан сµзін алдын ала дайындыќсызтікелейаударуарќылыж‰зегеасырылады. Кµркем аударма мєселесімен айналысушы ѓалым Є.Тараќов ілеспе аударманыњ к‰рделілігін танытатынтµмендегідейбелгілердіатапµтеді: а) бір мезгілде тыњдап єрі сµйлеу ќажеттілігіне байланысты туындаѓан психофизиологиялыќ дискомфорт; 178 є) баяндамашы не жарыссµзге шыѓушыныњ микрофондаѓы сµзініњ ќайталанбауына ќатысты психикалыќ кедергі. ¤йткені баяндамашыны тоќтатуѓа, болмаса т‰сінбеген, не ќалып ќалѓан сµзін ќайталапс±рауѓаболмайтындыѓы; б) аударманыњќайталанбауынажєне‰лкенаудиториятыњдаушыларынабайланыстыпсихикалыќ кедергі. Аудармада ќателескенді ќайта т‰зеуге болмайтындыѓы єрі кешірімс±рауѓакелмейтіндігі; в) сµзсµйлеудіњжылдамдыѓынабайланыстыпсихофизиологиялыќкедергі /1, 36 б./. Ѓалым ілеспе аудармамен ш±ѓылданатын аудармашыда ќажетті тµмендегідей ќасиеттер болу керекдейді: а) аудармаѓаµзін-µзібейімдейбілу; є) ынта-зейіндісµйленгенсµзгебарыншабаѓыттауќабілеттігі; б) тосыннантуѓанкедергілерденшыѓуѓаќажеттіќабілеттілік; в) бірнеше тапсырмаларѓа бір мезгілде зейін аудара білу ќабілеттілігі: ісєрекетжылдамдыѓы, сµзсµйлеушапшањдыѓы, психикалыќжєнеденк‰ш-ќуатыныњтµзімділігі. Ізбе-із аударма - мєтін тыњдалып болѓаннан кейін жасалатын ауызша аударманыњ т‰рі. Ізбе-із аударманы шартты т‰рде екіге бµлуге болады. Олар: параќтан аудару жєне абзацты-фразалы аударма. Ауызшааударманыњб±лт‰ріжауаптыкеліссµздер, саяси, экономикалыќ-ќаржылыќ, ќ±ќыќтыќ жєне басќа да мєселелер тµњірегіндегі ресми кездесулер кезінде, пресс-конференцияларда, семинарлармендµњгелек‰стелдеркезіндеж‰зегеасады. Ізбе-ізаударманыњж‰зегеасуынбылайшасипаттапберугеболады: шешенбіразсµзсµйлейді (2530 минут немесе одан да кµп). Аудармашы шешен сµзінен кейін айтылѓан ойды аудара алу ‰шін жазба т‰сіре отырып,мєтінді ойша аударады. Ќойылѓан маќсатќа сєйкес, аударма толыќ немесе ќысќаша формада ж‰зеге асырылуы м‰мкін. Алайда ќазіргі уаќытта ауызша аударманыњ стандарты біршамаµзгергенжєнет‰пн±сќамєтінініњ‰зіндісінаудару±заќтыѓыкейкездерде 15 минуттанасып кетеді. 2) Жазбаша аударма – жазбаша т‰рде жасалатын тєржіме т‰рі; ќаѓазѓа т‰сірілген жазбаша мєтінді екінші тілге жазбаша т‰рде аудару жєне б±дан алынѓан нєтиже. Барлыќ хат-хабар, ресми ќ±жаттар, ѓылымижєнекµркемшыѓармаларжазбашааударылады. Т‰пн±сќамєтіналдыналатанысу, кµру, ойлау, пайымдау, талдау, зерттеу, сµздіктерді, басќадалингвистикалыќжєнелингвоелтанымдыќ, когнитивтік маѓл±маттарды беретін аныќтамалыќтарѓа иек арту арќылы екінші тілге жазбаша т‰рдет‰сіріледі /2, 23б./. Т‰пн±сќаныњт‰ріменмєнінеќарайаударманыњдаќолданылатынєралуан амал-тєсілдері бар. Мысалы, ресми ќ±жаттарды аударѓанда, т‰пн±сќаны ќаз-ќалпында б±лжытпай толыќжеткізукµзделеді. Жазбаша аударма процесіндегі ењ басты ќ±рал – сµздік. Ќазіргі «аќпараттар легі» ѓасырында аудармашыныњ ж±мысын сµздіктерсіз елестету м‰мкін емес. Сонымен ќатар, аудармашы арнайы терминдердіжылдамтабуы‰шін, алдымен, аќпараттыњќандайдереккµздерібарекенінжєнеоларды ќандайретпенєріќалайпайдаланукеректігінбілуіќажет. Жазбашааудармаµзішіндеекіт‰ргебµлінеді: 1) Кµркемаударма -кµркемєдебиетшыѓармаларын, яѓнинегізгіќызметіоќырманѓакµркемдікэстетикалыќ єсер ету болып табылатын мєтіндерді аудару. Б±л процестіњ µтуі барысында аудармашыныњ м‰мкіндігі шексіз; ол екінші тілде жасалѓан мєтінді µњдеп, реттей алады. Єдеби немесе кµркем аударма дегеніміз – бір тілде жазылѓан єдеби туындыны екінші тілдіњ ќ±ралдары кµмегіменоќырмандарѓажеткізужєнет‰пн±сќасыныњстильдік, кµркемдікерекшеліктерінмейлінше наќтысаќтапкµрсету. Б±лжердеаудармадаѓыењќиыннєрсе – лингвистикалыќерекшелігіемес, ол т‰пн±сќасыныњ кµркемдік жаѓын д±рыс жеткізу, яѓни аудармашы туындыныњ образдыќ єлемін, автордыњидеясын, позициясынжєнестиліннаќты, дєлкµрсетебілуі. Кµркемаударманыњб‰гінгієдебипроцестегіалатынорны‰лкен. Жаќсыаударылѓанкµркемаударма – солтілдегітµлшыѓармаларменбіргеµсіп, жымыбілінбей біте ќайнап сабаќтасып кетеді. Ел мен елді таныстырады, жаќындастырады, ±лттыќ мєдениетті байытады. М±нда автор мен аудармашы µнер жарысына т‰седі, тіл мен тіл жарысќа т‰седі. Б±лел менелдіњµнержарысы. Демек, аудармашыѓармалар±лттыњ±лылыѓын, елініњелдігіндєлелдеудіњ біржолы. ЃалымА.Алдашевакµркемаударманыњтµмендегідейайырым-белгілерін±сынады: а) кµркемаударма – ойлаудыњобраздылыќтипініњжемісі; демек, м±ндаиндивидуалдыќдаралыќ, шыѓармашылыќізденісбар; біраќ є) ізденістіњ шењберіне шек ќойылады, µйткені аудармашыныњ алдында жатќан мазм±ныќ±рылымыдайынмєтіншыѓармашылыќеркіндіккежібермейді; 179 б) кµркемаудармадатµлєдебиетсияќтыэстетикалыќќызметатќаруыкерек; в) кµркем аударма да тµл єдебиет сияќты т±шымды, кедір-б±дырсызоќылуыќажет; г) сондыќтанаудармадаќазаќтілініњтабиѓик‰йі, сµзќолдану, емлелікнормаларысаќталуытиіс /3,26б./. 2) Аќпараттыќаударма – ќандайдаболмасынаќпаратты, мєліметтердіберуболыптабылады. Аќпараттыќаударманыњµзіµзішіндемынадайт‰рлергежіктеледі: -ѓылыми-техникалыќаудармаѓаѓылымимаќалалар, монография, техникалыќсипаттамажатады. Єрсаланыњµзіндікќолданылатынќалыптыстилі, термині, мєтіндікќ±рылымыболады. Б±лсаладаѓы шыѓармаларды аударуѓа сµздік те аздыќ етеді, кєсіби маман біліміне, тєжірибесіне де с‰йенген д±рыс. Ѓылыми мєтіндер ќатањ морфологиялыќ жєне синтаксистік ќ±рылымѓа ие, сµздіњ бірыњѓай орамдары, біркелкі стиль ќалыптасќан. Ѓылыми-техникалыќ ењбектерді аудару кµп салалы білімді ќажетететіндіктен, б±ѓанбіліктікєсібимаманретіндебейімделгенжµн /4, 57б./. -ресми-іскери аударма. Ресми-іскери стильдіњ ќарапайым ‰лгілерінен (µтініш, арыз, мінездеме жєне т.б.) бастап к‰рделі т‰рлеріне (жарѓы, жарлыќ, ереже, келісім жєне т.б.) дейін ќазаќ тілінде кµріністаптыжєнеоларт‰гелдейдерлікаудармапроцесіарќылыж‰зегеасырылады. -газеттік-аќпараттыќаударма – жањамєліметтерді, тыњдеректерді, тосыноќиѓаныоќырмандарѓа жеткізу. М±ндай мєтіндер єр алуан сипатта: ќысќаша аќпараттыќ хабарлар, ресми хабарлар, маќалалар, шаѓын жєне кењ кµлемді с±хбаттар, таќырыптыќ єрі белгілі бір мєселеге ќатысты маќалалар, хабарландыру, репортажт.б. т‰рдеберіледі. Алайдагазет-журналдыњќалыптасќанµзіндік бірыњѓай, дербес стилі болады. Спорт газеттерінде спорттыќ стиль ќалыптасќан сµз ќолдану ‰лгісі болса, мєдениет баспасµзі эстетикалыќ, µнер ѓылымы мєтіндеріне негізделеді. Єр саладаѓы баспасµздіњµзіндікмаќсат-м‰ддесі, идеологиялыќнысаны, таќырыптыќбаѓыт-баѓдарыќалыптасады. Газеттік-аќпараттыќаудармаµзішіндеекігебµлінеді: а) Газет мєтіндерін аудару. Т‰пн±сќаѓа деген дєлдік т±жырымын ќатањ сабаќтастыру негізінде ж‰ргізіледі. Б±л кµбінесе ресми аќпараттыќ хабарлар, саяси келісімдер, ќаулы, жарѓылар, ќысќасы ‰кіметтікмањыздыќ±жаттардаќатањсаќталынады. є) Публицистиканыаудару – ќоѓамдыќµмірдіњµзектімєселелеріменќ±былыстарынаарналады. Публицистикалыќ мєтіндер оќиѓалыќ, аќпараттыќ, сыншылдыќ-талдамалыќ, саяси пікірталастыќ болып келеді. Ѓылыми-аќпараттыќ мєтіні процесті, шындыќ ќ±былысын сипаттайды, т‰сіндіреді, талдайды, алдыналапайымдайды, шындыќтытеориялыќт±рѓыдандєлелдейді. -т±рмыстыќ аударма - т±рмыстыќ немесе іскери ауызекі сµйлеу таќырыптарына тіларалыќ жєне мєдениетаралыќ ќарым-ќатынастыњ диалогтік формасы жаѓдайында туындайды. М±ндай жаѓдайларда негізінен ќандай да бір маќсатќа ќол жеткізуге арналѓан µзара ќарым-ќатынасќа баѓыттылѓан ауызша мєтіндер жасалады. Зерттеуші-ѓалымА.Ќ. Ж±мабекова «Аударматанудыњнегіздері» аттыкітабындааудармашылыќ ќызмет субъектісініњ сипаты мен оныњ аударылып отырѓан мєтін авторына ќарым-ќатынасы бойыншаажыратылатынаудармалардыњмынадайт‰рлерінкелтіреді: 1. Дєст‰рлі (ќолжазбалы) аударма – адам жасайтын аударма. Дєст‰рлі аударманыњ келесі т‰рлеріажыратылады: а) Авторлыќемесаударма (немесежайаударма) – т‰пн±сќамєтінініњавторыболыптабылмайтын аудармашыныњтєржімесі. є) Авторлыќаударма (немесеавтоаударма) – т‰пн±сќамєтініавторыныњµзіжасаѓанаудармасы. б) Автормаќ±лдаѓанаударма– авторталќылауынанµткент‰пн±сќамєтінініњаудармасы./5,34б.] 2. Машиналыќ (автоматты) аударма – арнайыбаѓдарламабойыншакомпьютержасаѓанаударма. Машиналыќаударманегізгі‰шжаѓдаяттардасєттіќолданылуда. Біріншіден, баѓдарламалексикалыќ жєнеграмматикалыќќ±рылымышектеулі, стандартты, таршењбердемамандандырылѓанмєтіндерді аудару ‰шін ќ±растырылады. Екіншіден, машина арќылы т‰пн±сќаныњ жалпы мазм±ны жайлы т‰сінік беретін кµп кµлемді аударманы алуѓа болады. ‡шіншіден, ж±мысќа редактор кіріседі. Ол мєтіндіаударуѓадайындайды, яѓнимашина‰шінќиынсµздеріналыптастапнемесебасќашажазып ќайтаредакциялайды. Аралас аударма – мєтінніњ дєст‰рлі (немесе машиналыќ) µњдеуініњ едєуір ‰лесін пайдалану арќылыжасалѓанаударма. Аудармаѓаќойылатынбастыталап – автордыњстилистикалыќµзіндігінсаќтау, яѓниадамдардыњ келбет-бітімі, ж‰ріс-т±рысы бір-біріне ќандай ±ќсамаса, олардыњ сµз саптау машыѓы да бір-біріне сондай±ќсамайды, ендешесолерекшеліктіайырабілукерек. Summary 180 The main provisions from the linguistic theory of translation, the basic types of translation according to the content, perception and tailoring as well as conformity with the translation are considered in the article. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. ТараќЄ. Аудармапроцесіжайында // Аударматану (ѓылыми-практикалыќ кµмекші ќ±рал). Ќ±раст.: Ќ±лмановС.– Алматы: «Тіл» оќу-єдістемелікорталыѓы,2008. . 2. Кµркемаударманыњкейбірмєселелері (маќалаларжинаѓы). –Алматы: Ќазмем.кµркем.єдеб.бас,1957. 3. Алдашева А. Аударматану ѓылымыныњ басты ±ѓым-т‰сініктері туралы // Аударматану (ѓылыми-практикалыќ кµмекшіќ±рал). Ќ±раст.: Ќ±лмановС.–Алматы:«Тіл»оќу-єдістемелікорталыѓы,2008. 4. СабуроваГ. Аудармадаруханибайлыќ // Ќазаќтіліменєдебиеті,2000. №5 5. Ж±мабековаА.Ќ. Аударматанудыњнегіздері : Оќу-єдістемелікќ±рал. -Алматы,2012. A. Zhaparova Al-Farabi Kazakh National University SET EXPRESSIONS ABOUT CHARACTER IN ENGLISH LANGUAGE An American writer, political activist Helen Keller (1880 - 1968) once said that "Character cannot be developed in ease and quiet. Only through experience of trial and suffering soul can be strengthened, ambition inspired, and success achieved". As for American essayist, poet and lecturer Ralph Waldo Emerson (1803-1882) that "Character is higher than intellect. A great soul will be strong to live as well as think". In obedience to a Greek philosopher Heraclitus (535-475 BC) "Good character is not formed in a week or a month. It is created little by little, day by day. Protracted and patient effort is needed to develop good character". Traditionally, in psychology, psychiatry, and psychoanalysis, the term “character” has been used to refer to constellations or configurations of behavioral traits: “hysterical characters” are described as histrionic; “passive-aggressive characters” show anger covertly by withholding; “narcissistic characters” are excessively self-centered; “borderline characters” form chaotic and primitive relationships; and so on. How might character be understood from a perspective like mine that takes organizations or worlds of emotional experiencing as its principal focus {1}. The term character is closely connected to a man. Diverse types of description are used to depict and render one's character. Stylistic devices are also applied here. Stylistic devices are simile, synecdoche, metonymy, personification, apostrophe, hyperbole, symbol, allegory, imagery, motif, paradox and so on. Say, character description with simile looks approximately like that; He was as good as gold. Authors frequently use similes to depict a character's traits. These are similes: «nose like an ancient potato, hair like an exploding volcano, voice like a howling werewolf, eyes like a faraway sky, moved as fast as a tornado». Hyperbole is a deliberate exaggeration of some quality or quantity or size of an object. It is needed to intensify one certain property of the object and adds vividness to the description. Examples of Hyperbole on these themes, Timmy's intelligence in some episodes borders on mental retardation, especially in his performance at school, despite that he constantly outwits his enemies which are even more stupid than him, including his own teacher. Or Trixie's crazy attitude in a couple of episodes is said to be a result of bad writing, to the point where her fans consider these episodes non-canon. Whilst speaking about character of a human-being, it can be subdivided into positive and negative. Usual affirmative traits are adaptable, affable, amiable, agreeable, ambitious, brave, bright, broad-minded, calm, careful, charming, considerate, courteous, creative, diligent, determined, dynamic, easygoing, generous, gentle, gregarious, hard-working, patient, persistent, pioneering, self-disciplined, sincere, sociable, versatile, wise, witty and lots others. Typical vices and shortcomings of a man: being aggressive, aloof, arrogant, big-headed, boastful, bone- idle, bossy, callous, cantankerous, careless, cowardly, cynical, deceitful, dishonest, dogmatic, domineering, finicky, foolish, greedy, grumpy, impatient, impolite, impulsive, indiscreet, jealous, Machiavellian, mean, miserly, narrow-minded, nasty, naughty, obstinate, selfish, silly, sneaky, stubborn, touchy, truculent, unkind, unpredictable, untrustworthy, vague, vengeful, vulgar, weak-willed. Diverse ways of character description can be served by idioms also. An idiom is a set phrase where the words together give one entire meaning. Suppose, a big cheese stands for a prominent or influential person in a group of family; a cock and a bull story means a story or an explanation which is undeniably not true; an early bird implies someone who gets early in the morning; a witch hunt indicates an attempt or try to seek 181 and punish those who have options that. Someone’s characteristic features are not exceptions; they might be also expressed with great deal of idioms, set expressions in English language. Look at them. As cold as ice - this idiom can be used to describe a person who does not show any emotion. As mad as a hatter - this simile means that someone is crazy or behaves very strangely. In the past many people who made hats went insane because they had a lot of contact with mercury. Average Joe - an ordinary person without anything exceptional about them. Bald as a coot - a person who is completely bald is as bald as a coot. Barefaced liar is one who displays no shame about lying even if they are exposed. Bark is worse than their bite - someone who's bark is worse than their bite may well get angry and shout, but doesn't take action. Barrel of laughs, they are always joking and you find them funny. Bold of brass - someone who is as bold as brass is very confident and not worried about how other people will respond or about being caught. Class act - someone who's a class act is exceptional in what they do. Cry-baby is a person who gets emotional and cries too easily. Daft as a brush – someone who is daft as a brush is rather stupid. Dumb as a rock – to have no common sense are stupid. Fit of pique - if someone reacts badly because their pride is hurt, this is a fit of pique. Good-for-nothing - a lazy person who doesn't do anything useful is a good-for-nothing. Hail-fellow-well-met, someone whose behavior is hearty, friendly and congenial. Hard as nails a person who is as hard as nails is either physically tough or has little or no respect for other people's feelings. High-handed, if someone is high-handed, they behave arrogantly and pompously. Hopping mad, if you're hopping mad, you are extremely angry. I may be daft, but I’m not stupid - I might do or say silly things occasionally, but in this instance I know what I am doing (Usually used when someone questions your application of common-sense). In rude health - they are very healthy and look it. A Johnny-come-lately is someone who has recently joined something or arrived somewhere, especially when they want to make changes that are not welcome. Just off the boat - they are naive and inexperienced. Keep up with the Joneses - people who try to keep up with the Joneses are competitive about material possessions and always try to have the latest and best things. Laughing stock - If someone becomes a laughing stock they do something so stupid or wrong that no one can take them seriously and people scorn and laugh at them. Moral fiber is the inner strength to do what you believe to be right in difficult situations Example: He lacked the moral fiber to be leader (In American English the correct spelling is 'fiber'.) Off your chump – crazy or irrational. Out of your mind, they are so emotional about something that they are no longer rational. Pleased as punch - when someone is pleased as punch, they are very satisfied about something. Rest on your laurels – people rely on their past achievements, rather than trying to achieve things now. Sharp as a tack, if someone is as sharp as a tack, they are very clever indeed. There is no fool like an old fool - When an older person behaves foolishly, it seems worse than when a younger person does the same, especially in relationships, as an older person should know better. To have the courage of your convictions - you are brave enough to do what you feel is right, despite any pressure for you to do something different. Two-faced - someone who is two-faced will say one thing to your face and another when you're not there. Yes-man – someone who always agrees with people in authority is a yes-man. {2} No doubt, one’s character, his strong and weak sides, his vices can be said in a couple of words, without intricate, complicated word and phrases called idioms. But it is an idiom that makes sentence sound better, gives it extra power, coloring and vividness. We may say about a person, who is suspicious and not reliable, just like this, he is untrustworthy. This meaning is also can be said with the help of idioms, like these shady character, fly-by-night, fair-weather, two-timing, two-faced, duplicitous, double-dealing, double-faced. Which do you like best, first way of description with just a word, or the latter on, more expressive and allusive idioms? The answer is certain and clear. Here some more idioms on one’s character. 182 Armchair critic - is a person who makes comments and criticisms about a situation that they are not actually doing anything to help fix the problem. Imagine a person sitting in a big, comfortable armchair and making criticisms about something, without getting up and taking action! A busybody is a person who constantly wants to know about or interfere in the details of other people’s lives. A cheapskate is a person who hates to spend much money – and spends little money even in cases where more spending is needed. In this example sentence, John should have invested more money in a gift for his mother, but he only spent $5! Another way to describe a person like this is “stingy.” A couch potato is a lazy person who spends a lot of time sitting down or lying down, watching TV, playing video games, or doing some other activity that doesn’t involve physical activity. A person who is down-to-earth is practical, sensible, and realistic. Being down-to-earth is the opposite of being a dreamer, visionary, or “having your head in the clouds.” Describing someone as “behind the times” means the person is old-fashioned and has not adopted certain modern customs, beliefs, or behaviors. A more negative word to describe a person who is “stuck in the past” is fuddy-duddy. This word is more of a criticism, whereas “behind the times” is more diplomatic. A go-getter is a person who is active, energetic, and has the initiative to pursue the things they want. A goody-goody or goody two shoes is a person who always acts good, sweet, or nice, and follows the rules perfectly. They never do anything bad or rebellious. A know-it-all is a person who thinks they know everything, and that their opinions and ideas are the best. The idioms “smart Alec” and “wise guy” are similar, but have more of a connotation of a person who demonstrates their cleverness in an arrogant or sarcastic way. A “man of his word” or “woman of her word” is a person you can trust because they tell the truth and keep promises. A mover and shaker is an active person who helps their company, organization, or group make progress. A person who is set in his or her ways is stubborn and committed to their current way of doing things. They aren’t open to changing, even if the change would be an improvement. A slime ball is a disgusting, horrible, person who deserves to be hated. A person can be described as a slime ball in any context (not only romantic relationships). This word can be used for anybody who did an especially terrible, dishonest, or violent action. A social butterfly is an extroverted person who loves to socialize. Like a butterfly goes quickly from flower to flower, a “social butterfly” often goes around a room having conversations with many people. Someone who is a “stickler for [something]“ is a person who strongly insists on that quality or behavior, and wants or expects other people to maintain the same standard. People are usually sticklers for some rule of correctness, such as neatness/cleanliness, punctuality, correct grammar, tradition, accuracy, etc. wet blanket / party pooper / spoilsport / killjoy / stick-in-the-mud - These idioms describe a person who discourages fun or enjoyment for other people, or who prevents other people from having fun, through their actions or their negative attitudes. A worrywart is a person who worries constantly and excessively. People are different, contradistinctive and individual. One is a coach potato, whereas the second is live wire. The third is many-sided, crackerjack; nobody’s fool and quick-witted, while someone is featherbrained and muddle-headed. In 21st century, the age of globalization and communication, in this quick and rapid, winged and fleet time, in order to be competitive and worthy, one must be well-informed and widely read, all there and long-haired, egg headed. Multifarious, innumerable, lousy with rich meaning idioms will be helpful there. List Т‰йіндеме Б±лмаќаладаавтораѓылшынтіліндегіадаммінезінсипаттайтынидиомалар, т±раќтысµзтіркестерінкелтіреді, оларѓа т‰сіндірмелержасайды. Психологияѓылымынажалпысипаттамаберіледі. Автордыњпікірінше, идиомалармент±раќтысµз тіркестеріаѓылшынтіліноќытуда‰лкенсептігінтигізеалады. Abstract In the given article the author presents set expressions, idioms about man’s character, gives explanation to them. General description to psychology science is given. According to the author’s opinion, the knowledge of idioms and set expressions can be helpful in the process of English language learning 1. Stolorow R. D. Trauma and Human Existence: Autobiographical, Psychoanalytic, and Philosophical Reflections. New York: Routledge, 2007.- 256p. 2. www.usinenglish.com 183 Башенова Б., Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университетініњ 1 курс магистранты АЌПАРАТТЫЌТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫПАЙДАЛАНАОТЫРЫП ЭЛЕКТРОНДЫЌЌ¦ЖАТМЄСЕЛЕСІНШЕШУ XXI ѓасыр – озыќ аќпараттыќ технологиялар ѓасыры. Сондыќтанда адам баласыныњ алдына ќойылѓан мєселе -сол аќпараттыќ технологияларды жетілдіре отырып ќ±жаттармен ж±мыс мєселесіншешуболыптабылады. Аќпараттардымењгергенадам – єлемдідемењгереді. Ќазіргіуаќытта аќпараттаралу, жинаужєнеµњдеужањадењгейдет±р. Алынатын жасалынатын аќпараттардыњ барлыѓы да тиісінше тіркеліп отырады.Тіркелетін аќпараттарды материалдыќ тасымалдаушы – ќ±жаттар болып табылатыны белгілі. Ќ±жат мєселесі жайлыамерикалыќсенаторЭвереттДирксен, µзініњ: «Миллионм±нда, миллиарданда, бізміненаѓыз аќшалартуралысµйлейбастадыќ» депайтќансµзінќайтат±жырымдаса, ќ±жаттартуралы: «Миллион м±нда, миллиард анда, сіздер ќ±жаттардыњ наќты проблемалары туралы µте жаќын кезде айта бастайсыздар» дейтінпікірінеќосылатынуаќытќажеткенсияќтымыз. Америкалыќавтор, журналистжєнебиографДжеймсГлейктіњайтуынша, ќазіргітањдаадамзат баласы басынан µткізіп отырѓан аќпараттар тасќыны жања проблемалар тудырушы мєселе болып отыр. Адамзаттарихыныњµткенкезењдеріменсалыстырѓанда, бізќазірµтекµпаќпараттарсаќтаймыз жєнеќажетемесаќпараттардыжоюнемесес‰згіденµткізу‰шін, оныжинаѓанѓаќараѓанда, µтекµп ењбекетуќажеттігінескерткен. Ќ±жаттану проблемалары жµніндегі жариялымдарда «document» жєне «record» арасындаѓы айырмашылыќ, негізге алынатындардыњ бірі болып табылады. Сол уаќыттарда осы айырмашылыќ кµбінесееленбейді. Аѓылшынтіліндегі «document» жєне «record» кµпжаѓдайларда «ќ±жат» сµзімен беріледі, б±лкейкездеаудармамєтіндерінт‰сінудеќосымшаќиындыќтартуѓызатынмєселе. Єуелісµздіктергеж‰гініпкµрейік. Орыссµзі «документ» пенаѓылшынсµзі «document» латынныњ documentum – «‰лгі», «куєлік», «дєлел» сµзіне барып тіреледі. Аѓылшын сµзі «record» латынныњ recordare – «естесаќтау» сµзінесайкеледі. «Document» терминініњ мєні, былайша т‰сіндіріледі, яѓни: бір нєрсені дєлелдеу немесе ќолдау, негіздеу ‰шін пайдаланылатын шынайы немесе ресми ќаѓаз. «Record» сµзі, µткен оќиѓалар немесе ќалай да осы оќиѓалармен байланысты еске т‰сіруді білдіреді. «Record» сµзініњ басќа да т‰сіндірілетіндігіќызыќ, мысалы, єдеттебелгілібірќызметсаласынаќатыстыжєнебелгілібірж‰йегесалынѓан бірнєрселернемесебіреутуралытаныснемесебелгіліфактілердіњжиынтыѓы, жєнебірт±тасретінде ќарастырылатын, байланысќан (деректербазасындаѓыдай) аќпараттарбірлігініњжиынтыѓы. Соныменаќпараттардыуаќытындажєнебіркењістіктеберу‰шінадамжасаѓанєдіспенбекітілген аќпараттарыбарматериалдыќнысандыќ±жатдепатауќалыптасќан. Ќазіргі кезде ќ±жаттарды жасау ‰шін ќолданылатын компьютер баѓдарламалары жеткілікті. Солардыњ ішіндегі ењ тиімдісі электрондыќ ќ±жаттар болып табылады. Электрондыќ ќ±жаттыњ аќпараттыќтабиѓатынатєнбіререкшелік – олќаѓазќ±жаттарѓаќараѓандаєлдеќайда±заќсаќталады жєнеодангµрісенімдірек. М±ндааќпаратсаќталатыннегізгеемес, солаќпараттыњµзінебасаназар аударылады. Оныњ материалдыќ негізін саќтауѓа байланысты ж±мыстар ќосалќы мєнге ие болады. Єйтсе де, б±л ќ±жаттарѓа ќатысты нєрселердіњ бєрін: аќпаратты (мазм±нды), материалдыќ негізді, деректемелерменќ±жатт‰зутехнологиясынжєнеоныќолданутєсілдерінт±тасбірліктеалыпќарау ќажет. Аќпаратжазылатынќандайдабірнегізболмаса, ќ±жаттаболмайды. Электрондыќќ±жатта солсияќты. Электрондыќќ±жаттардысєйкестендірудіњ, ењбастысыт‰пн±сќаландырудыњмєнізор. Электрондыќ ќ±жаттарды сєйкестендіру мен т‰пн±сќаландырудыњ ‰йлесімді єдістемесін жасау – алыс болашаќта да олардыњ т‰пн±сќалыќ ќасиетін саќтауѓа кепіл бола алады. Єйтсе де бірыњѓай баламалы технологияларды ќолданбайынша электронды ќ±жат µз негізіндегі файл к‰йінде ќала береді. М±ндайэлектрондыќќ±жаттардымєтініµшіпќалѓанќаѓазќ±жаттарменсалыстыруѓаболады: ќ±жатбарболѓанымен, ісж‰зіндежоќќатєн. Яѓниэлектрондыќќ±жаттыфайлданшыѓарып, аќпаратынмониторэкранынаноќуѓаболатынжаѓдайѓакелтіргенненкейінѓана «ќ±жат» депесептеугеболады. Ќазірэлектрондыќќ±жаттарбойыншаж±мысж‰ргізуісіндемынадайпроблемаларбар: -электрондыќ ќ±жаттар бойынша ж‰ргізілетін ж±мыстарды нормативтік-єдістемелік ќ±ралдармен ќамтамасыз ету дењгейі аќпараттыќ-технологиялыќ т±рѓыда ќамтамасыз ету дењгейінен артта ќалыпкеледі. 184 -атќарушы билік органдарындаѓы электрондыќ ќ±жаттар бойынша ж‰ргізілетін ж±мыстарѓа ќолданылатынтехникалыќжабдыќтардыњєртектілігі. -басќару органдарындаѓы ќ±жаттаманы басќару ісін автоматтандыру жµнінде ќолданылатын баѓдарламалыќќ±ралдардыњєрт‰рлілігі. -ќ±жаттардыбасќарудыњавтоматтандырылѓанж‰йесіменќ±жаттардым±раѓаттыќсаќтауісініњ ±штаспауы. Электрондыќќ±жатайналымыныњќ±ќыќтыќбазасынќалыптастыру – істіњжартысыѓана. Енді алдакелесікезењ – электрондыќ±жаттарды±заќмерзімдіксаќтаудыњсенімдіж‰йесінжасаукезењі т±р. Б±лтехнологиялыќшаралардыда, ±йымдастырушараларындаќамтиды. Электрондыќќ±жаттарм±раѓаты – б±лісќаѓаздарынж‰ргізуќызметіменќ±жатайналымынавтоматтандыруды арнайы баѓдарламалармен жабдыќтаушылар ойлайтындай жай ѓана дербес сервер, компьютернемесеаќпараттыдереккµздерінсаќтайтынорынѓанаемес; б±лжєнепайдаланушыѓакеректіэлектрондыќаќпараттытауыпберугеарналѓаніздестіруж‰йесідеѓанаемес. Жалпы, маќсат, міндетіжаѓынанэлектрондыќ±жаттарм±раѓаты (соныњішіндеєсіресемемлекеттікм±раѓат) кєдімгі дєст‰рлім±раѓаттанешќандайайырмашылыѓыжоќ. Б±л, ењєуелі, ќ±жаттардыњќ±ндылыѓынсараптаудан бастап, олардыпайдалануѓадейінгім±раѓаттыќсаќтауісініњб‰кілциклінќамтамасызететінтехнологияларменµндірістікпроцестерболыптабылады. Олќ±жаттардыњесебіналу, сипаттау, саќталуынќамтамасызетужєнеѓылыми- аныќтамалыќаппараттарынжетілдірусекілдііс-шараларарќылыж‰зегеасырылады. Ќазіргі кездегі шапшањ ж‰ріп жатќан жаћандану ‰рдісі єлемдік бєсекелестікті к‰шейте т‰суде. ЕлбасыН. Є. Назарбаев Ќазаќстанныњ єлемдегі бєсекеге ќабілетті 50 елдіњ ќатарына кіру стратегиясы атты жолдауында «Білім беру реформасы -Ќазаќстанныњ бєсекеге наќтылы ќабілеттілігін ќамтамасызетугем‰мкіндікберетінасамањыздыќ±ралдарыныњбірі » депатапкµрсетті. ХХІ ѓасыр – б±л аќпараттыќќоѓамдєуірі, технологиялыќ мєдениет дєуірі, айналадаѓы д‰ниеге, адамныњденсаулыѓына, кєсіби мєдениеттілігіне м±ќият ќарайтын дєуір. Пайдаланылѓанєдебиеттер: 1. СариеваР. М±раѓатжєнетарих. Алматы, 2004.205б. 2. Ісж‰ргізупроблемалары.//Ќазаќстандаісќаѓаздарынж‰ргізу. 2012 №8 40-42б. Атабаева Г. К., “Туран” университетініњ магистранты Ѓылыми-педагогикалыќ баѓыт АЃЫЛШЫНТІЛІНМЕЊГЕРУДЕГІПСИХОЛОГИЯЛЫЌКЕДЕРГІЛЕРМЕНАСПЕКТІЛІР ЌазаќстанРеспубликасыныњт±њѓышПрезидентіН±рс±лтанНазарбаев "Ќазаќстан - 2050 Стратегиясы" халыќќажолдауынан "‡шт±ѓырлытіл" жµніндемєселеќозѓаѓан. Б±лкеремет, талќылауѓа т±рарлыќтаќырыпдепойлаймын. "‡шт±ѓырлытіл" ќазаќхалќыныњжастарыныњболашаќќадеген кілті, себебі ќазіргі кезде б‰кіл єлем бір-бірімен тыѓыз байланыста, ќарым-ќатынаста. Тілді жетік мењгеруµзгеелдіњтањѓажайыпд‰ниелерінеќолжеткізугекµмектеседі, тµрткілд‰ниеніњтµртбµлігін ашадыдесекартыќемес. Осык‰нніњµзіндешеттілінмењгергеніміздіњарќасындаелімізѓылым-білім саласында, технологияда, электроника, биология, медицина сынды т.б. салалардан жетістіктерге жетіп ќана ќоймай, жања асуларѓа да ие. Аѓылшын тілі жастардыњ болашаѓы, алысќа жетелер жетістігі болмаќ. Єр бір адам ана тілінде ойлайды жєне кез-келген тілде сµйлемес б±рын, барлыќ аќпаратты біріншіден ана тілінде ойластырады. Сол себепті ана тілін еш бір халыќ ±мытпайды. Жалпыкез-келгенд‰ниені‰йрену, олпсихологиялыќ‰рдісболыпсаналады. Дєлосыѓанбайланысты біз, адам, несебептітез, наќты, жылдамтілді‰йренеалмайтындыѓынаныќтаймыз. Ќазіргі тањда аѓылшын тілініњ єлеуметтік дєрежесі жоѓары екендігі бєрімізге де белгілі. Аѓылшынтілініњ, ќазіргієлеуметтікортадаалатынорнызорекендігібєрімізгеаян. Аѓылшынтілін мењгеру арќасында, шет елдерден кез-келген салада ќолданылатын єдістемелер мен заманауи технологиялар елімізде ќолданылуда. Сол сияќты заман талабына сай жања д‰ниелерді мењгеруге Аѓылшынтілініњтигізгенсептігідеаземес. Ќазіргіжастарміндеттіт‰рдешеттілінменгергеніжµн. Ќазіргі ќазаќ ќоѓамындаѓы тілдік ахуалды барласаќ, ж±ртшылыќтыњ ешкімніњ ‰гіттеуінсіз-аќ аѓылшынтілінеќарайойысыпбаражатќанынањѓарамыз. ¤йткенітілбілгенгед‰ниеніњтµрттарабы ашыќ, жањааќпараттаралуѓам‰мкіндікмолекендігіаныќ. 185 Адамдар психикалыќ т±рѓыѓа ие жандар, ал єр адамныњ психикасы єр ќандай, ендеше барлыќ адам бірдей аќпаратты ќабылдай алмайды, яѓни біздіњ мысалда тілді ‰йрене алмастыќ осыѓан байланысты. Ењалдыменпсихологиялыќт±рѓыда, жекедараµзгетілдіќабылдау‰шін, шеттілінде сµйлеуге‰йретукерек. Сµйлеу – єрекетпроцесіболыптабылады. Сµйлеуєрекетідегеніміз -адамныњ ќарым-ќатынас жасау ‰рдісіндегі ќоѓамдыќ-ќатысымды ќажеттілігін еске асыру тісєлі. Сµз б±л жаѓдайда ойды ќ±растырудыњ жєне жеткізудіњ ќ±ралы ретінде болады. Психолог ѓалымдар сµйлеу єрекетінадамаѓзаныњпсихофизикалыќж±мысыдепсанайды. ¤згетілді‰йрену, тілдікаспектілерін мењгеру -ќарым-ќатынастар ќ±ралы ретінде ќолдана білуге даѓдылану ‰рдісіндегі к‰рделі мєселе. Тілдіж‰йеліт‰рдемењгерумектепкурсынанбасталѓандыќтан, оныоќытуќазіргіѓалымдарды, атап айтќанда, лингвистиканыњ, психологияныњ, педагогиканыњсоњѓыжетістіктерінес‰йенерісµзсіз. Осы т±рѓыда одаќ кезінде шетел тілін µзге тіл ретінде оќытудыњ ѓылыми негізі жан-жаќты ќарастырылѓан. Шетелтілін‰йренубарысындапсихологияѓакµњілбµлмеум‰мкінемес, µйткеніол адамсана-сезіміндегішындыќтыњпсихикалыќзањдылыќтарыныњадамныњруханижансезімдерініњ ойлау іс-єрекетініњ кµрінісі. ¤зге тілді мењгеру мєселелерін ќарастыру барысында психологияныњ аларорныерекше. Алтілќандайпсихологиялыќќиыншылдыќтарѓабайланыстыќиынќабылданады десек, мынамєселелердітізбектепшыѓааламыз: 1. Тілдікпсихологиякедергілерініњмєселелері; 2. ¤згетілдердіќабылдаудакездесетінпсихологиялыќкедергілермєселесі; 3. Ќостілділікмєселесініњтеориялыќєдіснамалыќнегіздері. Тілдік психология кедергілерініњ мєселелері тілді ќабылдауда психологиялыќ т±рѓыдан адам санасындааќаутуѓызады. Соныњнєтижесіндеересекадамдардатіл‰йренугедегенќорќынышпайда болады. Негізінен психикалыќ кедергі туѓызатын, танымдыќ процестер ж‰йесі болып та табылады. Ќазірбізтанымдыќпроцестерж‰йесіне, ќандайэлементтеркіретіндігінжєнеоларќандайкерієсер тигізетіндігінаныќтаймыз. Кез-келгентанымдыќпроцессбейнелеужєнереттеуќызметінатќарады. Біраќ бейнелеу ќызметінен басым процестер (танымдыќ процестер) жєне реттеу ќызметінен басым психикалыќпроцестерді (эмоция, ерік) бµліпкµрсетугеболады. Танымдыќпроцестерж‰йесінекелесі процестеркіреді: т‰йсікжєнеќабылдау, зейін, ес, ќиял, ойлау. Танымдыќпроцестерж‰йесініњбарлыќж‰йеліблоктары‰неміµзараєрекеттесупроцесіндеболадыжєнетанымдыќіс- єрекеттіњбірлігін ќамтамассызетеді. Танымдыќпроцестерж‰йесінеµзараєрекеттесупроцесінде‰немібарлыќнєтижелер кµрінеді. Ќабылдау -ќоршаѓан орта заттары мен ќ±былыстарыныњ барлыќ ќасиеттерініњ жиынтыѓынкешендібейнелеупроцесі. Т‰йсік -ќоршаѓанортазаттарыменќ±былыстарыныњжеке ќасиеттерін бейнелейтін ќарапайым процесс. Басќа сµзбен айтќанда, адам ќоршаѓан ортаныњ барлыѓын т‰йсінеді. Т‰йсік пен ќабылдау бір-бірімен µте тыѓыз байланысты. Кез-келген т‰йсіну ќабылдауѓа, т±тастайќабылдауѓадейінжеткізугеболады. Жекедаралыќтілмењгерумєселесіндеде т‰йсінебілукерекжєнеаќпараттыќабылдауќажет. Тілдіт‰йсінеалмаѓанадамонысезінеалмас, ал сезіне алмаса ол адам сол тілде кµп ќате жасары аныќ. Наќты психикалыќ т±рѓыда тілді ќабылдай отыра т‰йсіну, сол тілде д±рыс сµйлеуге ыќпал етеді. Адам сол тілді д±рыс екпінге салып сенімді т‰рде ќабылдайды. Сондыќтан т‰йсіну жєне ќабылдау шет тілін мењгеруге ќажетті бµлшек болып есептеледі. Ес -б±л бейнелеудіњ интегралды ‰здік т‰рі. Ол кез-келген психикалыќ процестіњ негізіндежатыр. Еспсихикалыќµмірді±йымдастырудыњнегізгіт‰рлерініњбіріболыптабылады. Есті танымдыќпроцестердіњядросыдепатайды. Тілмењгерубарысын, кез-келгенуаќыттаескет‰сіруге болады. Осы ес µмір бойы µтілген д‰ниені алдымызѓа ќайтарып єкеліп т±рады. Сол себепті неше т‰рліметодикалардыќолданаотырып, оќылѓанаќпараттыбарынша±заќуаќытќаескесаќтапќалуѓа тырысу керек. Есте ашыќ, жарќын д‰ниелер ±заѓыраќ саќталатыны бєріне де мєлім. Ойлау - танымдыќ процестерініњ барлыќ ж±мысыныњ м±раты, аќпаратты µњдеудіњ аќырѓы ‰шінші дењгейі. Ойлаубасќатанымдыќпроцестердіњбарлыќб±рмалауларынт‰зетеді. Ойлаудыєдеттепсихологияда адамныњболмысты, оныњ мєнді байланыстары жєне ќатынастарымен ќоса жанама жєне жалпылай бейнелеуіретіндеаныќтайды. Ойлау -логикалыќойлаутєртібіндамытады, алб±лтілмењгеругеµз жењілдігін тигізеді. Мєселен, аѓылшын тілініњ грамматикасын оќи отырып, біз ол єрдайым ќайталаныпт±ратынтізбектенќ±ралѓанынбайќаймыз. Міне, дєлосындайжердеадамкішкенеойланса, келесіжолылогикаментаќырыптытезірекќабылдайдыжєнетезірект‰сінеді. Оќытылыпотырылѓан аѓылшын тілі жµніндегі аќпарат, басќа да жања д‰ниелер іспетті ойлау т‰рлеріне байланысты ќабылданады. Ойлау теориялыќ жєне тєжірибелік болып екіге бµлінеді. Ќазіргікездебалон‰дерісінебайланыстыосытєжірибелікт±рѓыќолданады. Тєжірибетеорияда т‰сінілмеген д‰ниені оњайлыќпен адам санасына ќабылдатады. Мысалы, аѓылшын тілін ‰немі тек жаттап, кітаптан оќып ж‰ргенге ќараѓанда, адамдармен аѓылшынша сµйлессењіз немесе аѓылшын тіліндебейнебаяндай, фильмдеркµргеніњізабзалыраќболар. Себебі, практикаяѓнитєжірибетеория 186 ны д±рыс т‰сінуге жєне бекітуге кµмектеседі. Сµз -єрекеттік тілдік материалдардыњ бєрін оќу тєрбиеісінж‰ргізубарысындаіскерлікпендаѓдыѓамыќтапайналдырылѓандаѓанаіскеасырылады. Л.С.Рубинштейн даѓдыны саналы т‰рде орындалатын іс-єрекеттіњ жаттыѓулар арќылы автоматтандырылѓан компоненті деп ќарайды.Психологтар даѓдыларѓа ќоса студент µз ойын дєл жеткізуге септігінтигізгеніс-ќимыл, дауысырѓаѓыт.б. даќолдануќажетдепесептейді. Ойынсµзбенж‰йелі т‰рдежеткізеалуы‰шінадамдаалдыменойтуады, алойменсµйлеу -бір-біріменµтетыѓызпроцесс. Неѓ±рлым жан-жаќты терењ ойлаѓан сайын адамныњ айтпаќ болѓан ойы соѓ±рлым наќты, айќын болыпшыѓады. И.А.Зимняясµйлеудіњнегізіойболыптабылатынынайтакелешетелтілін‰йретуге студенттерді єуелі ќызыќтыру, талпындыру арќылы ойландыруѓа жаѓдай жасау керек екендігін айтады. Ол‰шінт‰рлістуденттердіќызыќтыратынќосымшаматериалдарќолданылады. Шетел тілін мењгеру -сµз даѓдыларыныњ ж‰йесін игеру. Тіл адам психикасында ќажет бола ќалѓансєттепайдаланаалатындайдаѓдыт‰ріндеболады. БізА.А. Леоньтевтіњ "ќарым-ќатынасжасау ‰шінќалыптасќансµздаѓдыларыжеткіліксіз, ол‰шінсµйлеуіскерлігідеќажет" дегенпікірдіќ±птаймыз. Іскерлікшыѓармашылыќіс-єрекеткежетелейді, µйткеніолойлаумен, сезіммен, ќиялменбайланысты. Аѓылшын тілі материалдарын мењгерудіњ процестері тікелей сол материалдардыњ психологияларына байланысты ќаралады. Тілдік материалдардан сабаќ беруде студенттердіњ сезімі мен т‰сінігін, байќауы мен ќабылдауын, ойы мен ќабілетін ескеріп отыру -аѓылшын тілін мењгерудіњ белгілі шарттары. Сондай-аќ сабаќ ‰рдісінде жеке студенттердіњ ‰лгерімін байќап, тєуір, нашар ‰лгерудіњсебептеріндеескеріпотырѓанмаќ±л. Психологиялыќт±рѓыда, адамныњсµйлеуєрекетіойлаумен, оны жинаќтау, талдау, салыстыру, дерексіз ойлау, жалпылау сияќты операциаларымен тыѓыз байланысты. Сµйлеуєрекеті -психикалыќк‰рделієрекетретіндетілдетµртжаѓдайдакµрінеді: оќу, тыњдау, сµйлеу, жазу. Оќу, тыњдаурепродуктивтідепаталса, сµйлеу, жазупродуктивтідепаталады. Сµйлеу єрекеті адамныњ іс-єрекетініњ бірі ретінде т‰рткі, себеп арќылы ж‰зеге асады. Мєселен, шетелтілісабаѓындадаѓдыжаттыѓупроцесіндеќабылданады. Оныќалыптастыру‰шінжайќайталау жеткіліксіз, оѓан арнайы жаттыѓу ќажет. Студенттердіњ бойында фонетикалыќ даѓдыларды (жеке дыбыстардыд±рысайту, сµздердіњдауысекпінінд±рысќою, сµйлемдердіњдауысырѓаѓынмєнерін келтіред±рысайтудаѓдыларын ) ќалыптастыру‰шінстуденттергеµлењдерменєн‰йретудіњ‰лкен мањызыбар. М±ндайж±мыспроцесінденегізіндестуденттерматериалдытолыќмењгереді. Аѓылшын тілітаќырыптарындаѓдыландыру, пысыќтау, ќайталау, сияќтыж±мыспроцестерінµзішіндеќамтиды. ¤зге тілдерді ќабылдауда кездесетін психологиялыќ кедергілер мєселесі. Б±л сатыда кездесетін адамныњ ењ басты кедергісі -ќорќыныш. Оѓан кез-келген д‰ние мысал болуы м‰мкін. Мысалы: оќушы аѓылшын тілін мењгермесе нашар баѓа алуы м‰мкін, ересек адам табысты ж±мысынан айырлыпќалуым‰мкін, ќоршаѓанортатілдібілмегенадамдыаќымаќсанауым‰мкін. Міне, осыныњ бєріпсихологиялыќќысым, ќысым‰рейге, алолµзкезегіндешынайыќорќынышсезімінеєкеледі. Психологиялыќ т±рѓыда кедергі болса ешбір адам тіл мењгере алмайды. Ол уайымдайды, сасќалаќтайды жєне µз сенімін жоѓалтады. Б±ѓан себеп,‰рей, ќорќу, к‰лкіге ќалуым м‰мкін деген сезім. Ќос тілділік мєселесініњ теориялыќ єдіснамалыќ негіздері деген Билингвизм терминіне кеп тіреледі. Билингвизм деген не? Адам баласыныњ санасы бір уаќытта екі тілде ойланады жєне аќпаратты екі тілде µњдейді деген сµз. Билингвизмніњ жаќсылыѓы дєл осыда µз ана тілінде ойын жинаќтападамµзгетілгеоњайлыќпенаударады. Біраќ, Билингвизмніњтерісжаѓыдаосыдаегерадам аќпартты миында µз тілінде жинаќтай алмаса µзге тілде де белсене ж±мыс атќара алмайды. Соныњ салдарынан ќорќу пайда болады. Єр бір аќпаратты естіген сайын адам ќорќа берсе, ол да бір психологиялыќк‰йзеліскенемесеауытќуѓаєкепсоѓады. Т‰йіндеме: Б±л маќалада аѓылшын тілін мењгерудіњ психологиялыќ кедергілері мен аспектілері ќарастырылады. Сондай-аќ танымдыќ процестер ж‰йесініњ б±л мєселеде алар орны ерекше екендігі де рас. Аѓылшын тілін ‰йрену барысында, тілдід±рыстапмењгеру‰шінтанымдыќпроцестерінжетікмењгерукерек Резюме: Вданойстатьерассматриваютсяпсихологическиебарьерыиаспектыовладенияанглийскимязыком. Также системапознавательныхпроцессовзанимаетважноеместовэтомвопросе. Впроцессеобученияанглийскомуязыку, дляего лучшегоусвоениятакженеобходимоовладетьпознавательнымипроцессами. Пайдаланѓанєдебиеттер: 1. С.М. Жаќыпов «Жалпыпсихологиянегіздері». -Алматы,2012 2. С.Л.Рубинштейн.Основы общейпсихологии. П,2005 г. 3. С.С. Ќ±нанбаевСовременноеязычноеоброзование. -Алматы, 2005 4. М.Е.Литвак «Командироватьилиподчиняться». -Ростов, 2003 5. Л.А.Корпенко «Психологическийсловарь». -Москва, 1990 187 МАЗМ¦НЫ ХХІЃАСЫРДАЃЫЌАЗАЌФИЛОЛОГИЯСЫНЫЊ ¤ЗЕКТІМЄСЕЛЕЛЕРІ Кєкіш±лыТ. Атажырау ........................................................................................................................................ . Єбдез±лыЌ., АлдашоваН. Ќызылс±њќар .................................................................................................................................. . СейітжановЗ. Буырќанѓанхалыќтыњдауылпазы.................................................................................................. . ТілеповЖ. З.Ќабдоловшыѓармашылыѓыныњзерттелумєселелері............................................................... . ЕсембековТ.О., АйнабековаГ.Б. Єдебишыѓарманыфилологиялыќталдау‰дерісі......................................................................... . МєдібаеваЌ. ЗейінШашкинніњ «Теміртау» романындаѓызамандаст±лѓасы.................................................. . БисенѓалиЗ. Ѓ±мырнамалыќ роман тарихына жања кµзќарас........................................................................... . ТемирболатА.Б. Художественноесвоеобразиероманау. Эко «имярозы» ............................................................ . ЖаксылыковА. Метасемантическиеформывстурктуреэссеиихпередача........................................................ . КибальникС. Поэтикаинтеретекстуальнойаккультурацииоригинала ............................................................. . АхметК. ХХѓасырбасындаѓыќазаќєдебиеттарихыныњзерттелуі.......................................................... . Тививальди-ХамраевА. НовыйвзгляднаисториюКазахстана............................................................................................ . ‡мбетаевМ. М±хтарЄуезовтіњхалыќєдебиетінсаралаусабаќтары............................................................... . Єбдіќ±ловаР. Ќазаќповестерініњсюжетикасы.................................................................................................... . АсќаровН. ¦лттыќбілімберуж‰йесінќалыптастырудыњ¤зектімєселелері.............................................. . СєкенС.И. «Ањшыбайжєнеоныњ±рпаќтары» циклы жєне Едігеніњ шыќќан тегі..................................... . Дєрібай±лыС. Аќын-жыраулардаѓыисламнегіздері ............................................................................................ . ЄмірЖалѓабай, ТолќынРамазан Жырд‰лділі ..................................................................................................................................... . АсќароваА., БаязитовБ. «Соњѓыкµштегі» тарихидеректілік............................................................................................... . СейдімхановаТ.Б. ШєкєрімЌ±дайбердиевшыѓармаларындаѓышыѓыстыќдєст‰рлер........................................... . ЖапароваА. Сердечныесказки Cутеева.............................................................................................................. . КусееваС. Тєуелсіздікжылдарындаѓыќазаќаќындарыныњпоэмаларындаѓы кµркемдікт±тастыќ.......................................................................................................................... СарпековаМ. Т. Кєкіш±лыныњ «Маѓжан-Сєкен» аттымонографиясындаѓы ќазаќєдебиетініњдамумєселелері................................................................................................. 188 ФИЛОЛОГИЯЃЫЛЫМЫДАМУЫНДАЃЫНЕГІЗГІБАЃЫТТАР АбдулинаА.Б. КонцептпутивпрозеСатимжанаСанбаева.................................................................................. . АшимхановаС.А. «Каббала» Т.УайлдераихудожественныеисканияпервыхдесятилетийХХвека................... . Ержанова C. Махамбетшыѓармаларындаѓыруханитєуелсіздік....................................................................... . МасоловаЕ.А. ЛогикаколоризмавроманеТолстого «Воскресение»................................................................. . Б±лдыбайА.С. Айтысжанры-µміршењжанр.......................................................................................................... . БолатоваГ.Ж. Translation of "The book of Words" by Abai into the Russian language .......................................... . ЌалќабаеваС.Є. Жастардыњадамиболмысынсµзеткенроман.............................................................................. . МашаковаА.К. ИсследованиезарубежнойлитературывКазахстане................................................................... . СаѓындыќН. Єл-Фарабиењбектерініњзерттелуі.................................................................................................. . БисенбаевП. «Кµр±ѓлы» жырыныњн±сќалары.................................................................................................... . ШортанбаевШ. Ќ.Ысќаќовпрозасындаѓыт±лѓаєлеуетіжєнеќаламгерлік±станым.......................................... . МекебаеваЛ.А. ХХѓасырдыњ 20-30 жылдарындаѓыєдебиеттіњзерттелуі........................................................... . Т‰сіпханН. Ѓаббастоѓжановтыњ «єдебиетжєнесынмєселелері» ењбегініњмєні........................................ . ОспановаА. Ѓ±марЌараштыњазаттыќтыањсаѓантуындылары....................................................................... . ШолпанбайС.Ќ. Ќазаќтардыњмифтіктанымындаѓыгенотиптікдіниж‰йелер..................................................... . ЕсентаеваА.Ы. Шєкєрімшыѓармашылыѓы – шоќтыѓыбиікшыѓармаларшоѓыры............................................ . АйтбайќызыН. КазезоваА. Ќазаќэпостарыныњжанрлыќерекшеліктері................................................................................. . СыдыќоваС. АхатЖаќсыбаевтыњшыѓармашылыќќырлары............................................................................ . Ќ±рманќызыШ. Ќазаќтардыњмифтіктанымындаѓыгенотиптікдіниж‰йелер..................................................... . МейірбековаА. магистрант А.Байт±рсын±лынегізінсалѓанќазаќєдебиеттануы................................................................... . ЌойшыбаеваН. магистрант Ѓ.М‰сіреповпсихологиялыќшыѓармалардыњхасшебері........................................................... . Т±мабаеваФ., магистрант А.С‰лейменовтыњдрамалыќшыѓармаларыныњерекшеліктері.................................................. . ТІЛДЕРДІОЌЫТУМЕН, ЗЕРТТЕУДЕГІЖАЊАІЗДЕНІСТЕР ТурумбетоваЛ.А. Переводкаксредствомежкультурнойкоммуникации (напримерепереводаказахскихирусскихсказок) ....................................................................... Tayeva R.M. On Some Issues of Foreign and Second Language Learning ............................................................. . АйсултановаК.А. Усвоениеграмматическогоматериалавпроцессеречевойдеятельности ................................. . 189 КарашинаГ.Т., ОразаеваГ.А. Атрибутивные конструкции в английском и казахском языках................................................. . ХаленоваА.Р., АтабаеваГ.К. Аѓылшынтілінарнаулымаќсатпеноќытудажекет±лѓаѓабаѓытталѓанєдістер....................... . Gaukhar Atabayeva, Asel Ramazanova Ways of development of the practical skills of students in higher education .................................... . ЄшірбековаГ., ЕсназароваР. Газетрепортажыныњжазылуерекшеліктері.................................................................................. БайбактинаА.Т., АндакуловаУ.А. Ќосымшаларќ±руда ORACLE мєліметтерќорынќолданутуралы............................................. АртыќоваЕ.О., ТµлеуханЖ. Жањааќпараттытехнологиялардыаѓылшынтілісабаѓындатиімді........................................... . ОкушеваГ., ЖанадиловаЗ. Применениесase study вобучении профессионально-ориентированномуиностранномуязыку......................................................... БекалаеваА.О., МихальченкоЕ.Н. Особенностииспособыпереводаокказионализмоввжанрах фэнтэзиинаучнойфантастики....................................................................................................... Аќшалова, Серікбаев Аударманыњнегізгіт‰рлері........................................................................................................... . Zhaparova A. Set expressions about character in English language ........................................................................ . БашеноваБ. Аќпараттыќтехнологиялардыпайдаланаотырып электрондыќќ±жатмєселесіншешу............................................................................................... АтабаеваТ. Аѓылшынтілінмењгерудегіпсихологиялыќкедергілерменаспектілер.................................... . 190 Ѓылыми басылым «ХХІЃАСЫРДАЃЫФИЛОЛОГИЯЃЫЛЫМЫ: МЄСЕЛЕЛЕРІМЕНБОЛАШАЃЫ» аттыхалыќаралыќѓылымифорум материалдарыныњжинаѓы 16 мамыр, 2014 жыл ИБ № Басуѓа 10.06.2014 жылыќолќойылды. Пішімі 60х84 1/16. Кµлемі 15,91 б.т. Офсеттіќаѓаз. Сандыќбасылыс. Тапсырыс№. Таралымы дана. Баѓасыкелісімді. Єл-ФарабиатындаѓыЌазаќ±лттыќуниверситетініњ «Ќазаќуниверситеті» баспасы. 050040, Алматыќаласы, єл-Фарабидањѓылы, 71. «Ќазаќуниверситеті» баспаханасындабасылды.